III.1. Plan Pragi z 1796 r.

Dla przestrzennego przedstawienia danych ze spisu jako materiał podkładowy wybrano rękopiśmienny, wielobarwny „Original Plan der Vorstadt Praga bei Warschau…”^[1] autorstwa porucznika Johanna Justusa Georga Gustava von Raucha^[2] (dalej jako „plan von Raucha”). Oryginał planu opublikowanego w 1796 roku w języku niemieckim znajduje się w Staatsbibliothek zu Berlin (Kartenabteilung)^[3]. Powstanie planu było związane z III rozbiorem Polski, kiedy to obszar Warszawy został włączony do Prus, a kartografowie ze Sztabu Generalnego Armii Pruskiej przygotowali szereg opracowań kartograficznych miasta i okolic^[4].

W 1796 r. Johann Justus Georg Gustav von Rauch był dwudziestodwuletnim porucznikiem korpusu inżynieryjnego armii pruskiej^[5]. W 1790 r. ukończył Królewską Akademię Inżynierii w Poczdamie, gdzie do zawodu przyuczał von Raucha ojciec, Johann Bonaventura von Rauch, oficer inżynierii, a w późniejszym czasie generał major armii pruskiej. Po drugim rozbiorze Polski Johann Justus Georg Gustav von Rauch brał udział w opracowaniu planów fortyfikacji Piotrkowa i Częstochowy, a w 1796 r. delegowano go do prac o charakterze topograficznym i fortyfikacyjnym na pograniczu śląsko-austriackim i na terenie II i III zaboru pruskiego. W 1805 r. został majorem w Sztabie Generalnym. W czasie wojny z Napoleonem (1805–1806) dowodził sztabem wojsk prusko-rosyjskich w Prusach Wschodnich. Od 1812 r. był dowódcą korpusu inżynierów w stopniu pułkownika, a w latach 1814–1837 pełnił funkcję inspektora twierdz i prowadził prace fortyfikacyjne nad Renem, Łabą oraz Odrą i Wisłą. W tym czasie dwa razy awansował – w 1817 r. na generała porucznika, zaś w 1830 r. na generała piechoty. W 1837 r. został ministrem wojny, z której funkcji zrezygnował na krótko przed śmiercią w 1841 r.

Wykorzystany w pracach plan von Raucha ma skalę około 1:7 200 i składa się z dwóch arkuszy o orientacji wschodniej (wymiary 121,7 cm × 64,5 cm)^[6]. Arkusze są zabezpieczone poprzez podklejenie płótna. Na obu arkuszach widoczne są uszkodzenia na obrzeżach, zagięciach, przypalenia w obrębie planu, czy dodatkowe szkice i notatki (sporządzone prawdopodobnie ołówkiem).

Na arkuszach brak legendy. Na planie oznaczono budynki – prawdopodobnie kolorem czarnym zabudowania drewniane, a czerwonym – murowane. Ważniejsze obiekty, takie jak rogatki, kościół u zbiegu Brukowanej i Wspaniałej czy ratusz – opisano. Na planie można odnaleźć przypuszczalne obrysy działek lub posesji, jednak podział ten nie obejmuje całego obszaru w obrębie wałów Lubomirskiego. Na planie brak jest etykiet dla ulic, czy numerów działek.

III.2. Opracowanie źródeł kartograficznych do wizualizacji danych ze spisu z 1792 r.

Od XVIII do XXI wieku w przestrzeni Pragi zaszły ogromne zmiany. Stąd podczas pracy z planem von Raucha w środowisku cyfrowym konieczne były wykorzystanie materiałów pomocniczych, a nie jedynie współczesnych map lub ortofotomap. Na mapy „pomostowe” wybrano plan Lindleyów z lat 1897–1901^[7] oraz plan Korpusu Inżynierów z 1822^[8].

Głównym źródłem kartograficznym stanowiącym materiał podkładowy dla wizualizacji danych ze spisu z 1792 r. jest z niniejszej pracy plan von Raucha, dlatego też w tym miejscu nie będziemy szerzej opisywać pomocniczych materiałów kartograficznych, które doczekały się już właściwych opracowań. W pracach wykorzystano dostępny na portalu Atlas Fontium zmozaikowany i skalibrowany plan Lindleyów (1:2 500) wraz z warstwą zwektoryzowanych działek^[9], a także plan z 1822 r. (1:4 800) przechowywany w Archiwum Głównym Akt Dawnych. Drugi z planów należy do domeny publicznej i jest udostępniany na stronie archiwum^[10]. Na potrzeby projektu, dziewięć arkuszy planu połączono poprzez skalibrowanie na siatkę, a następnie skalibrowano całość w programie QGIS. Georeferencji dokonano z wykorzystaniem 54 punktów (Ground Control Points – GCP) i transformacji wielomianu pierwszego stopnia^[11]. Otrzymany materiał podkładowy dla roku 1822 miał błąd RMSE (Root Mean Square Error) równy 11,6 m.

Przechodząc do omówienia prac nad planem Pragi z 1796 roku – dwa arkusze planu (rozdzielczość 400 dpi) pozyskane z Staatsbibliothek zu Berlin połączono w programie graficznym, a następnie przycięto ich zasięg, taki by obejmowały obszar badawczy wraz z obrzeżami. W przypadku planu z 1796 roku nie zdecydowano się na kalibrację na siatkę arkuszową – tak jak w przypadku planu z 1822 roku – ponieważ przerwa między arkuszami zdawała się wynikać ze zniszczeń na brzegach, nie zaś zniekształceń papieru (Ryc. 1).

Ryc. 1. Złożone arkusze „Original Plan der Vorstadt Praga bei Warschau…” J.G.G. von Rauch.
Źródło: Staatsbibliothek zu Berlin-Kartenabteilung, sign. Kart. X 50035/6. Oprac. K. Słomska-Przech

Następnie, plan przycięto do obszaru zainteresowania w niniejszej pracy. Zmniejszenie było potrzebne zarówno ze względu na duży rozmiar pliku, jak i brak możliwości wskazania punktów kontrolnych na peryferiach planu w procesie kalibracji. Tak uzyskany obraz poddano kalibracji w programie QGIS za pomocą narzędzia Georeferencer^[12].

