II.1. Okoliczności sporządzenia źródła

Scalenie Starej i Nowej Warszawy z otaczającymi przedmieściami i jurydykami doprowadziło do stworzenia jednego, podzielonego na siedem dzielnic-cyrkułów organizmu miejskiego. W jego skład jako cyrkuł siódmy weszła Praga, rozumiana jako cały układ urbanistyczny, na który składały się Golędzinów, obie części Pragi i Skaryszew^[1]. Opisana w 1792 r. prawobrzeżna część Warszawy wchodziła w skład stolicy Rzeczypospolitej od niedawna. W gruncie rzeczy był to dłuższy proces, rozpoczęty na mocy ustawy „Miasta nasze królewskie” z 18 kwietnia 1791 r.^[2] Pomimo przyłączenia do Warszawy pod koniec XVIII w., bardzo mało wiadomo o dokładnym przebiegu scalania wszystkich jednostek osadniczych, jakie znajdowały się wokół Starej i Nowej Warszawy. Zagadnienia związane z pierwszymi latami funkcjonowania Prawego Brzegu w ramach miejskiego organizmu warszawskiego, istotne z punktu widzenia naszych badań, również nie są dobrze oświetlone^[3].

W kwietniu 1791 r. magistrat Starej Warszawy zaczął funkcjonować i wydawać decyzje dotyczące łączenia wszystkich warszawskich i podwarszawskich miasteczek i jurydyk: przejęcia ichniejszych archiwów i nakazania cechom i bractwom przedstawienia dotychczasowych przywilejów^[4]. 15 kwietnia 1791 r. na ratuszu starowarszawskim doszło do zebrania władz Starej i Nowej Warszawy oraz burmistrzów i wójtów Dziekanki, Bielina, Grzybowa i Leszna. Spotkanie dotyczyło realizacji postanowień kilku uchwał, w tym prawa o miastach i prawa o urządzeniu wewnętrznym miast wolnych^[5]. 30 kwietnia 1791 r. podejmowano już wstępne działania dotyczące połączenia z Nową Warszawą^[6]. Do tamtej pory, nie wspominano o władzach miejskich osiedli zza Wisły. Jednak już 10 grudnia 1791 r. procedowano było przygotowanie spisu obywateli miejskich „tak ztey, iako y ztamtey strony Wisły”^[7]. Jednak dwa dni później wspomniano o sześciu cyrkułach Warszawy i dwóch cyrkułach na prawym brzegu: Skaryszewa i Pragi^[8]. Wydaje się, że także później, 29 grudnia 1791 r., Pragę traktowano wciąż jako układ miejski oddzielny od Warszawy^[9]. Na początku stycznia 1792 r. wspomniano o Pradze, Skaryszewie i innych jurydykach położonych za Wisłą^[10]. Wskazane tu przypadki mogą sugerować, że połączenie obu brzegów rzeki dalekie było od zakończonego. 30 kwietnia 1792 r. przedstawiciele biskupa kamienieckiego, kapituły płockiej oraz Izabelli Lubomirskiej przedstawili królowi w Straży memoriał, w którym domagali się poszanowania swoich dziedzicznych praw do zawiślanych miasteczek, którymi były „Pragi dwie, Golędzinowy takoż dwa, Skaryszew, i kolonią Kamion”^[11].

Komisja Policji Obojga Narodów, na mocy postanowień sejmu wielkiego odpowiedzialna za doglądanie spraw miejskich, wydała 29 listopada 1791 r. uniwersał nakazujący rewizję miast królewskich w Koronie i na Litwie^[12]. Prawo powołujące 24 czerwca 1791 r. do życia Komisję Policji nakazywało przeprowadzenie całościowych lustracji miast królewskich włącznie z ich dochodami, wydatkami, problemami, zabudową i ludnością^[13]. Członkowie Komisji byli jednak świadomi, że nie uda się przeprowadzić tak gruntownej rewizji w krótkim czasie, jaki wyznaczony był do pierwszych elekcji „nowych”, posejmowych magistratów. Dlatego Michał Mniszech, przewodniczący Komisji, polecił, aby spisać jedynie informacje o ulicach i mieszkańcach miast, aby łatwiej było podzielić ośrodki na cyrkuły i dozory^[14].

Prezydent Starej Warszawy Józef Łukaszewicz odebrał uniwersał Komisji Policji 7 grudnia 1791 r. Na sesji 10 grudnia tego roku doszło do odczytania jego treści w obecności przedstawicieli trzech miejskich porządków^[15]. Tego samego dnia wybrano osoby, mające przeprowadzić rewizję w każdym z ośmiu warszawskich wydziałów, w tym dwóch na Pradze^[16]. Część Pragi na północ od ulicy Brukowanej z północną jej pierzeją, określoną jako siódmy wydział, miała zostać opisana przez szlachetnego Karola Morawskiego, gminnego Starej Warszawy, szlachetnego Samsonowicza, szlachetnego Bajera, kupca praskiego i szlachetnego Jędrzeja Giersza, również kupca^[17]. Ósmy wydział, obejmujący tereny na południe od ulicy Brukowanej wraz z południową jej pierzeją, mieli z kolei opisać szlachetny Puchalski, gminny Starej Warszawy, urodzony Leszkiewicz pisarz, szlachetny Zamojski kupiec i urodzony Koryciński^[18]. Wybrani lustratorzy mieli pojawić się w najbliższy poniedziałek (który wypadał na 12 grudnia, czyli dwa dni po dokonaniu wyboru) na ratuszu starowarszawskim w celu otrzymania informacji na temat sposobu przeprowadzania spisu i złożenia przysięgi^[19]. Nie złożyli oni jednak przysięgi 12 grudnia 1791 r. wraz z rewizorami lewobrzeżnej Warszawy ze względu na nieobecność urzędów Skaryszewa i Pragi^[20]. Jeszcze pod koniec 1791 r. nie zostali oni jednak zaprzysiężeni, co wynikało z bliżej niesprecyzowanych obiekcji mieszkańców Pragi względem przeprowadzenia spisu^[21]. Spowodowało to wyznaczenie rewizorów na nowo. 4 stycznia 1792 r. na osoby przeprowadzające spis w południowej części Pragi wyznaczono szlachetnego Karola Murawskiego, gminnego ze Starej Warszawy, urodzonego Kacpra Mianowskiego, Wojciecha Greybera i Marcina Rutskiego, w północnej zaś szlachetnych Kazimierza Piechalskiego, gminnego Starej Warszawy, Antoniego Matuszewskiego, Wojciecha Gutowskiego i Joachima Dębowskiego, którzy tego samego dnia złożyli przysięgi rewizorskie^[22]. W styczniu 1792 r. rozpoczęto akcję spisywania posesji, zaś 24 lutego tego roku warszawski magistrat zatwierdził rezultaty spisu i polecił wysłanie protokołów spisu do Komisji Policji Obojga Narodów^[23].

