W latach 90. XVIII w. prawobrzeżne osadnictwo na wysokości Warszawy stanowiło w gruncie rzeczy jedną całość pod względem urbanistycznym. Na układ ten do czasu obrad Sejmu Wielkiego składały się osobne miejscowości. Rozpoczynając od północy były to Golędzinów, Praga Biskupia i Praga Książęca oraz Skaryszew.

Najstarsze poświadczenie źródłowe dotyczy Golędzinowa. W 1387 r. książę Janusz I nadał przywilej prawa niemieckiego w jego chełmińskiej odmianie dziedzicowi Golędzinowa, szlachetnemu Maciejowi^[1]. Od tego czasu poświadczone są częste zmiany własnościowe i wydzielanie działów między członkami rodzin szlacheckich posiadających wieś^[2]. Część z nich miała status drobnej, bezkmiecej szlachty, która w XV–XVII w. pisała się po prostu „z Golędzinowa” czy Golędzinowskimi. Część wsi należała jednak do rodzin o nieco szerszym horyzoncie majątkowo-politycznym. Takimi byli Gołyńscy h. Prawdzic, posiadający część Golędzinowa co najmniej od 1437 r.^[3], a później, w XVII i XVIII w., Wesslowie h. Rogala, piastujący godności senatorskie^[4] oraz członkowie rodzin skoligaconych z córkami i wnuczkami Wojciecha Wessla, stolnika królewskiego, poświadczonego jako płatnik podatku z działu w Golędzinowie w 1652 r.^[5] W ten sposób w posiadanie części miejscowości wszedł wymieniony w 1790 r. jako właściciel Stanisław Dąmbski, wojewoda brzeski kujawski, małżonek Józefy Marianny Wesslówny, córki starosty golubskiego Stanisława Wessla i Ludwiki z domu Bieganowskiej Wesslowej^[6]. W Golędzinowie swoje działy w różnych okresach miał marszałek wielki koronny Adam Kazanowski, a po jego śmierci jego żona, Elżbieta Słuszczanka Kazanowska (później Radziejowska) (to w XVII w.) czy Teodor Kajetan Szydłowski, chorąży warszawski^[7]. Od tego ostatniego w 1764 r. część Golędzinowa (wraz z Targówkiem i częścią Załęża) kupił Stanisław Antoni Poniatowski, stolnik litewski, czyli późniejszy król polski Stanisław August^[8]. Od tego momentu część Golędzinowa należała do prywatnych dóbr królewskich. W 1782 r. król wydzierżawił swoją część miejscowości inżynierowi Janowi Krystianowi Lehmannowi, który w rok później przy współudziale Ernsta Jana Sartoriusa rozpoczął stawianie zboru ewangelickiego i szpitala^[9]. W Golędzinowie władca planował ustanowić jedne z pierwszych manufaktur wełnianych w Rzeczypospolitej. W 1766 r. Stanisław August Poniatowski przekazał nowo utworzonej Kompanii Manufaktur Wełnianych miejsce na utworzenie manufaktury kapeluszy i pończoch^[10]. W 1782 r. król podjął kolejną próbę uprzemysłowienia Golędzinowa, zezwalając na powstanie na jego terenie manufaktury sukienniczej^[11]. Pracowała ona, dzięki kapitałom zainwestowanym w fabrykę przez Prota Potockiego, pod kierownictwem Rehana^[12]. Funkcjonowała tam również królewska cegielnia^[13]. Ponadto władca próbował zwiększyć liczbę ludności na Golędzinowie poprzez umożliwienie osadzania się w miasteczku i na jego przedmieściach ludności żydowskiej^[14].