Wykonano dwie próby georeferencji. W obu przypadkach proces przeprowadzono z zastosowaniem transformacji wielomianu pierwszego stopnia i tych samych 23 punktów (Tabela 7). W ramach pierwszej próby – mapę bazową stanowił jedynie plan z 1822, a podczas drugiej próby starano się odnaleźć możliwie jak najdokładniejsze (najaktualniejsze) położenie punktu kontrolnego (GCP). W drugim przypadku jeden punkt udało się dowiązać do danych współczesnych (Tabela 7, nr 4), sześć punktów do warstwy działek miejskich wyrysowanych na podstawie mapy Lindleyów^[13], pięć punktów do samej mapy Lindleyów, a pozostałe punkty jedynie do mapy z 1822 roku (11 punktów, Tabela 7).

Tabela 7. Porównanie dwóch prób georeferencji. Data źródła oznacza rok opracowania źródła stanowiącego punkt odniesienia podczas georeferencji: 1822 – plan Korpusu Inżynierów z 1822 r., 1901 – plan Lindleyów z lat 1897–1901, 1901 wektor – warstwa działek wyrysowana na podstawie planu Lindleyów z lat 1897–1901^[14], 2023 – dane współczesne (budynki)^[15]

Źródło: oprac. K. Słomska-Przech

W przypadku georeferencji mapy do jak najdokładniejszych punktów GCP wystąpiło nieco więcej błędów – 12, a przy georeferencji do mapy 1822 było ich 11. Różnica w wielkości RMSE w obu zastosowanych podejściach również była niewielka. Błąd był nieco mniejszy przy zgeoreferowaniu planu von Raucha jedynie do źródła z 1822 roku (Ryc. 2), co nie dziwi, bowiem odstęp pomiędzy wykonaniem obu map jest dużo mniejszy niż w przypadku drugiej próby. W dalszych pracach zdecydowano się na wykorzystanie planu zgeoreferowanego w pierwszej próbie.

Ryc. 2. Nadanie georeferencji planowi von Raucha: A – plan z punktami kontrolnymi, B – zniekształcenia georeferencji, C – plan po kalibracji.
Źródło: Staatsbibliothek zu Berlin-Kartenabteilung, sign. Kart. X 50035/6. Oprac. K. Słomska-Przech

Kolejnym krokiem w pracy ze źródłem kartograficznym była wektoryzacja treści planu. Na potrzeby wizualizacji danych ze spisu postanowiono opracować następujące warstwy: ulice, kwartały zabudowy, najważniejsze budynki (np. ratusz, kościół, Ryc. 3). Opierając się na informacjach ze spisu 1792 r., w ramach prac wstępnych przygotowano warstwę shapefile z ulicami wyrysowaną na podstawie nie skalibrowanego planu. Za pomocą narzędzia Georeferencer (QGIS) dopasowano istniejącą warstwę ulic do gotowego planu von Raucha, a następnie dostosowano przebieg linii do środków geometrycznych ulic ze źródła. Ze względu na brak informacji o wschodnim krańcu ul. Żupnej, zdecydowano się pozostawić ją bez połączenia z ulicami Sprzeczną i Wołową. Ul. Sprzeczną doprowadzono do ul. Wołowej.

Ryc. 3. Plan von Raucha z dodatkowymi warstwami przedstawiającymi ulice, najważniejsze budynki oraz kwartały zabudowy.
Źródło: Staatsbibliothek zu Berlin-Kartenabteilung, sign. Kart. X 50035/6. Oprac. K. Słomska-Przech

III.3. Identyfikacja ulic

Plan von Raucha z 1796 r., stanowiący mapę bazową do wektoryzowania siatki ulic Pragi z końca XVIII w., sporządzony został tuż po zniszczeniach, jakie dotknęły Pragę w czasie insurekcji kościuszkowskiej i szturmu wojsk rosyjskich na Pragę 4 listopada 1794 r. Szczegółowo przygotowania do obrony oraz sam przebieg szturmu został opisany gdzie indziej – ponieważ wały budowano pospiesznie w pewnym oddaleniu od zabudowań mieszkalnych, nie ma potrzeby szczegółowego omówienia szturmu^[16]. Ważne było jednak kierowanie się wojsk rosyjskich po sforsowaniu umocnień w stronę przeprawy mostowej przy ul. Brukowanej. Na planie von Raucha obszar pomiędzy ulicami Ratuszną, Łaskawą, Targową i Przytyk jest w dużej mierze niezabudowany. Z kolei zarówno rewizja z 1792 r., jak i wcześniejszy o dwa lata spis jurydyk praskich rejestruje przy ul. Wspaniałej dużą liczbę budynków^[17]. Powoduje to rozbieżność między zaczerpniętymi sprzed szturmu rosyjskiego informacjami źródłowymi z wizerunkiem zaprezentowanym na planie von Raucha.

Największym problemem podczas prac okazała się identyfikacja ulic wymienionych w spisie. Kartografia praska drugiej połowy XVIII w. nie zawiera praktycznie żadnej nazwy ulicy. Na planie Pragi autorstwa Macieja Deutscha z 1765 r. widnieje jedynie nazwa ul. Nowej (w 1792 r. ul. Łaskawej)^[18]. Na planie Hennequina z 1779 r. z kolei oznaczono jedynie ulice Senatorską i Zarwańską (opisaną jako „Zurowska”)^[19]. Dla tej części Pragi, która nie została rozebrana pod budowę fortyfikacji na początku XIX w., nazwy ulic zachowane zostały w przekazie kartograficznym planu Warszawy autorstwa Josepha Bacha z 1808 r. i planie Korpusu Inżynierów Wojskowych z lat 20. XIX w.^[20] Były to ulice Dębowa, Szeroka, Wodna, Mizerna, Błotna i Przebieg (u Bacha jako „Przebiesz”, na planie Korpusu Inżynierów nie oznaczona), Targowa, Ząbkowska, Wołowa i Sprzeczna, ponadto tylko na drugim z planów ulice Brukowa, Dziwna, Krzywa, Olszowa, Strzelecka, Tylna. Nazwy te powiązane zostały z ulicami, do których odnosiły się na omówionych planach – stąd ul. Krzywa oznaczona została na dawnym Golędzinowie, choć w spisie figuruje pomiędzy znajdującymi się na Skaryszewie ulicami Żupną i Wołową.