II.2. Opis źródłoznawczy

„Spis domów i ludności Pragi z roku 1792” przechowywany jest w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie w zespole Księgi miejskie Warszawa – Ekonomiczne pod sygnaturą 745^[24]. Jest to czwarta część przeprowadzonej w 1792 r. rewizji Warszawy, której trzy pierwsze tomy obejmują zasięgiem lewobrzeżną – choć nie w całkowicie kompletny sposób – część miasta^[25]. Rękopis w płóciennej oprawie zielonego koloru składa się z czterech kart o wymiarach 24,0 × 37,5 cm i 168 kart o wymiarach 26,0 × 43,0 cm. Grubość całego egzemplarza wynosi 5 cm. Karty księgi w formacie folio sporządzone zostały z papieru czerpanego żeberkowo-kresowego, na którym widnieją znaki wodne papierni w Jeziornie: orzeł z berłem i jabłkiem w szponach oraz z Ciołkiem na piersi wraz z napisem „Jeziorna”^[26]. Na okładkę naklejona została kartka, na której widoczny jest napisany pismem wzorowanym na angielskiej pisance z wykorzystaniem czarnego atramentu tytuł: „Spis domów i ludności Pragi z roku 1792”. Ponadto na naklejce niebieskim atramentem napisano „Z 154” nad tytułem, natomiast pod tytułem, tą samą lub podobną ręką, zamieszczono „З. 154”. Na stronie verso okładki czerwonym atramentem zapisano „745”, niżej niebieskim kolorem wraz z podkreśleniem: „буква З” oraz „154”.

Źródło zachowane jest w dobrym stanie. Jedynie początkowa i końcowa karta spisu noszą oznaki uszkodzenia: na k. 5r podklejona została części górnego lewego rogu strony. Podobną podklejką wypełniono ubytek górnego prawego rogu k. 172r, większy od tego z początku strony. Na tej samej karcie naderwana została również górna krawędź karty, również zabezpieczona podklejką przed całkowitym oderwaniem. Poza tymi ubytkami nie widać innych defektów fizycznych na pozostałych kartach źródła. Początkowa i końcowa karty są dużo bardziej brudne od reszty kart. Wynika to z faktu, że do momentu oprawienia źródła były one kartami wierzchnimi i to na nich zbierał się brud i kurz, dlatego też i one mają ubytki w strukturze fizycznej. Warto zauważyć, że ubytek na końcowej karcie musiał być wcześniejszy – ślady zabrudzenia nosi również róg k. 171r, a jego kształt odpowiada kształtowi ubytku. Nie widać z kolei zabrudzeń w kształcie ubytku z początkowej karty na k. 6r. Jest ona lekko zabrudzona przy górnej krawędzi, jednak reszta karty nie jest zabrudzona tak, jak k. 5r. Rodzi to przypuszczenie, że ubytek ten mógł powstać w momencie oprawiania źródła. Kształt przybrudzenia pierwszej karty spisu wskazuje również na to, że osobne arkusze z k. 1r–4v znajdowały się dość długo dołączone do spisu (o nich zob. dalej). Wnętrze strony nie jest przybrudzone tak bardzo, jak jej krawędzie. W lewej dolnej krawędzi widać największe zabrudzenie, być może wynikające z użytkowania spisu poprzez chwytanie strony przy przerzucaniu kart właśnie w tym miejscu. Podobne, choć dużo mniej zabrudzone fragmenty lewego dolnego rogu widać i na niektórych dalszych kartach. Mogło to wynikać jednak z niedoskonałego przechowywania rękopisu i narażeniu zwłaszcza tej części spisu na wpływ czynników biologicznych.

Spis numerowany jest kolejnymi wartościami określającymi kolejną kartę źródła. Foliacja zamieszczona jest w prawym górnym rogu każdej strony recto, sporządzona ołówkiem. Jest to numeracja późniejsza, niż sporządzony spis. Obejmuje wszystkie karty, jakie zostały umieszczone w jednostce o danej sygnaturze. Na niektórych kartach widoczna jest również inna numeracja, o wcześniejszej metryce. Jest to numeracja kolejnych składek, z których powstał rękopis. Domyślać się zatem należy, że może ona pochodzić z okresu sporządzania czystopisu rewizji.

Konstrukcja składek przedstawia się następująco: składki nr 1 brak, składka nr 2⁴⁺⁴ (k. 5r–12v), składka nr 3⁴⁺⁴ (k. 13r–20v), składka nr 4⁴⁺⁴ (k. 21r–28v), składka nr 5⁴⁺⁴ (k. 29r–36r), składka nr 6²⁺² (k. 37r–40v), kolejna składka bez numeru²⁺² (k. 41r–44v), składka z numerem 7⁴⁺⁴ (k. 45r–52v), składka z numerem 8⁴⁺⁴ (k. 53r–60v), składka z numerem 9⁴⁺⁴ (k. 61r–68v), składka z numerem 10⁴⁺⁴ (k. 69r–76v), składka z numerem 11⁴⁺⁴ (k. 77r–84v), składka z numerem 12⁵⁺⁵ (k. 85r–94v), składka z numerem 13⁴⁺⁴ (k. 95r–102v), składka z numerem 14⁵⁺⁵ (k. 103r–112v), składka z numerem 15⁴⁺⁴ (k. 113r–120v), składka z numerem 16⁴⁺⁴ (k. 121r–128v), składka z numerem 17⁴⁺⁴ (k. 129r–136v), składka z numerem 18⁵⁺⁵ (k. 137r–146v), składka z numerem 19⁴⁺⁴ (k. 147r–154v), składka z numerem 20⁶⁺⁴ (k. 155r–164v, nieregularne k. 155r–156v), składka z numerem 21⁴⁺⁴ (k. 165r–172v).

Właściwa treść źródła rozpoczyna się na k. 5r z informacjami o mieszkańcach nieposesjonatach z posesji Nowa 21, 22 i 23. Zabrakło informacji o całej ul. Ratuszowej i części domów z ul. Nowej. Ponieważ źródło zaczyna się od składki o numerze 2, zatem przypuszczać należy, że brakuje składki pierwszej. Najprawdopodobniej brakuje zatem ośmiu (ewentualnie dziesięciu) pierwszych kart spisu. Nie wiemy, ilu składek brakuje na końcu źródła. Ponieważ wedle wszelkiego prawdopodobieństwa brakuje 35 posesji na części ul. Wołowej i na całej ul. Ząbkowskiej, można przyjąć, że brakuje dwóch składek^[27]. Zapewne rację miał Samuel Szymkiewicz, który przypuszczał, że wyrwanie kart nastąpiło już po odesłaniu sporządzonego czystopisu do Komisji Policji Obojga Narodów^[28].