Praga została wzmiankowana pośrednio pierwszy raz w 1448 r., gdy Urban karczmarz z Pragi toczył przed obliczem warszawskiego sądu ziemskiego spór z Żórawiem z Bródna o barć^[15]. Przypuszczalnie główną przyczyną założenia i późniejszego rozwoju Pragi było funkcjonowanie na jej brzegu przeprawy przez Wisłę. Do 1583 r. była własnością drobniejszej szlachty, po czym jej część znalazła się poprzez pośrednictwo kanclerza Jana Zamoyskiego w posiadaniu biskupów z Kamieńca Podolskiego^[16]. Była to rekompensata dla biskupa Michała Białobrzeskiego w zamian za dobra Karczmarzowice na Podolu, wobec których plany związane z umocnieniem południowo-wschodniej granicy Rzeczypospolitej mieli król Stefan Batory wraz z Zamoyskim. Od tego momentu, podobnie jak dwa wieki później Golędzinów, Praga była podzielona własnościowo między biskupstwo kamienieckie a szlachtę. W posiadaniu kolejnych kamienieckich hierarchów pozostawała do końca istnienia Rzeczypospolitej.

Właścicielką szlacheckiej części Pragi na początku lat 90. XVIII w. była Izabella z Czartoryskich Lubomirska. Odziedziczyła ją w 1778 r. po matce, Zofii Marii Sieniawskiej, córce Elżbiety (Izabeli) Lubomirskiej, która kupiła Pragę w 1726 r. od Antoniego Czermińskiego, kasztelana małogojskiego i jego żony Urszuli z Bielińskich^[17]. Praga była częścią ogromnego majątku, jakim dysponowała Izabella. W mazowieckiej części dóbr własność Lubomirskiej skupiała się wokół Wilanowa (klucz piętnastowioskowy) i Nieporętu (klucz z sześcioma wsiami). Do tego doliczyć należy pałace i dwory na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, na Solcu, w Mokotowie i na Nowym Świecie^[18]. Dobra te znajdowały się w rękach Izabelli Lubomirskiej do 1799 r., gdy sprzedała je Aleksandrze Potockiej^[19]. Do najbardziej znanych wcześniejszych właścicieli Pragi zaliczają się przede wszystkim wspomniani już jako posiadacze części Golędzinowa Adam Kazanowski z małżonką Elżbietą^[20]. Z powodu zadłużenia względem m.in. kamedułów z Góry Królewskiej pod Warszawą, Elżbieta zastawiła w 1666 r. swoje posiadłości – w tym Pragę – zakonnikom, którzy pobierali z nich dochody do lat 20. XVIII w.^[21]

Z inną instytucją kościelną związany był Skaryszew. Należące do kapituły katedralnej z Płocka miasto było najmłodszym bytem osadniczym na terenach objętych w 1770 r. okopami Lubomirskiego. Początki Skaryszewa można datować na drugie dziesięciolecie XVII w.^[22] Powstał on jednak na gruntach Kamionu, jednej z najstarszych wsi w okolicy. Kamion co najmniej od XIV w. wchodził w skład majątku kapitulnego jako wieś prebendalna kanonii fundi Kamion. Dochody z niej przeznaczone były na utrzymanie duchownego posiadającego kanoniczne beneficjum. Wraz z Gocławiem, Grochowem i Kawęczynem – a później też Skaryszewem – stanowił nieduży klucz majątkowy płockiej katedry^[23]. Osobą związaną z powstaniem Skaryszewa był Stanisław Skarszewski h. Leszczyc, kanonik płocki od 1573 r. Od 1591 r. do 1616 r. zasiadał on na kanonii, której uposażenie stanowiły wspomniane już dochody z Kamiona, w którym był również plebanem^[24]. Chyba jego własnej inicjatywie należy przypisać założenie na surowym korzeniu miasta. Skaryszew dopiero w 1636 r. został przeniesiony do majątku wspólnego kapituły przez biskupa płockiego Stanisława Łubieńskiego^[25]. Własnością kapituły Skaryszew pozostał do 1780 r., gdy miasto wraz z wymienionymi wyżej wsiami zakupił król Stanisław August Poniatowski i przekazał swojemu bratankowi, Stanisławowi Poniatowskiemu^[26].