Dużo większe problemy identyfikacyjne związane były z obszarem, który został wyburzony w ramach przygotowania pod budowę przyczółka mostowego na Pradze w latach 1807–1808^[21]. Dekretem z 12 grudnia 1807 r. książę warszawski Fryderyk August postanowił, aby obszar od Wisły do ul. Targowej został wyburzony^[22]. Obszar ten obejmował 23 ulice, które zostały zniwelowane w czasie prac przygotowawczych do budowy fortyfikacji. Po zaprzestaniu działań budowlanych w 1813 r. i wprowadzeniu administracji Królestwa Polskiego planowano odbudować Pragę według zupełnie innego rozplanowania urbanistycznego. Proces zabudowywania splantowanego terenu miał miejsce jednak dopiero w drugiej połowie XIX w., gdy nie było już w większości szans na przywrócenie dawnego układu przestrzennego^[23].

Próbę identyfikacji nazw z widniejącymi na dawnych przekazach kartograficznych ciągami komunikacyjnymi na Pradze podejmowało kilku historyków zajmujących się dziejami Prawobrzeża^[24].

Pewne zamieszanie dotyczy nazwy ul. Nowej. Określenie to pojawiło się w spisie z 1790 r., dotyczyło jednak innego ciągu komunikacyjnego, aniżeli w przypadku ul. Nowej ze spisu 1792 r. Porównanie właścicieli pojawiających się w obu spisach upewnia, że ul. Nowa z 1792 r. znajdowała się w 1790 r. przy praskim rynku jako część ul. Rynkowej^[25]. Część budynków ul. Rynkowej w 1792 r. przypisano do ul. Szerokiej. Wskazuje to na przestrzenną bliskość i sąsiedztwo tych dwóch ciągów komunikacyjnych.

Ul. Olszową zidentyfikowano poprzez porównanie informacji ze spisów z lat 1790 i 1792. Wymieniony w 1790 r. jako leżący na ul. Brukowanej dom Kazimierza Krasińskiego, oboźnego wielkiego koronnego, w 1792 r. przypisany został do ul. Olszowej jako własność żony Kazimierza Krasińskiego, Anny z Ossolińskich^[26]. Był to zapewne budynek znajdujący się na rogu obu ulic. Ponieważ obiekty w znajdującej się w obrębie Pragi części ul. Brukowanej rejestrowane były w kierunku od Wisły w głąb lądu, to właśnie ul. Olszowa musiała być pierwszym ciągiem komunikacyjnym, krzyżującym się z ul. Brukowaną w kierunku północno-wschodnim. Ponadto plac oznaczony jako „Krasinski” na samym brzegu Wisły przy ul. Brukowanej (która nie jest tak zidentyfikowana) widać na planie Deutscha z 1765 r. Większośc budynków tej ulicy w 1790 r. przypisana była do ulicy określonej jako Nadwiślana. Ostateczną przesłanką jest wzmianka o ul. Olszowej tuż nad Wisłą na planie Korpusu Inżynierów Wojskowych. Ul. Olszowa wychodziła z dłuższej od niej, równolegle położonej ul. Panińskiej, na której jednym krańcu znajdował się klasztor bernardynek, przy drugim zaś ul. Brukowana. Wedle ustaleń poczynionych przy pracach identyfikacyjnych obiekty przypisane w 1792 r. do ul. Panińskiej w 1790 r. znajdowały się na ulicach Praskiej i Przewozowej. Na tej ostatniej usytuowany był charakterystyczny dom Józefy Aleksandry z Czartoryskich Ogińskiej, w którym mieszkali przewoźnicy, w 1792 r. wymieniony właśnie na ul. Panińskiej.

Obszar ten, z którym prócz ulic Praskiej i Przewozowej wiązać należy także ulice Ciemną i Żupną ze spisu z 1790 r., stwarzał duże problemy w podjęciu ostatecznych decyzji związanych z przypisaniem nazwy z rewizji praskiej 1792 r. do konkretnego ciągu komunikacyjnego. Jak wspomniano, z ul. Panińską związanych było kilka budynków rozpoczynających część poświęconą ul. Praskiej w spisie 1790 r., choć inne obiekty, należące do starosty ciechanowskiego Adama Krasińskiego, w 1792 r. przyporządkowano ul. Przestronnej. Ulicę tę zidentyfikowano jako jeden z krótkich ciągów komunikacyjnych łączących ulice Wspaniałą i Panińską, konkretnie ten, którego przedłużenie w kierunku północno-wschodnim stanowi ul. Trudna – trudna również w identyfikacji. Z kolei budynek znajdujący się na w 1790 r. na ul. Ciemnej dwa lata później zapisany został przy ul. Orzechowej. Nie była to chyba uliczka, która łączyła ulice Wspaniałą i Panińską w sąsiedztwie dawnej żupy solnej – ta w 1790 r. określona została Żupną i nie udało przypisać się właścicieli jednego budynku wymienionego przy tej ulicy do właścicieli zapisanych w 1792 r. W rozwiązaniu problemu pomocny okazał się wypis z praskich ksiąg ławniczych przeprowadzonej w 1789 r. transakcji kupna-sprzedaży placów, określonych jako położone na ulicach Praskiej i Ciemnej^[27]. Zapis ten wskazuje na położenie trzech gruntów poddanych sprzedaży właśnie między obiema ulicami. Dodatkowo, jako jedni z sąsiadów placów wymienieni zostali Znamięccy, właściciele budynku wymienionego w spisach na ul. Ciemnej (1790 r.) i Orzechowej (1792 r.). Dlatego za ul. Orzechową uznano przecinający blok zabudowy między ulicami Przestronną a Brukowaną ciąg komunikacyjny, widoczny zarówno na planie Deutscha z 1765 r., jak i na planie von Raucha z 1796 r. Wspomnianą już ul. Żupną z 1790 r. powiązano z ul. Blaszaną z 1792 r., choć uczciwie należy przyznać, że nie jest to najpewniej podjęta decyzja.