Pierwsze cztery karty różnią się wymiarami od pozostałej części spisu. Przypuszczalnie zostały one dołączone do spisu, na co wskazywać może również sporządzony na k. 3/4v napis „Nazwiska ulic z drugiey strony Wisły”. Część ta zawiera zgromadzony w dwóch kolumnach wykaz 39 ulic na Pradze (z nagłówkiem „Ulice nowo za rzeką Wisłą ustanowione”) wraz z liczbą opisanych posesji na każdej z nich. Kolejność nazw odpowiada kolejności pojawiania się ulic na kartach źródła. Nie wszystkie spisane tu nazwy ulic występują w spisie, co wynika z faktu niezachowania źródła w całości. Brak ulic Ratuszowej, Ząbkowskiej oraz Bidnej, na której najprawdopodobniej nie było żadnych działek^[29].

Pod ostatnią nazwą ulicy znajduje się podsumowanie liczby ulic („39.”) i domów („Sum[ma] 518”). O ile liczba ulic w podsumowaniu zgadza się z liczbą wymienionych ulic, o tyle liczba domów już nie. Po zsumowaniu podanych liczb domów suma parcel powinna wynosić 521. W obecnej jednak formie omawiane źródło opisuje tylko 466 posesji. Oprócz brakujących kart ze wspomnianymi 55 domami występują też pomyłki w wykazie, które obrazuje Tabela 2.

Tabela 2. Różnice w liczbie domów pomiędzy wykazem ulic zamieszczonym na k. 3r a opisanymi w spisie posesjami

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. J. Suproniuk. Uwaga: różnica w liczbie posesji na ul. Olszowej ma związek z ewentualnym policzeniem domu Kotowskiego podwójnie (AGAD, WE 745, k. 110v)

Należy także zaznaczyć, że domy oznaczone numerami 470 i 471 na ul. Wołowej zostały złączone i wspólnie opisane w jednej rubryce^[30]. Z kolei pod numerem 267 opisano dwie posesje na ul. Wspaniałej^[31].

Wykaz ten podpisał Wacław Karer słowami: „Wencesław Karrer starszy gminny mia[sta] Star[ej] Warsiawy”^[32]. Był to przybyły w 1762 r. z Czech złotnik, który w 1790 r. został nobilitowany, a w 1792 r. został wyznaczony na murgabiego publicznego Warszawy^[33]. To właśnie Wacław Karer został wyznaczony jako osoba odpowiedzialna za nadzór nad przebiegiem rewizji^[34], ponadto był jednym z czterech rewizorów wyznaczonych do spisania informacji na temat trzeciego (krakowsko-przedmiejskiego) wydziału^[35]. Na sesji z 12 grudnia 1791 r. w ratuszu Starej Warszawy polecono Karerowi, aby przygotował rejestr domów w każdym z warszawskich cyrkułów i przekazał taki rejestr wraz z informacjami o numerach domów objętych rewizją w danym cyrkule osobie, która była wymieniana jako pierwsza w listach wybranych rewizorów^[36].

Na karcie 1r znajduje się sporządzony dziewiętnastowieczną ręką zapis: „Domow spis i ludności Pragi prawdopodobnie między rokiem 1792 i 1794, brak z possessyi od N 1 do 23 i od 487 do końca, to jest do N 518. Uwaga. Numera domow i nazwiska ulic <i właścicieli> zawarte w tym spisie zupełnie zgadzają się z taryffą Pragi pierwotną z r. 1792, jaką wydrukowałem w tomie I dzieła mego Starożytności Warszawy <str. 323 i nast.> z innego egzemplarza z archiwum głównego magistratu z akt popruskich. 5/3 64 nrcinrz[?]”. Nie ma wątpliwości, że jest to wpis autorstwa Aleksandra Wejnerta, historyka-varsavianisty żyjącego w latach 1809–1879. W 1832 r. rozpoczął pracę w magistracie warszawskim jako kasjer, a od 1846 r. jako konserwator Archiwum Akt Dawnych Miejskich. W ratuszu pracował do 1857 r., gdy z powodu problemów finansowych rozpoczął pracę jako główny kasjer Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, choć do 1872 r. wciąż pełnił funkcję konserwatora akt dawnych Warszawy^[37].

Aleksander Wejnert opublikował w 1848 r. w pierwszym tomie Starożytności warszawskich wykaz domów na Pradze pod tytułem „Pierwotna taryfa miasta Pragi pod Warszawą w r. 1792 uskuteczniona”^[38]. W porównaniu z zawartością informacyjną wykorzystanego w niniejszych badaniach spisu, wydawca opublikował jedynie niewielką część zawartych w nim wiadomości: nazwy ulic, numery kolejnych domów, opis nieruchomości i nazwiska właścicieli.

Aleksander Wejnert znał dobrze zasób źródeł do dziejów Warszawy, zwłaszcza ten przechowywany w archiwum magistratu warszawskiego. Zapis, który zamieścił – swoją drogą w sposób, który dziś byłby nie do pomyślenia – na pierwszej karcie spisu wskazuje na istnienie co najmniej dwóch egzemplarzy związanych z przeprowadzoną w 1792 r. rejestracją ludności Warszawy. Pierwsza znajdowała się w dziale akt popruskich w archiwum miejskim. Sam Wejnert zaznaczał, że w momencie wydania pierwszego tomu Starożytności warszawskich protokół przeprowadzonej rewizji znajdował się właśnie w siedzibie magistratu^[39]. Był to zapewne pełen spis, skoro podane zostały nazwy, numery domów, charakter zabudowań oraz nazwiska właścicieli. Trudno jednak stwierdzić, czemu Wejnert domniemywał, że spis ten powstał między 1792 a 1794 r., skoro wszystkie informacje odnośnie nazw ulic i personaliów posesjonatów zgadzały się między oboma egzemplarzami. Istnienie spisu w dwóch egzemplarzach było wymogiem postawionym w Uniwersale Komisji Policji Obojga Narodów z 29 listopada 1791 r. w dwóch artykułach, w których mówiono o przygotowaniu dwóch „książek” do przeprowadzenia rewizji i oddaniu dwóch jednakowych protokołów. Spośród tych, po zatwierdzeniu spisu przez władze miejskie, jeden egzemplarz miał zostać przekazany Komisji Policji Obojga Narodów, a drugi miał zostać umieszczony w archiwum miejskim^[40].