Nadawanie praw miejskich miejscowościom na prawym brzegu Wisły na wysokości Warszawy miało miejsce w XVII i XVIII w. Niewątpliwie przyczyn tego zjawiska należy doszukiwać się we wzroście znaczenia samej Warszawy, dokonującym się od drugiej połowy XVI w.^[27] Jako pierwszy zauważył to Stanisław Skarszewski, który najprawdopodobniej w drugim dziesięcioleciu XVII w. podjął trud lokacyjny miasta nazwanego od swojego nazwiska Skaryszewem. Najpewniej miało to miejsce w latach 1614–1616, o czym informują pośrednio przekazy późniejsze o około 30 lat^[28]. Wydany w 1641 r. przywilej, uznawany w literaturze za nadanie praw miejskich osadzie, jest w gruncie rzeczy zatwierdzeniem istniejącego stanu (lokacji na prawie magdeburskim) i regulacją niektórych ważnych aspektów ustrojowo-administracyjnych po przejściu miasta i jego mieszkańców w bezpośredni zarząd kapituły. W 1648 r. doszło do nadania przywileju miejskiego biskupiej części Pragi. Uczynił to król Władysław IV Waza, zezwalając biskupowi kamienieckiemu Michałowi Działyńskiemu na lokację na prawie magdeburskim^[29]. Nie jest jasny status administracyjny szlacheckiej części Pragi, jednak pojawiające się od tego roku związane z tą częścią wzmianki o praskim mieście, wskazują na próbę „podpięcia się” pod przywilej dla części biskupiej. Nie jest jasna kwestia posiadania praw miejskich przez Golędzinów. W niektórych pozycjach można spotkać się z informacją, że Golędzinów – lub jakaś jego część – otrzymał prawo miejskie w 1658 r. Wpis z ksiąg wieczystych ciechanowskich z 1726 r., udostępniony przez Adama Pszczółkowskiego na tworzonym przez Marka Minakowskiego portalu genealogicznym Genealogia potomków Sejmu Wielkiego w biogramie Brygidy Narzymskiej z Bartnik h. Dołęga, sugeruje, że Golędzinów uznawany był za ośrodek miejski przynajmniej przez członków rodziny Narzymskich. W zapisce tej Elżbieta Narzymska, córka Mikołaja Narzymskiego podkomorzego płockiego i Barbary z Wesslów, nadała swojej córce Agacie Iłowskiej dobra jako współdziedziczka po zmarłej bezpotomnie siostrze Brygidzie Narzymskiej, dobra Zgierz (obecnie Zegrze), Jachronkę, Skubiankę, Wólkę i Wyki w ziemi zakroczymskiej, a także Zagroby i miasto Golędzinów w ziemi warszawskiej^[30]. Z kolei po zakupie części miejscowości przez Stanisława Augusta Poniatowskiego zaplanowane nadanie zakupowi prawa miejskiego w chełmińskiej odmianie^[31]. Nie wiadomo jednak na pewno, czy do nadania tego doszło^[32], choć w źródłach związanych z dobrami Poniatowskich Golędzinów określany jest jako miasteczko^[33].

Wszystkie trzy miejscowości nie były ośrodkami wielkimi. W Tabeli 1 zestawiono wartości dotyczące liczby opodatkowanych w danym roku łanów, dymów i głów w tych trzech miejscowościach na przestrzeni od XVI do końca XVIII w.

Tabela 1. Informacje ze źródeł podatkowych XVI–XVIII w. dotyczące wielkości Golędzinowa, Pragi i Skaryszewa

Źródło: AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. I, sygn. 28, k. 421r–421v; tamże, sygn. 65, k. 746v–747r; tamże, sygn. 72, k. 744v; W. Smoleński, Mieszczaństwo, s. 447–472; T. Wyderkowa, Ludność Pragi w drugiej połowie XVIII w. (Liczebność, struktura demograficzna i zawodowa), w: Warszawa XVIII wieku, z. 1, red. J. Kowecki, H. Szwankowska, A. Zahorski, Warszawa 1972 (= Studia Warszawskie, 12), s. 153–154; Taryfa dymów z lat 1789, 1790, rps w Zakładzie Atlasu Historycznego Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk. Oprac. M. Słomski