Problemy identyfikacyjne napotkano również przy próbie ustalenia położenia ul. Trudnej, niewątpliwie znajdującej się wciąż w granicach Pragi sensu largo^[28]. Wybór akurat tego, a nie innego ciągu wynikał poniekąd z braku innych niezidentyfikowanych ulic. Wiąże się z tym kwestia ul. Przytyk. W 1790 r. wspomniano ul. Książęcą, przy której znajdowało się dziewięć posesji. Wszystkich wymienionych przy nich właścicieli udało powiązać się z osobami wymienionymi jako posesjonaci w spisie z 1792 r. Większość z nich została zapisana pod ul. Przytyk, dwóch zaś przy ul. Brukowanej. Z tego głównie powodu ul. Przytyk zidentyfikowano jako ulicę położoną bezpośrednio na tyłach budynków praskiej części ul. Brukowanej. Intuicja nakazywałaby widzieć w ulicy nazywanej wcześniej Książęcą podobnie prestiżową ulicę, jak dawna ul. Senatorska. O ile jednak Senatorska stała się Wspaniałą, tak Książęca „jedynie” Przytykiem. Sama nazwa sugeruje przyleganie do czegoś, w tym wypadku właśnie do ul. Brukowanej. Być może zbyt zasugerowano się przy identyfikacji tej ulicy wizerunkiem Pragi z planu von Raucha oraz przekonaniem, że to właśnie do ul. Brukowanej i jej okolic ciążyło życie społeczne i ogólny rozwój ludnościowy całego układu. W związku z tym za ul. Trudną uznano długą, choć chyba bardzo słabo zabudowaną ulicę znajdującą się między ulicami Łaskawą (w 1790 r. Nową) i Przytyk (w 1790 r. Książęcą)^[29].

Identyfikacja ul. Senatorskiej z późniejszą ul. Wspaniałą nie sprawiła wątpliwości^[30]. Jej lokalizacja jest znana, gdyż jest to jedna z dwóch prawobrzeżnych ulic wymienionych z nazwy na planie Hennequina z 1779 r. W 1790 r. ul. Senatorska rozciągała się od okolic rynku praskiego do ul. Brukowanej. Jednak w 1792 r. ul. Wspaniała obejmowała również odcinek w skaryszewskiej części Pragi, prowadzący aż do Rynku Słodowego, czyli ul. Słodowej.

W przypadku ulic w obrębie Skaryszewa, problem z przyporządkowaniem nazw do części ciągów komunikacyjnych był większy. Jedynie w przypadku ulic Brukowanej, Sprzecznej, Targowej i Wołowej zachowały się ich nazwy na wspomnianych wyżej planach praskich. Nie oznaczało to jednak, że i wyznaczenie zasięgu tych ulic przebiegło bezproblemowo.

Wspomniana już skaryszewska część ul. Wspaniałej, wiodąca od ul. Brukowanej do ul. Słodowej, w 1790 r. nosiła nazwę ul. Krowiej^[31]. Ulica ta przechodziła przez południowo-zachodnią pierzeję rynku skaryszewskiego i wiodła w kierunku (Saskiej) Kępy. Dlatego też po przejściu przez ul. Słodową odcinek ten nazwano jako ul. Kępną. Szczęśliwie, w spisie z 1790 r. dwa inne budynki na ul. Brukowanej zostały opisane również poprzez wskazanie ich narożnego położenia względem dwóch innych ulic: Piaskowej i Krzyżowej^[32]. Ponieważ opisywany ciąg budynków na ul. Brukowanej został przedstawiony w kierunku od targu do Wisły, zatem pierwszą równoległą do ul. Targowej ulicą była właśnie Piaskowa. Jej mieszkańcy w 1790 r. w 1792 r. mieszkali już przy dwóch ulicach: Niewinnej i Sprzecznej. Ponieważ ul. Sprzeczna pojawiała się na planach praskich z pierwszej połowy XIX w. w okolicach ul. Wołowej i brzegu wiślanego starorzecza, to bliżej ul. Brukowanej znajdowała się ul. Niewinna. Druga z prostopadłych do ul. Brukowanej ulic, czyli ul. Krzyżowa, w 1792 r. określona została jako ul. Gliniana.

Jako równoległą ulicę położoną najbliżej Wisły w skaryszewskiej części Pragi zidentyfikowano ciąg komunikacyjny, który w 1790 r. nazwany został ul. Niemiecką. Większość posesji z tej ulicy w 1792 r. przyporządkowanych było do ulic Holendry i Ładnej. Pięć domów ul. Niemieckiej w 1790 r. opisano jako leżące nad jeziorem (tzn. starorzeczem)^[33]. Wszystkie te posesje w dwa lata później leżały na ul. Holendry. Uznano zatem, że część tego ciągu komunikacyjnego rozciągająca się w prostej linii od ul. Brukowanej aż do brzegu Wisły została przemianowana w 1792 r. na ul. Ładną, zaś fragment rozciągający się wzdłuż starorzecza opisany został jako ul. Holendry.