O dalszych losach rękopisu trudno powiedzieć coś konkretnego. Jest jednak możliwość domniemania tych losów na podstawie informacji o charakterze inwentarzowo-archiwalnym.

Archiwum Komisji Obojga Narodów znajdowało się w Pałacu Rzeczypospolitej (Pałacu Krasińskich). Pomimo wywiezienia po upadku powstania kościuszkowskiego części zasobu Komisji do Rosji, część przechowywanych akt, w tym z rewizjami i lustracjami miast, pozostała na miejscu co najmniej do 1795 r. W 1797 r. znajdowały się one przy magistracie w Archiwum Głównym miasta Warszawy^[41]. Można zatem założyć, że od tego roku w rękach władz warszawskich powinny znaleźć się dwa egzemplarze spisu – ten wysłany do Komisji i ten pozostawiony w 1792 r. w archiwum miejskim. Dalsza peregrynacja pozostałości akt Komisji Policji związana była z przeniesieniem z archiwum warszawskiego prawie wszystkich zachowanych akt do tzw. „Archiwum Polskiego”, włącznie z rewizjami wyszczególnionych miast^[42]. Brakuje tam jednak Warszawy. Akta, albo raczej „protokuł [s] rewizyi miasta Warszawy nieoprawny” z 1792 r. znalazł się w wykazie pozostawionych w archiwum magistrackich jednostek^[43]. Pewna część zasobu archiwum warszawskiego magistratu – głównie ksiąg radzieckich i wójtowsko-ławniczych Starej i Nowej Warszawy oraz warszawskich jurydyk – została mocą decyzji Feliksa Franciszka Łubieńskiego, ministra sprawiedliwości, przeniesiona w 1810 r. do utworzonego dwa lata wcześniej Archiwum Ogólnego Krajowego w Warszawie^[44]. Znów jednak nie wszystkie akta zostały przeniesione zgodnie z odgórnymi zaleceniami. Kolejna partia warszawskiej dokumentacji trafiła do Archiwum Głównego (które wykształciło się z Archiwum Ogólnego Krajowego) w 1893 r. i umieszczona została w nowym zespole Miasto Warszawa-Ekonomiczne^[45]. Pozostającymi do końcówki XIX w. w miejskim archiwum materiałami były pozostałe księgi miejskie o finansowym charakterze i zbiór nieokreślonych dokumentów. Materiały te miały być zepsute i pogniłe, na ogół w charakterze wymieszanych plików kart^[46]. Jednak opisujący dzieje warszawskich archiwów w 1878 r. Franciszek Maksymilian Sobieszczański wspominał, że w magistrackim zasobie wciąż znajdowały się dwie księgi z przywilejami Starej i Nowej Warszawy, dziewięć ksiąg uchwał z lat 1669–1696, akta Komisji Boni Ordinis, akta Komisji Brukowej, księgi ekonomiczne, lustracje, taryfy itd.^[47] Niejasności nie rozwija Wanda Maciejewska. Passus z jej krótkiej charakterystyki losów archiwum warszawskiego nie wskazuje jednoznacznie, czy utworzenie zespołu Miasto Warszawa-Ekonomiczne wynikało tylko z przejęcia pod koniec XIX w. z archiwum warszawskiego kolejnej partii zasobu archiwalnego, czy dodano do niego również przejęte wcześniej, choć nie będące wytworem kancelarii akta Komisji Boni Ordinis itd.^[48] Konfrontacja z relacją Franciszka Maksymiliana Sobieszczańskiego wskazuje, że materiały te na początku czwartej ćwierci XIX stulecia znajdowały się jeszcze w archiwum magistratu warszawskiego^[49]. Jeśli przyjąć, że to właśnie z nich – i tylko z nich – utworzono dział Warszawa-Ekonomiczna^[50], to egzemplarze rewizji Warszawy z 1792 r. do 1893 r. znajdowały się przy władzach miejskich.

Można chyba zatem przypuszczać, że Aleksander Wejnert miał jeszcze okazję zaglądać do obu protokołów spisu praskiego, które znajdowały się w archiwum miejskim. Błędnie zinterpretował on jednak fakt istnienia dwóch rękopisów o identycznej treści i mylnie uznał, że dotyczyć muszą innych rejestracji ludności. Być może nie wiedział o zarządzeniu Komisji Policji Obojga Narodów o sporządzeniu dwóch identycznych wersji rewizji. Jeden z tych egzemplarzy mógł zalegać gdzieś w zasobach archiwalnych, dlatego nie był znany Wejnertowi. Już w momencie znalezienia spisu przez Wejnerta był zdekompletowany, co zaświadcza zapis, jaki archiwista zamieścił na początku jednostki. Być może wynika to z faktu, że jeszcze w 1797 r. egzemplarz rewizji warszawskiej z zasobu Komisji Policji był nieoprawiony^[51], a w ciągu albo przeniesienia pod koniec XVIII w. do archiwum magistrackiego, albo podczas przenosin archiwum miejskiego do ratusza w Pałacu Jabłonowskich, albo w czasie zmian lokalizacji siedziby archiwum wewnątrz ratusza, albo podczas pożaru ratusza z 18 października 1863 r., albo po prostu w ramach przerzucania papierów, zaginęły początkowe arkusze praskiej części rewizji^[52]. Zapewne zatem już w momencie oprawiania spisu był on niekompletny^[53].

Czas, w którym Aleksander Wejnert mógł odnaleźć w archiwum magistrackim drugi egzemplarz spisu, to lata 1848 i 1872: moment opublikowania „pierwotnej taryfy” w pierwszym tomie Starożytności warszawskich i zrezygnowanie z funkcji konserwatora akt magistrackich. Jeśli jednak znajdujący się na k. 1r zapis” 5/3 64” zinterpretujemy jako zapis daty, wtedy można by stwierdzić, że Wejnert odkrył drugi egzemplarz spisu w 1864 r., być może porządkując archiwum po wspomnianym pożarze z października 1863 r., w którym uratowano zbiory wyrzucając je przez okna^[54]. Czy jednak dokładnie w tym pożarze doszło do ubytku – niepodobna stwierdzić.

Układ rękopisu ma formę tabelaryczną. Strony verso posiadają siedem kolumn, natomiast strony recto – sześć kolumn. Kolumny posiadają nagłówki („tytuły”) i zaczynając od lewej strony (karta verso) brzmią one następująco (pisownia oryginalna): „Nazwisko Ulicy” – „Liczba Domów” – „Murowany lub Drewniany” – „Czyi Dom” – „Klasyfikacya” – „Possessyonaci” – „Possessyonaci” (kolumna z wpisaną sumą posesjonatów).