Zostawiając bliższe przyjrzenie się tym różnorodnym wartościom na inny czas i miejsce, można pokusić się o wyciągnięcie pewnych wniosków z przedstawionych danych. Do końca XVI w. Golędzinów i Praga były niewielkimi wsiami z dwoma-trzema łanami. Spośród tych trzech miejscowości to Praga (uwzględniono łącznie wszystkie działy własnościowe miejscowości) od drugiej połowy XVII w. była ośrodkiem najbardziej zaludnionym, niezależnie od tego, czy uwzględnimy liczbę dymów czy policzonych głów. W dość stałym stosunku liczbowym do Pragi znajdowały się wartości związane ze Skaryszewem, w świetle przytoczonych danych o blisko połowę mniejszym lub mniej zaludnionym, niż Praga (od 41% w 1789 do 53% w 1673 r.). Znacznie mniej dymów i głów rejestrowano w Golędzinowie, w najlepszym razie stanowiącym prawie trzecią część rejestracji praskiej (28% w 1661 r.), w najgorszym blisko dziesiątą część (12% w 1789 r.). Oczywiście źródła podatkowe, z których wyjęto zaprezentowane w Tabeli 1 wartości, mają swoje mankamenty związane z niepełnością rejestracji. Jednak krótki przegląd i zestawienie wartości dla poszczególnych lat wskazuje na coś, co można określić jako odbicie stosunków bliskich znaczeniu osadniczemu tych trzech miejscowości.

Znakiem posiadania miejskich praw przez Skaryszew i przez Pragę były ratusze. Oba widoczne są na sporządzonym w 1765 r. planie Pragi autorstwa Macieja Deutscha^[34]. W 1790 r. wymieniony został jednak tylko ratusz skaryszewski^[35]. W 1792 r. z kolei wymieniono stojący na gruncie biskupów kamienieckich drewniany ratusz Pragi, od którego rozpoczęto spis^[36], nie ma zaś wymienionego jako osobnego budynku ratusza skaryszewskiego. Na skrzyżowaniu ulic Targowej, Brukowanej i Ząbkowskiej znajdowały się składy soli i płócien oraz kramy, a przy ul. Niewinnej dodatkowo jatki rzeźnicze^[37].

Wszystkie trzy miejscowości znajdowały się w granicach działalności duszpasterskiej plebana z kościoła parafialnego w Skaryszewie. Kościół parafialny pw. św. Stanisława w tym mieście powstał jednak dopiero na mocy decyzji biskupa płockiego Stanisława Lubieńskiego z 1634 r. o wybudowaniu tam świątyni i przeniesieniu do niej praw parafialnych ze wsi Kamion^[38]. Przy kościele usytuowany był drewniany szpital^[39]. Na Pradze z kolei usytuowane były kościoły i zabudowania klasztorne dwóch mendykanckich konwentów bernardyńskich: męskiego w 1617 r. i żeńskiego w 1666 r.^[40] Przy męskim konwencie znajdował się Domek Loretański^[41]. W latach 80. XVIII w. król Stanisław August Poniatowski zezwolił na założenie na Golędzinowie zboru ewangelickiego^[42].

W 1631 r. w Skaryszewie ustanowiono skład, w którym gromadzona miała być sól dla województwa podlaskiego^[43]. Został on później przeniesiony na praskie wybrzeże Wisły, gdzie funkcjonował już w 1643 r. W okresie końca XVIII w. składy soli działały chyba z powrotem na Skaryszewie – widać je na planie von Raucha z 1796 r. – zaś dawne budynki żupy praskiej funkcjonowały jako magazyn^[44]. Istotną funkcję dla sytuacji przestrzennej i społecznej spełniał przewóz wiślany, a od 1775 r. także most wybudowany sumptem księcia Adama Ponińskiego, usytuowane na wiślanym końcu ul. Brukowanej^[45].