Wśród właścicieli posesji na ul. Niemieckiej z 1790 r. wymieniono osoby, które w dwa lata później zarejestrowane zostały jako posiadacze domów na ulicach Łysej i Rogowej. Ponieważ osoby te zostały wymienione na początku opisu ul. Niemieckiej, obu tych krótkich ulic poszukiwano w rejonie bliższym ul. Brukowanej. Jako ul. Rogową zidentyfikowano pierwszą w kierunku południowo-wschodnim uliczkę łączącą ul. Wspaniałą z ul. Ładną i dalej ku Wiśle. Za ul. Łysą uznano z kolei wychodzącą z zachodniego narożnika dawnego Rynku Słodowego uliczkę w kierunku Wisły.

Rynek Słodowy „zastąpiony” został nazwą ul. Słodowej. Przyporządkowanie posesji wymienionych na rynku skaryszewskim w 1790 r. do posesji z 1792 r. wskazuje, że oprócz mieszkańców ul. Słodowej znajdowały się tu nieruchomości wpisane do rubryk na ul. Mokrej. W związku z tym przyjęto, że określenie Słodowa dotyczy ulicy rynkowej (okalającej rynek przy każdej z pierzei), zaś ul. Mokra prowadziła z dawnego rynku skaryszewskiego w kierunku południowo-wschodnim do ul. Sprzecznej^[34].

Brakuje jakichkolwiek przesłanek, aby móc zidentyfikować ul. Widną. W związku z tym przyjęto za argument ułatwiający prawdopodobieństwo identyfikacji tej właśnie ulicy – z jednym zarejestrowanym przy niej budynkiem – kolejność jej występowania w spisie, po ulicach Mokrej, Sprzecznej i Glinianej, a przed Ładną, Rogową i Łysą. W związku z tym byłby to ciąg komunikacyjny, który łączył na planie von Raucha ulice Niewinną i Wspaniałą. Nie jest to jednak najpewniejsza identyfikacja i dopuszczono możliwość popełnienia błędu.

Wyznaczenie granicy między ulicami Targową i Wołową wymagało pewnych interpretacji źródeł kartograficznych i pisanych. Na planie Bacha ul. Targowa przechodzi przez skrzyżowanie z ulicami Brukowaną, Wołową i Ząbkowską, natomiast na planie Korpusu Inżynierów Wojskowych skrzyżowanie to jest granicą między ulicami Targową i Wołową. Z porównania spisów z lat 1790 i 1792 wiadomo, że bliższa sytuacji z początku lat 90. XVIII w. jest ta zaprezentowana na planie z 1808 r. W związku z tym wykorzystano informacje o numerach posesji na ul. Targowej zawarte w warszawskiej taryfie nieruchomości za 1807 r. oraz te przedstawione na późniejszym co prawda o kilkanaście lat planie Korpusu Inżynierów. Numeracja posesji na ul. Wołowej nie była jednorodna. W okolicy skrzyżowania z ul. Sprzeczną widać zaburzenie numeracji w obu ciągach pierzej ówczesnej ul. Wodnej. Ponieważ w taryfie z 1807 r. domy z ul. Targowej noszą numerację 136–199, zaś ul. Wołowej 220–254^[35], uznano, że w początkach XIX w. ul. Targowa rozciągała się do skrzyżowania z ul. Sprzeczną^[36]. Tak też oznaczono długość ul. Targowej na wizualizacjach.

Nietypowy kształt ul. Sprzecznej wynikał z faktu, iż część posesji tej ulicy przypisanych zostało w 1790 r. przy Targu, czyli w bezpośredniej okolicy ul. Targowej. Biegnąca równolegle do brzegu starorzecza wiślanego część ul. Sprzecznej jeszcze dwa lata wcześniej określana była jako ul. Piaskowa, a pozostałości takiej konfiguracji widać jeszcze na planie Bacha z 1808 r. Co prawda fragment ul. Sprzecznej tuż przy połączeniu ulic Targowej i Wołowej został tak nazwany dopiero na planie Korpusu Inżynierów – gdzie na przykładzie ul. Wołowej widać, że etykiety nazw odnoszą się do nieco innych długości ulic, niż to było wcześniej. Jednak zarówno porównanie obu osiemnastowiecznych spisów, jak i planu Korpusu Inżynierów pozwalają na wysnucie przypuszczenia o kształcie tej ulicy w sposób, jaki zaprezentowany jest na niniejszych planach.

W końcu ulice Słona i Żupna, swoimi nazwami sugerujące położenie niedaleko żup solnych (na planie von Raucha z 1796 r. określonych jako magazyny solne). Ponieważ przy ul. Żupnej znajdowały się tylko dwie żupy, natomiast ul. Słona posiadała jeden zamieszkany budynek, uznano, że tą pierwszą była ulica położona między obiema żupami a brzegiem starorzecza, zaś tą drugą krótki odcinek łączący ulice Holendry i Żupną z ulicami Mokrą i Sprzeczną. Oznaczona jako ulica bez nazwy, wychodząca z rynku słodowego, mogła być wymienioną w spisie ulic praskich podpisanym przez Wacława Karera ulicą Bidną^[37], nieuwzględnioną w rewizji ze względu na brak znajdujących się przy niej budynków.

Poświęcenie tyle miejsca na opis procesu łączenia nazw ulic z rewizji z 1792 r. i wcześniejszego spisu z 1790 r. z poszczególnymi ciągami komunikacyjnymi, widocznymi na planach von Raucha, Bacha i Korpusu Inżynierów Wojskowych, było niezbędne ze względu na różny stopień pewności w identyfikacji poszczególnych ulic. Mniej wątpliwe wydaje się powiązanie wymienionej nazwy z danym obszarem, np. nazw ulic Trudnej czy Blaszanej z obszarem między ulicami Ratuszową i Brukowaną czy ulic Łysej i Rogowej z zachodnią częścią dawnego Skaryszewa. Nawet jeśli w toku przyszłych badań dojdzie do rewizji dokładności i zasadności przypisania nazw do danych ciągów komunikacyjnych, to nie powinno zaburzyć to ogólnych wniosków dotyczących poszczególnych obszarów układu urbanistycznego Pragi sensu largo.