Kolumna Klasyfikacja wprowadza dodatkowy podział na cztery kategorie: duchownych, szlachtę, mieszczan i Żydów. Podział ten jest kontynuowany na stronach recto, na których znajdują się informacje o osobach określonych jako „Nie Possessyonaci” z rozróżnieniem na: „Maiący Sposób do Życia” i „Bez Sposobu do Życia”. Kolejne kolumny zawierają wartości liczbowe sumujące chrześcijan oraz ilość Żydów wymienionych z imienia i nazwiska oraz wykonywanych zawodów w poszczególnych kategoriach^[55]. Schemat tabel przedstawiają Tabele 3 i 4.

Tabela 3. Struktura tabeli stanowiącej formularz spisu na stronach verso

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. J. Suproniuk.

Tabela 4. Struktura tabeli stanowiącej formularz spisu na stronach recto

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. J. Suproniuk

Układ źródła i rodzaj kategorii uwzględnionych w spisie wynikał w prostej linii z zaleceń, jakie uniwersałem w 29 listopada 1791 r. przekazała miastom Komisja Policji Obojga Narodów^[56].

„Spis domów i ludności Pragi” jest czystopisem, w którym praktycznie nie ma skreśleń i poprawek. Dostrzec można jednak kilka pomyłek^[57]. Dotyczy to głównie kolumn liczbowych. I tak:

• dom na ul. Dębowej 77: wpisana jest cyfra 1 zamiast 2 pomimo zapisu „Stosinski z żoną Grzebieniarz”;
• dom na ul. Szerokiej 99: wpisana jest cyfra 1 zamiast 2 przy zapisie „Bengir z żoną Strzelec”;
• dom na ul. Szerokiej 123: w liczbowej kolumnie „Żydzi” („Bez Sposobu do Życia”) przy wpisie „Jakób Judkowicz z żoną” zamiast cyfry 2 wpisano 1;
• dom na ul. Targowej 142: Aron Izwowicz oznaczony został jako dwie osoby zamiast jednej;
• dom na ul. Słodowej 388: przy wpisie „Strzyżanowska Szwacka” widnieje cyfra 3 zamiast 1^[58].

W 31 przypadkach brak jest wpisanych osób w poszczególnych kolumnach, a podany jest jedynie właściciel domu. Najczęściej były to domy puste lub zniszczone. Nie było to regułą. Wyrobnik Sławiński z żoną i z czterema innymi osobami mieszkał na ul. Szerokiej 132 w domu określonym jako „Drewniany zruynowany”, szwaczka Strzyżanowska z trzema córkami w domu na ul. Słodowej 388 opisanym jako „Chałupa Stara”, Józef Dziwulski z żoną i nieletnim synem w domu na ul. Ładnej 426 wpisanym jako „Domek Stary” czy krawiec Jan Grunart mieszkający z żoną, córką i trzema nieletnimi synami w domu „chrustem i gliną” oblepionym na ul. Ładnej 432^[59]. Poniżej zamieszczamy wykaz domów i posesji bez podanych informacji o mieszkających tam osobach (nagłówki kolumn oraz wpisy z zachowaniem oryginalnej pisowni źródła).

Tabela 5. Wykaz domów i posesji ze spisu, przy których nie ma informacji o mieszkańcach

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. J. Suproniuk

Przy czterech wpisach brakuje informacji o właścicielach posesji. Dom na ul. Tylnej 47 (k. 12v) ma niezapisane pole w kolumnie „Czyi Dom”, a dom na ul. Łaskawej 280 (k. 97v) w miejscu „Czyi Dom” ma powtórzenie wpisu z kolumny obok dotyczącej rodzaju budynku („Dom Drewniany”)^[60]. Pozostałe dwa przypadki z ulic Wspaniałej 238 (k. 83v) i Panińskiej 297 (k. 103v) dotyczą działek, na których znajdowały się obiekty sakralne: kościół parafialny wraz z plebanią i dzwonnicą oraz klasztor bernardynek praskich^[61].

O ile na kartach od 5v do 47r wpisane są 3 domy na kartę (stronę) to od karty 47v pojawia się dodatkowa forma wpisów: jeden dom na stronie, cztery domy na stronie i – najwięcej przypadków – po dwa domy na stronach księgi. Najprawdopodobniej osoby wypełniające rubryki posiadały swojego rodzaju brudnopis (brudnopisy) sporządzone w terenie w trakcie spisu, a przy wpisywaniu danych do czystopisu wiedziały przy jakim domu należy pozostawić odpowiednią część kart rękopisu. Odpowiadałoby to informacjom przekazanym przez Helenę Drzażdżyńską, która zapisała w swojej publikacji, że Wacław Karer miał dobrać sobie dwie osoby sporządzające na bieżąco czystopisową wersję spisu na podstawie dostarczanych dwa razy w tygodniu raptularzy rewizorów^[62]. Charakter pisma, kolor atramentu, pochylenie wyrazów, wielkość i kształt liter czy cyfr, stosowane skróty – wszystko to wskazuje, że spis nie został sporządzony przez jedną osobę. Od karty 61v widoczne są zmiany w charakterze wpisów, m.in.: k. 61v–68r z charakterystycznym zapisem liter „k”, „N” czy „P”, karty 95r–103r, 103v–117r, 117v–137r, 137v–144v (inne nachylenie pisma w nagłówkach kolumn), k. 147v–156v (właściciele wpisani z imienia i nazwiska) czy k. 158v–163v.

Poniżej przedstawiamy wykaz liczby posesji na poszczególnych kartach rękopisu:

Tabela 6. Wykaz liczby posesji na poszczególnych kartach rękopisu

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. J. Suproniuk. Uwaga: k. 110v (ul. Olszowa 314) rozpoczyna się od kontynuacji domu Kotowskiego, a na k. 121v (ul. Brukowana 342 wspiano w jednej pozycji dwa drewniane dworki Wasilewskiego

Jak wynika z Tabeli 6, na pierwszych sześciu składkach źródła liczba przygotowanych wersów była stała. Na wszystkich tych stronach opisywano po trzy domy. Dopiero później liczba ta zaczęła się zmieniać i wahać między dwoma a trzema domami. Zupełnie wyjątkowo w tabeli na jednej stronie zamieszczono cztery obiekty, a trzykrotnie tylko jeden. Nie wiadomo, czy zmiany te wynikały ze zmian pisarzy czy sposobu rejestrowania mieszkańców przez rewizorów. Na pewno dokładniejsza analiza rąk pisarskich mogłaby przynieść więc przesłanek do prób odpowiedzenia na tak postawione pytanie.

II.3. Problemy interpretacyjne

Historyk stojący przed zagadnieniem analizy zawartości spisu Pragi z 1792 r. staje przed nierozwiązywalnymi w gruncie rzeczy pytaniami o wiarygodność zaprezentowanych w źródle informacji. Jedynym tak naprawdę źródłem kontroli wiarygodności zawartości spisu jest opublikowane przez Władysława Smoleńskiego „Opisanie sytuacyi miasta Pragi z jurysdykcyami tamże będącemi 1790 r.”^[63] Wedle najlepszej wiedzy osób opracowujących spis, nie ma podobnych możliwości skontrolowania i skorygowania informacji o praskich osobach w sposób, jaki istnieje dla lewobrzeżnej Warszawy^[64].

Z dużą dozą ostrożności należy podchodzić do przyporządkowania osób do poszczególnych stanów. Jak zauważyli to już wiele lat wcześniej Samuel Szymkiewicz czy Barbara Grochulska, w kategoriach stanowych oprócz przedstawicieli danego stanu (albo identyfikujących się z danym stanem?) zamieszczono jednocześnie wszystkich domowników związanych w jakiś sposób z osobą o np. szlacheckim pochodzeniu^[65]. Samo skategoryzowanie kogoś jako szlachcica również jest kłopotliwe – nie wiadomo bowiem, jakie kryteria rejestracji przyjęli rewizorzy. Wynikało to na pewno z bardzo ogólnych zaleceń Komisji Policji Obojga Narodów, która w uniwersale z 29 listopada 1791 r. zaleciła właśnie takie stanowe sklasyfikowanie osób mieszkających w miastach^[66]. Skądinąd wiadomo, że w drugiej połowie XVIII w. napływ szlachty do miast, w szczególności do Warszawy, był duży^[67]. Zakwalifikowanie wyłącznie do szlachty żołnierzy dwóch regimentów piechoty oraz batalionu skarbowego również było najpewniej znaczącym uproszczeniem rewizorów. Z sondażowych co prawda badań Leonarda Ratajczyka wiadomo bowiem, że na przełomie lat 80. i 90. XVIII w. do wojska koronnego rekrutowano ludzi wszystkich trzech stanów: szlachty, mieszczaństwa i chłopstwa. Co więcej, to w piechocie odsetek stanu szlacheckiego był zapewne najmniejszy, a na pewno mniejszy, niż w przypadku kawalerii^[68]. Co jeszcze bardziej symptomatyczne, to właśnie jeden ze stacjonujących na Pradze regimentów, 10. Regiment Pieszy Działyńskich, miał uzupełniać braki kadrowe w stanie żołnierzy mieszkańcami Warszawy^[69].

Problemem dla współczesnych badaczy jest również liczne przyporządkowanie różnych kategorii społecznych, majątkowych, zawodowych, zapewne i wiekowych jako mężczyzn i białogłów bez jakichkolwiek innych informacji. Rację w tym względzie mają Samuel Szymkiewicz i Barbara Grochulska, którzy byli przekonani o zróżnicowaniu społecznym osób ukrytych pod tymi dwoma hasłami^[70]. Dowodzili m.in., że wśród tej kategorii znajdowało się potomstwo wspomnianych w spisie osób^[71]. W spisie praskim synowie i córki prażan byli wymieniani. Dotyczyło to przede wszystkim rodzin zamieszkujących południowo-wschodnią część praskiej konurbacji od ulic Łaskawej, Wspaniałej i Panińskiej, obejmującej w znacznej mierze tereny Skaryszewa.

Wśród grup stanowych zapewne znajdowały się również osoby chłopskiej kondycji. Migracje ludności wiejskiej do miast w okresie przedindustrialnym były czymś naturalnym^[72]. Można przypuszczać, że również oni zostali „wtłoczeni” do tej bliżej niesprecyzowanej kategorii mężczyzn i kobiet, może nie tylko w grupie mieszczan, ale też szlachty i możliwe, że duchowieństwa^[73].

Problematyczna jest również rubryka dotycząca nieposesjonatów ze środkami do życia. Jak zauważyła – najprawdopodobniej słusznie – Helena Drzażdżyńska, rewizorzy do wspomnianej rubryki wpisywali pozostałych członków rodziny posesjonatów^[74]. Zapisanie osoby w kolumnie nieposesjonatów bez środków do życia było uznaniowe i pozostawało w ocenie poszczególnych rewizorów^[75]. Wynikało też chyba ze złej interpretacji jednego z pytań, jakie rewizorzy ze wszystkich części miasta skierowali do magistratu starowarszawskiego. 28 grudnia 1791 r. ratusz otrzymał pytanie m.in. o to, czy w rubryce „posesjonaci” umieszczać wszystkie osoby z rodziny właściciela (lub użytkownika) nieruchomości. Rewizorowie słusznie zauważyli, że uniwersał Komisji Policji nie precyzuje, jak w tym zakresie działać. Przedstawiciele władz Starej Warszawy odpowiedzieli, aby w rewizji oznaczać wszystkie osoby, także nieletnich synów, córki i dalszą rodzinę^[76]. Do kolumny tej polecono także wpisywać lokajów i inną służbę, choć rewizorowie mieli wobec tego pewne wątpliwości^[77].

Również w przypadku nieposesjonatów bez środków do życia rewizorzy nie wiedzieli, jak słusznie postępować i które osoby powinny zostać zaklasyfikowane jako takie. Należy przypuszczać, że przyporządkowanie było w dużej mierze uznaniowe, a informację uzyskiwano nawet nie od opisywanej osoby, co od gospodarzy domów i ich współlokatorów. Zapis o otrzymaniu informacji z drugiej ręki miał zostać dołączony do spisu, żeby w razie potrzeby magistrat lub Komisja Policji Obojga Narodów mogła zweryfikować zgodność ze stanem faktycznym^[78].