Tak obszerne wyjaśnienie związane jest również z tym, że to właśnie ulic stanowią podstawę analiz w dalszej części pracy. Przekształcenia tkanki urbanistycznej Prawego Brzegu w okresie od końca XVIII w. do lat 60. XIX w. powodują, że numery hipoteczne, widoczne chociażby na planie Warszawy Lindleyów wykorzystanym to kalibracji wcześniejszych kartografików, zupełnie nie odpowiadają sytuacji na Pradze z końca XVIII w. Niemożliwe zatem stało się takie opracowanie materiału, które odnosiłoby się bardziej szczegółowo do przestrzeni obserwowanych zjawisk społecznych, nadając im bardziej zniuansowany charakter^[38]. Znane jest co prawda przedsięwzięcie z Muzeum Warszawy, które postawiło sobie za cel rekonstrukcję układu działek na Pradze w tym okresie. Jednak również w tym przypadku początkowe zamierzenie (przerysowanie działek z planu von Raucha) musiano modyfikować, wykorzystując za podstawę parcelacji Pragi plan Macieja Deutscha z 1765 r.^[39] Ponadto dla większości ulic nie wiadomo tak naprawdę, w jakim kierunku przemieszczali się rewizorzy po danej ulicy, a porównanie kolejności opisu z kolejnością ze spisu z 1790 r. wprowadza jeszcze większe zamieszanie^[40]. Rewizorzy mieli zaczynać opis od ratusza i iść kolejnymi ulicami. Zapisana numeracja kolejnych budynków sugeruje trasę przemarszu wyznaczonych osób^[41]. Zapewne mogła ona odpowiadać realnej marszrucie osób wyznaczonych do przeprowadzenia rewizji – wyżej posłużono się przecież argumentem kolejności zapisu przy ustalaniu nazw ulic. O ile jednak na poziomie kolejności ulic można domyślać się, że lista może nawet dość wiernie oddawać kierunki, w których się udawano, tak nie wiadomo, zwłaszcza w przypadku dwupierzejowych ulic, od której strony zaczęto spisywać posesje. Czy kończący opisywać ul. Dębową rewizorzy zaczęli opisywanie ul. Błotnej wchodząc na nią z ul. Dębowej czy może jednak od ul. Szerokiej? I dlaczego od ul. Błotnej, a nie od bliższej południowemu krańcowi ul. Dębowej ul. Przebieg (przy dość prawdopodobnym założeniu, że ostatnie numery z ul. Dębowej odpowiadają południowej części ulicy)? Czy po opisie ul. Błotnej rewizorzy weszli na sąsiadującą ul. Mizerną od strony ul. Dębowej czy od strony ul. Szerokiej? Pytania można mnożyć w przypadku każdej z opisanych ulic.

Żeby uniknąć nadmiernego prezentowania własnych wyobrażeń na temat lokacji działek i ich kolejności, zrezygnowano z prób wyznaczania granic posesji, zostając na poziomie ulicy jako poziomie analizy socjotopograficznej. Miało to niekiedy wpływ na klarowność wyników, jednak nie można było zrobić więcej bez piętrzenia hipotez lokalizacyjnych.

1. Original Plan der Vorstadt Praga bei Warschau und der umliegenden Gegend / aufgenommen, zusammengestellt u. gezeichnet von dem Ing. Lieutenant von Rauch im Frühjar 1796, Johann Georg Gustav von Rauch, ok. 1:7 200, 1796 r., Staatsbibliothek zu Berlin-Kartenabteilung, sygn. Kart. X 50035/6. ↑

2. P.E. Weszpiński zaznacza, że plany Warszawy i okolic wykonane około 1796 r. są „opracowane albo też przypisywane” von Rauchowi, bowiem nie na wszystkich widnieje jego nazwisko. Por. H. Bartoszewicz, P.E. Weszpiński, Korpus Inżynierów Wojskowych, Plan Warszawy 1825, Plan Miasta Stołecznego Warszawy, Wymierzony przez Officerów Korpusu Inżenierów w latach 1818 i 1819 i litografowany przez tychże roku 1822 (Plany Warszawy), Warszawa 2017, s. 95–100. ↑

3. Poza „Original Plan der Vorstadt Praga…” w Staatsbibliothek zu Berlin przechowywane są następujące plany von Raucha z tego okresu: „Original Plan der Stadt Warschau” (ok. 1:14 000, sygn. Kart. X 50035), „Warschau und Umgegend auf dem linken Weichselufer” (ok. 1:25 000, Kart. X 50035/1), „Warschau und Praga mit Vorgelände auf dem rechten Weichselufer” (ok. 1:14 000, sygn. Kart. X 50035/2), „Plan von Warschau” (ok. 1:14 000, sygn. Kart. X 50035/3), „Praga : gegenüber Warschau : mit Befestigungsentwürfen” (skala nieznana, sygn. Kart. X 50035/4). W inwentarzu opracowanym przez Klausa Wolframa (1976) można odnaleźć informację o innych skalach dla źródeł o sygnaturach Kart. X 50035/1 i Kart. X 50035/2. Według Wolframa są to kolejno skale około 1:21 000, oraz około 1:13 000 (Pläne und Grundrisse von Städten sozialistischer Länder Europas (1574–1850), bearb. v. K. Wolfram, Berlin 1976 (= Kartographische Bestandsverzeichnisse, 3), s. 243–244). W inwentarzu zasobów Staatsbibliothek K. Wolfram wymienia również mapę pt. „Situations-Plan der Stadt Warschau und der Vorstadt Praga” w skali około 1:7 000 (tamże, s. 244), niestety katalog online Staatsbibliothek nie uwzględnia mapy o tej sygnaturze. W AGAD jest ponadto przechowywany „Plan von Warschau und Prag nebst umliegender Gegend” w skali około 1:14 200 z tej samej serii (AGAD, ZK 86-19, http://agadd2.home.net.pl/metrykalia/402/album/86-19/index.html#img=PL_1_402_86-19.jpg). ↑