1. W. Smoleński, Mieszczaństwo warszawskie w końcu wieku XVIII, Warszawa 1917, s. 162. ↑

2. T. Wyderko, Urbanizacja i zagospodarowanie prawobrzeżnej Warszawy w okresie od XVI w. do początku XIX w., w: Dzieje Pragi, red. J. Kazimierski i in., Warszawa 1970, s. 147. ↑

3. Praktycznie wyłącznie dziejom lewobrzeżnej Warszawy poświęcone są prace: J. Kosim, Pod pruskim zaborem. Warszawa w latach 1796–1806, Warszawa 1980; J. Czubaty, Warszawa 1806–1815. Miasto i ludzie, Warszawa 1997. ↑

4. W. Smoleński, Mieszczaństwo, s. 165. ↑

5. AGAD, WE 7, k. 116v–118v. ↑

6. AGAD, WE 7, k. 111r: „Którey to deputacyi szlachetne porządki zlecaią, aby ku przylączeniu miasta Nowey Warszawy staranność swą łozyła akt assocyacyi z tymże miastem Nową Warszawą ułożyła”. ↑

7. AGAD, WE 7, k. 127v. ↑

8. AGAD, WE 7, k. 129v: „Jakoż z sześciu podziałów Warszawy wszyscy wyżey wyrażeni rewizorowie przysięgę wykonali, wyznaczni zaś do dwóch cyrkułów rewizorowie z Skaryszewa y Pragi […]”. ↑

9. AGAD, WE 7, k. 131r–131v. ↑

10. AGAD, WE 7, k. 132v. ↑

11. AGAD, Tzw. Metryka Litewska, dział VII, sygn. 172, k. 56r; A. Zahorski, Centralne instytucje policyjne w Polsce w dobie rozbiorów, Warszawa 1959 (= Studia z dziejów Polski w okresie Oświecenia, 2), s. 141. ↑

12. Biblioteka Jagiellońska, Magazyn Starych Druków, sygn. Berol. Uc 4317: Komisja Policji Obojga Narodów – Uniwersał Komisji Policji Obojga Narodów nakazujący rewizję miast wolnych, [Warszawa, 29 listopada 1791 r.], https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/292189?language=pl [dostęp: 04.12.2023 r.] [dalej: Uniwersał Komisji Policji, 29 XI 1791]. ↑

13. Volumina Legum, t. 9, Kraków 1889, nr 326, art. V, p. 3, s. 280; Komisja Policji. Prawo uchwalone dnia 17 czerwca 1791 r., Kórnik 1985 (= Ustawodawstwo Sejmu Wielkiego z 1791 r., 8), s. 276. ↑

14. Uniwersał Komisji Policji, 29 XI 1791, narracja początkowa. ↑

15. AGAD, WE 7, k. 127r. ↑

16. Pierwszy punkt Uniwersału Komisji Policji Obojga Narodów nakazywał wybór przez magistraty rewizorów w ciągu pięciu dni od otrzymania pisma; Uniwersał Komisji Policji, 29 XI 1791, art. 1. ↑

17. AGAD, WE 7, k. 128r. ↑

18. AGAD, WE 7, k. 128r. ↑

19. AGAD, WE 7, k. 128v. ↑

20. AGAD, WE 7, k. 129v: „Wyznaczeni zaś do dwóch cyrkułów rewizorowie z Skaryszewa y Pragi od wykonania przysięgi bez dołozenia się swych urzędów wstrzymali się y w dniach naidaley czterech rezolucyą dać oświadczyli”. ↑

21. AGAD, WE 7, k. 131r–131v. ↑

22. AGAD, WE 7, k. 132v–133r; T. Wyderkowa, Ludność Pragi w drugiej połowie XVIII w. (Liczebność, struktura demograficzna i zawodowa), w: Warszawa XVIII wieku, z. 1, red. J. Kowecki, H. Szwankowska, A. Zahorski, Warszawa 1972 (= Studia Warszawskie, 12), s. 169. ↑

23. AGAD, WE 17, k. 398v; H. Drzażdżyńska, Ludność Warszawy w roku 1792, „Kwartalnik Statystyczny”, (8) 1931, s. 46. ↑

24. AGAD, WE 745; skany omawianego rękopisu dostępne są na stronie „Szukaj w archiwach”: https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/en/jednostka/-/jednostka/17726879#odsylacz_opis [dostęp: 18.12.2022]. ↑

25. H. Drzażdżyńska, Ludność Warszawy, s. 45. Inną wskazówką, która pośrednio umacnia zasadność tego twierdzenia jest fakt, że kościoły praskie „po prawey stronie Wisły” zostały wymienione w spisie budynków kościelnych na początku pierwszego tomu rewizji warszawskiej 1792 r. zaraz po kościołach warszawskich; zob. AGAD, WE 15, k. 2r. Zostały one wpisane inną co prawda ręką i innym materiałem pisarskim, jednak umieszczenie ich w spisie – wymaganym przez uniwersał Komisji Policji Obojga Narodów – łącznie z warszawskimi każe widzieć w spisie praskim właśnie ostatnią część rewizji Warszawy po obu stronach rzeki. ↑

26. J. Siniarska-Czaplicka, Znaki wodne papierni Mazowsza 1750–1850, Łódź 1960, s. 46-47, 49 i nr 75; W. Faber, Sztuka znaku wodnego. Przerysy znaków wodnych z dokumentów przechowywanych w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, t. 1, cz. 1: Zbiory Oddziału III, archiwa rodowe i zbiory prywatne, Warszawa 2010, s. 51, nr 4ab. Podziękowania za pomoc w opisie zewnętrznym źródła należą się Panu Rafałowi Górnemu z AGAD. ↑

27. T. Wyderkowa, Ludność Pragi, s. 167 omyłkowo napisała, że brakuje 23 kart na początku i 35 kart na końcu. Domyślać się należy, że autorce chodziło o liczbę posesji. ↑

28. S. Szymkiewicz, O spisie ludności Warszawy w r. 1792, „Kwartalnik Statystyczny”, 8 (3), 1931, s. 833. ↑

29. Również spis lewobrzeżnych posesji warszawskich z tego samego roku nie jest kompletny; brakuje w nim informacji o posesjach na rynku Starej Warszawy i ul. Świętojańskiej; B. Grochulska, Statystyka ludnościowa Warszawy w drugiej połowie XVIII wieku, „Przegląd Historyczny”, 45, 4, 1954, s. 588. ↑

30. AGAD, WE 745, k. 167v–168r. ↑

31. AGAD, WE 745, k. 92v–94r. ↑

32. AGAD, WE 745, k. 3r. ↑

33. A. Czołowski, Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i czasów; ułożony porządkiem alfabetycznym na podstawie herbarza Niesieckiego i manuskryptów, t. 2, Lwów 1859, s. 10; W. Smoleński, Mieszczaństwo warszawskie, s. 19, 40, 146–147, przyp. 1 na s. 164. ↑

34. H. Drzażdżyńska, Ludność Warszawy, s. 46. ↑

35. AGAD, WE 7, k. 127v. ↑

36. AGAD, WE 7, k. 129v–130r. ↑

37. S. Orgelbrand, Encyklopedja powszechna, t. 15, Warszawa 1903, s. 193; A. Słomczyński, Aleksander Wejnert 1809–1879. Historyk archiwista Warszawy, „Rocznik Warszawski”, 5, 1964, s. 68–89. ↑

38. A. Wejnert, Starożytności warszawskie. Dzieło zbiorowo-zeszytowe, t. 1, Warszawa 1848, s. 323–340; zob. także uwagi zawarte w: H. Drzażdżyńska, Ludność Warszawy, s. 45–46. ↑

39. A. Wejnert, Starożytności, t. 1, s. 322. ↑

40. Uniwersał Komisji Policji, 29 XI 1791, art. 6, 12 i 13; H. Drzażdżyńska, Ludność Warszawy, s. 46. ↑

41. Archiwum Główne Akt Dawnych, t. 1, z. 1: Akta Komisji Policji Obojga Narodów i Komisji Policji Koronnej (1791–1794), opr. J. Jankowska, Warszawa 1949 (= Archiwa Polskie. Inwentarze, 1) [dalej: J. Jankowska, Akta], s. 16. ↑

42. J. Jankowska, Akta, s. 16. Warszawskiej rewizji nie wymieniono w sumariuszu przekazanych z magistratu warszawskiego do „Archiwum Polskiego” akt; zob. AGAD, WE 853, k. 23r–24r. ↑

43. AGAD, WE 853, k. 26r. ↑

44. W. Maciejewska, Archiwum miasta Warszawy 1376–1796, w: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zespołach, t. 1: Archiwa dawnej Rzeczypospolitej, red. J. Karwasińska, Warszawa 1958, s. 140. Archiwum Ogólne Krajowe zostało podporządkowane Ministerium Sprawiedliwości, stąd minister sprawiedliwości był czynnikiem sprawczym przeniesienia zasobu; T. Mencel, Losy staropolskich akt partykularnych w latach 1795–1815, „Archeion”, 31, 1959, s. 30. ↑

45. W. Maciejewska, Archiwum, s. 140–141. ↑

46. F.M. Sobieszczański, Dawne archiwa miasta Warszawy, „Tygodnik Ilustrowany”, s. 413; W. Maciejewska, Archiwum, s. 140. ↑

47. F.M. Sobieszczański, Dawne archiwa, s. 413. ↑

48. W. Maciejewska, Archiwum, s. 140–141. ↑

49. Potwierdza to J. Jankowska, Akta Komisji Boni Ordinis miasta Warszawy 1765–1788, w: Archiwum Główne, t. 1, s. 319. ↑

50. Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Informator o zasobie archiwalnym, red. D. Lewandowska, Warszawa 2008, s. 187–189. ↑

51. AGAD, WE 853, k. 26r. ↑

52. O sytuacji archiwum miejskiego tuż po objęciu przez Aleksandra Wejnerta funkcji konserwatora pisał Stefan Ehrenkruetz, a za nim praktycznie słowo w słowo Adam Słomczyński, biograf Wejnerta, iż było ono nieuporządkowane, zakurzone, część dokumentów zjadana przez robactwo, w pomieszczeniu panowała wilgoć, a zasoby leżały w nieładzie gdziekolwiek; S. Ehrenkreutz, Archiwum miejskie Warszawy, „Kronika Warszawy”, (12), 1925, s. 7–8; A. Słomczyński, Aleksander Wejnert, s. 81–82. ↑

53. Inaczej chyba miała się rzecz z początkiem spisu obejmującego lewobrzeżną Warszawę: ubytek dotyczący Rynku Starego Miasta i ul. Świętojańskiej został wycięty z tomu już po jego oprawieniu. ↑

54. S. Ehrenkreutz, Archiwum, s. 10; A. Słomczyński, Aleksander Wejnert, s. 82. ↑

55. H. Drzażdżyńska, Ludność Warszawy, s. 47–48. ↑

56. Uniwersał Komisji 29 XI 1791, art. 6–9. ↑

57. Zob. H. Drzażdżyńska, Ludność Warszawy, s. 48–49. ↑

58. AGAD, WE 745, k. 23r, 31r, 39r, 45r, 137r. ↑

59. AGAD, WE 745, k. 41v–42r, 136v–137r, 151v–152r, 153v–154r. ↑

60. AGAD, WE 745, k. 12v, 97v. ↑

61. AGAD, WE 745, k. 83v, 103v. ↑

62. AGAD, WE 7, k. 132r; H. Drzażdżyńska, Ludność Warszawy, s. 46. ↑

63. W. Smoleński, Mieszczaństwo, s. 447–471. ↑

64. Por. B. Grochulska, Statystyka, s. 588–589. ↑

65. B. Grochulska, Statystyka, s. 593, przyp. 30; J. Rakowski, Z.A. Wójcik, Ludność Nowej Warszawy u schyłku Oświecenia, „Przegląd Historyczny”, 49 (2), 1958, s. 317; S. Życiński, Społeczeństwo Krakowskiego Przedmieścia magnacko-szlacheckiej enklawy Warszawy w latach 1656–1854, Szczecin 1991, s. 32. ↑

66. Uniwersał Komisji Policji, 29 XI 1791, art.8–9. ↑

67. S. Gierszewski, Obywatele miast Polski przedrozbiorowej. Studium źródłoznawcze, Warszawa 1973, s. 91. ↑

68. L. Ratajczyk, Wojsko i obronność Rzeczypospolitej 1788–1792, Warszawa 1975, s. 135–146 ↑

69. Warszawa w latach 1526–1795, red. A. Zahorski, Warszawa 1984 (Dzieje Warszawy, 2), s. 295. ↑

70. B. Grochulska, Statystyka, s. 601. Też: J. Rakowski, Z.A. Wójcik, Ludność, s. 311, 317–318. ↑

71. Inaczej K. Zwierz, By stać się „nową Warszawą”… – socjotopograficzny obraz aktywności gospodarczej ludności warszawskiego Prawobrzeża w latach 90. XVIII w. w świetle rejestrów i spisów, w: Z dziejów Warszawy. Przedsiębiorczość, red. K. Wagner, Z. Chmiel, Warszawa 2013, przyp. 31 na s. 140. ↑

72. A. Zahorski, Warszawa za Sasów i Stanisława Augusta, Warszawa 1970, s. 149; S. Gierszewski, Obywatele, s. 95–116 (choć głównie dla okresu XVI i pierwszej połowy XVII w.); M. Wyżga, Miasta i migracje w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej. Zarys problematyki, „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym”, 52 (1), 2020, s. 71–72. ↑

73. Na tę kwestię zwrócił uwagę K. Zwierz, By stać się, przyp. 31 i 32 na s. 139–140. ↑

74. H. Drzażdżyńska, Ludność Warszawy, s. 48. ↑

75. H. Drzażdżyńska, Ludność Warszawy, s. 48. ↑

76. AGAD, WE 7, k. 130v–131r. ↑

77. AGAD, WE 7, k. 131r. ↑

78. AGAD, WE 7, k. 131r. ↑