4. A. Jankiewicz, P.E. Weszpiński, M. Witecki, Atlas historyczny Warszawy: Wybrane źródła kartograficzne, Warszawa 1999, s. 48–53. ↑

5. W. Petter, Rauch, Gustav von, w: „Neue Deutsche Biographie”, 21, 2003, s. 197–198 [Online-Version], URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd116363916.html#ndbcontent [dostęp: 05.12.2023]; J. Jędrysiak, Prussian Strategic Thought 1815–1830. Beyond Clausewitz, tł. W. Zbirohowski-Kościa, Leiden-Boston 2020 (= History of Warfare, 131), s. 469–470. ↑

6. Pläne und Grundrisse, s. 246. ↑

7. План города Варшавы. Съёмка под руководством Главного Инженера В.Г. Линдлея [Plan miasta Warszawy. Zdjęcie pod kierunkiem Głównego Inżyniera W.H. Lindleya], W.H. Lindley, 1:2 500, 1897–1901, Archiwum Państwowe w Warszawie, Zarząd Budowy Kanalizacji i Wodociągów w Warszawie, sygn. 785; K. Słomska-Przech, Lindleys’ Map of Warsaw (1:2,500) as tool for understanding the urban space preservation, „Studia Geohistorica” (w druku); R. Żelichowski, P.E. Weszpiński, William Heerlein Lindley. Plan Warszawy 1912. Plan niwelacyjny miasta Warszawy. Zdjęcie pod kierunkiem Głównego Inżyniera W.H. Lindleya, Warszawa 2016 (Plany Warszawy). ↑

8. Plan miasta stołecznego Warszawy wymierzony przez officerów Korpusu Inżynierów w latach 1818 i 1819 i litografowany przez tychże roku 1822, 1:4 800, 1822 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 77–5; H. Bartoszewicz, P.E. Weszpiński, Korpus Inżynierów Wojskowych. ↑

9. K. Słomska-Przech, Lindleys’ Map of Warsaw, https://atlasfontium.pl/language/en/lindleys-map-of-warsaw-en . ↑

10. Plan miasta stołecznego Warszawy wymierzony przez officerów Korpusu Inżynierów w latach 1818 i 1819 i litografowany przez tychże roku 1822, http://agadd2.home.net.pl/metrykalia/402/album/77-5/index.html. ↑

11. W pracach posiłkowano się skalibrowanym przez Dawida J. Maciuszka dziewięcioarkuszowym planem pt. Plan Miasta Stołecznego Warszawy wymierzony przez Officerów Korpusu Inżenierów w latach 1818 i 1819 i litografowany przez tychże roku 1822, ryt. A. Zakrzewski, ok. 1:4 800, 1822, Biblioteka Narodowa, Zakład Zbiorów Kartograficznych, sygn. ZZK 1 058 (https://polona.pl/preview/5d9eb134-1529-4823-bf70-68ee18c354c3; dostęp: 06.01.2024). ↑

12. W pracach posiłkowano się skalibrowanym przez Dawida J. Maciuszka w lutym 2023 r. arkuszem z naniesionymi planowanymi fortyfikacjami pruskimi na Pradze, zamieszczonym w pięcioarkuszowym poszycie Praga : gegenüber Warschau : mit Befestigungsentwürfen, ok. 1:7 000, 1796 r.?, Staatsbibliothek zu Berlin-Kartenabteilung, sygn. Kart. X 50035/4. ↑

13. K. Słomska-Przech, Lindleys’ Map of Warsaw, https://atlasfontium.pl/language/en/lindleys-map-of-warsaw-en . ↑

14. K. Słomska-Przech, Lindleys’ Map of Warsaw, https://atlasfontium.pl/language/en/lindleys-map-of-warsaw-en . ↑

15. Biuro Geodezji i Katastru, Mapa Warszawy, WMS (https://wms.um.warszawa.pl/serwis, dostęp: 06.01.2024). ↑

16. B.W. Korotyński, Rzeź Pragi, Warszawa 1924; K. Bauer, Szturm Pragi 4 listopada 1794 r., „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, 15 (1), 1969, s. 110–136; A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, wyd. 2, Warszawa 1985, zwłaszcza s. 314–332. ↑

17. Zob. rozdział V. Dokładniejsze omówienie: T. Wyderkowa, Zniszczenie Pragi na przełomie XVIII i XIX w., „Rocznik Warszawski”, 12, 1974, s. 60–62. Zespół Muzeum Warszawy przygotowujący makietę Pragi z końca XVIII w. uznał, że pojawiające się m.in. na tym pustym terenie czerwone punkty oznaczają pozostałości ceglanych elementów dawnego wyposażenia wnętrz zniszczonych domów, głównie kominów; zob. K. Zwierz, Makieta redukcyjna warszawskiej Pragi końca XVIII wieku. Uwagi i spostrzeżenia z prac na rekonstrukcją dawnej zabudowy prawobrzeżnych miasteczek, „Almanach Muzealny”, 7, 2013, s. 197. ↑

18. Plan von denen in Prag Liegenden Königlichen Fürstlich-Bischöfflichen, Geistlichen zum Capitel gehörigen und adelichen Grunden, Platzen und feldern bis an die Grentze von Targowek, Maciej Deutsch, ok. 1:1 640, 1765 r., Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, sygn. 7523; E. Szwankowski, Praga na tle najstarszego swego planu, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, 9 (1–2), 1949, s. 77. ↑

19. Planta Miasta Warszawy z Przedmieściami (Plan Ichnographique de la Ville de Varsovie, Residence des Rois de Pologne), Piotr Hennequin, 1:24 000, 1779 r., Leibniz-Institut für Länderkunde, sygn. HK 0462; H. Bartoszewicz, Obraz kartograficzny Pragi XVIII–XIX wieku, „Rocznik Mazowiecki”, 24, 2012, s. 30. ↑

20. Plan miasta Warszawy (Plan von der Stadt Warschau), J.G. Lehman, ryt. Joseph Bach, ok. 1:11 500, 1809 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 92–2. Zob. też: H. Bartoszewicz, Obraz kartograficzny, s. 32. ↑

21. T. Wyderkowa, Zniszczenie Pragi, s. 62–70. ↑

22. „Gazeta Warszawska”, nr 100, 15 grudnia 1807 r., s. 1517–1518; T. Wyderkowa, Zniszczenie Pragi, s. 73–75. Rozebrane pod budowę fortyfikacji budynki już w 1807 r. rejestruje Taryffa domów miasta Warszawy dla wygody publicznej nowo wydana z dołączeniem cyrkułu 7go czyli Pragi, toż domów za rogatkami będących, Warszawa 1807, s. 111–118. ↑

23. J. Berger, Plany fortyfikacyjne Pragi z przełomu XVIII/XIX wieku, w: Kartografia forteczna, red. A. Tomczak, Warszawa 1991 (= Z Dziejów Kartografii, 5), s. 114; L. Grabiszewska, Działalność urbanistyczna i przepisy budowlane Królestwa Polskiego (1815–1915) w planach regulacji warszawskiej Pragi, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 58 (3), 2013, s. 67–92. ↑

24. W. Małcużyński, Rozwój terytorialny miasta Warszawy, Warszawa 1900, s. 127–128; E. Szwankowski, Praga na tle, s. 77. ↑

25. W niezachowanej części spisu, która obejmowała ul. Nową, swój dom pod nr. 16 posiadał niejaki Karpiński; A. Wejnert, Starożytności, t. 1, s. 323. W 1790 r. na ul. Rynkowej 191 wymieniony został dworek Antoniego Karpińskiego, który sąsiadował m.in. z dworkiem Antoniego Skalskiego, który w niezachowanej części spisu mieszkał pod nr 17; W. Smoleński, Mieszczaństwo, s. 456. Wydaje się, że to właśnie tę posesję nabył Antoni Karpiński wraz z żoną Franciszką w 1788 r. od Pawła i Marianny Markowskich, na co wskazuje wzmiankowanie dworku szlachetnych Skalskich jako sąsiedztwa kupowanej nieruchomości zlokalizowanej na ul. Rynkowej; AGAD, Archiwum gospodarcze wilanowskie. Anteriora, sygn. 72, s. 8. Uznanie powyższej argumentacji stanowił kolejną przesłankę do identyfikowania znanej z 1792 r. ul. Nowej z częścią lub z całą ul. Rynkową z 1790 r. ↑

26. W. Szczygielski, Krasiński Kazimierz (1725–1802), „Polski Słownik Biograficzny”, t. 15, s. 184–186. ↑

27. AGAD, Archiwum gospodarcze wilanowskie. Anteriora, sygn. 72, f. 21-22. ↑

28. W. Małcużyński, Rozwój, s. 128 lokalizował ul. Trudną już na Skaryszewie. ↑

29. W innym miejscu ul. Książęcą (czyli Przytyk z 1792 r.) zlokalizował K. Zwierz, Makieta redukcyjna, s. 202, przyp. 27, który połączył ją z poprzeczną ulicą łączącą ul. Zarwańską (Targową w 1792 r.) z ul. Senatorską (Wspaniałą w 1792 r.) tam, gdzie w toku opisywanych prac zidentyfikowano ul. Nową (Łaskawą w 1792 r.). ↑

30. Por. W. Małcużyński, Rozwój, s. 128. ↑

31. Nieco inaczej K. Zwierz, Makieta redukcyjna, s. 202, przyp. 28 i s. 204, przyp. 33, który uznał, że już ul. Senatorska objęła zasięgiem swej nazwy posesje na Skaryszewie dochodzące do rynku skaryszewskiego, wliczając w jej długość także parcele zachodniej pierzei rynkowej. ↑

32. W. Smoleński, Mieszczaństwo, s. 465 ↑

33. W. Smoleński, Mieszczaństwo, s. 466. ↑

34. Inaczej K. Zwierz, By stać się „nową Warszawą”… – socjotopograficzny obraz aktywności gospodarczej ludności warszawskiego Prawobrzeża w latach 90. XVIII w. w świetle rejestrów i spisów, w: Z dziejów Warszawy. Przedsiębiorczość, red. K. Wagner, Z. Chmiel, Warszawa 2013, s. 148, który uważał, że to ul. Sprzeczna wychodziła z rynku skaryszewskiego. ↑

35. Taryffa domów, s. 107–110. W rewizji z 1792 r. numeracja domów na ul. Targowej jest jednak nieco inna, zawiera się w zakresie numerów 137–207; AGAD, WE 745, k. 42v–69v. Zupełnie inna jest z kolei numeracja posesji na ul. Wołowej, zawierająca się w zakresie numerów 463–499; AGAD, WE 745, k. 165v–172v; A. Wejnert, Starożytności, t. 1, s. 339–340. Zatem chyba nieco zbyt optymistycznie K. Zwierz, Makieta redukcyjna, s. 198 stwierdził, że numeracja posesji ze spisu 1792 r. „nie zmieniła się i funkcjonowała także w latach późniejszych”. ↑

36. Podobnie, choć chyba bardziej intuicyjnie, K. Zwierz, By stać się, s. 143, przyp. 42. ↑

37. AGAD, WE 745, k. 3r. ↑

38. Co możliwe jest na ogół dla obszaru lewobrzeżnej Warszawy, zob.: M. Kuc-Czerep, K. Słomska, Wyzwania integracji źródeł kartograficznych i tekstowych na przykładzie Warszawy w XVIII w., „Studia Geohistorica”, 7, 2019, s. 127–143. ↑

39. K. Zwierz, Makieta redukcyjna, s. 197–198. ↑

40. Podobnie K. Zwierz, Makieta redukcyjna, s. 199–200. ↑

41. Zob. K. Zwierz, Makieta redukcyjna, s. 200, przyp. 21. ↑