Zachowały się opisy prawobrzeżnych terenów, sporządzone przez przybyszy spoza Polski w drugiej połowie XVIII w. Cudzoziemcy zwracali uwagę głównie na zalegające na ulicach błoto i drewniane, chaotycznie rozrzucone domy i chałupy. Ogólne odczucia większości z zachowanych opinii na temat Pragi były negatywne, a miasto określano też po prostu jako przedmieście Warszawy. W części informacji pojawiły się waloryzujące negatywnie określenia, jak „szkaradne”, „obrzydliwe” czy mniej wartościujące „nieprzyjemne”. Dla angielskiego dyplomaty Nathaniela Williama Wraxalla Praga w 1778 r. była „szkaradnym zlepkiem drewnianych bud i chałup, rozrzuconych na piasku, zupełnie bez planu”, gdzie „Tatarzy – i tylko Tatarzy – mogą tak budować i mieszkać”. Na początku lat 90. XVIII w. Pragę opisał Friedrich Schulz, przybyły z Kurlandii Niemiec. Wspomniał, że jest to miasto z osobną radą, połączone z Warszawą tylko rozbieranym na zimę mostem, przez co nie zasługuje na określenie przedmieścia. Schulz wspomniał o przewadze drewnianych, niskich domów w zabudowie Pragi, spośród których wybijają się dwa klasztory. W większości domów mieli zamieszkiwać Żydzi, zaś klasztorni mnisi mieli handlować z mieszkańcami przemycanym towarem i nie prowadzić się najlepiej. Jedynie Johann Bernoulli, szwajcarski astronom i matematyk, przybywający do Warszawy z Petersburga w 1778 r., pomimo tego, że widział w Pradze jedynie nędzną mieścinę, kiepskie budownictwo i niewybrukowane ulice, dostrzegł i nowe budowle, pijalnie miodu i kawiarnie, wróżąc Pradze lepszą, niż zaobserwowana przyszłość^[46].

1. Słownik historyczno-geograficzny ziemi warszawskiej w średniowieczu, oprac. A. Wolff, K. Pacuski, do druku przygotowały M. Piber-Zbieranowska i A. Salina, red. T. Jurek, Warszawa 2013, s. 68. ↑

2. Słownik historyczno-geograficzny ziemi warszawskiej, s. 68–70. ↑

3. Poprzez przynależność do Gołyńskich część Golędzinowa wchodziła w skład białołęckiego kompleksu dóbr, na który składały się także Tarchomin, część Białołęki i część Dąbrówki; A. Wolff, Najstarsze osadnictwo Warszawy prawobrzeżnej (od XI w. do początku XVI w.), w: Dzieje Pragi, red. J. Kazimierski i in., Warszawa 1970, s. 132; A. Sołtan, Od czasów najdawniejszych po wiek XVIII, w: Historia Białołęki i jej dzień dzisiejszy, red. A. Sołtan, wyd. 2, Warszawa 2007, s. 17, 19. ↑

4. S. Ciara, Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990, s. 19, 41. O rodzinie Wesslów zob. A. Sikorski, Od napadu na klasztor do podskarbiostwa. Kariera rodziny Wesslów w XV–XVIII w., w: Rody i rodziny Mazowsza i Podlasia. Źródła do badań genealogicznych. Genealogie rodów i rodzin Mazowsza i Podlasia, red. M.K. Frąckiewicz, Łomża 2019, s. 191–206. ↑

5. AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dział I, sygn. 28, k. 633ar. ↑

6. W. Korotyński, Jak i z czego Wielka Warszawa powstała, Warszawa 1916, s. 97; A. Boniecki, Herbarz polski. Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich, t. 4, Warszawa 1901, s. 162. M. Dembowska, Dąmbski (Dąbski) Stanisław, h. Godziemba (♱ 1809), „Polski Słownik Biograficzny”, t. 5, Kraków 1939–1946, s. 36. ↑

7. J. Berger, Z dziejów Targówka, „Rocznik Warszawski”, 9, 1969, s. 71, 73; T. Wasilewski, K. Zemeła, Radziejowska ze Słuszków Elżbieta (Halszka) 1.v. Kazanowska (ok. 1619–1671), „Polski Słownik Biograficzny”, t. 30, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1987, s. 46; A. Sikorski, Szydłowski Teodor Kajetan h. Lubicz (ok. 1714–1795), „Polski Słownik Biograficzny”, t. 49, Warszawa-Kraków 2013–2014, s. 620–621; K. Zemeła, Kariera majątkowa Adama Kazanowskiego, marszałka nadwornego koronnego, w: Między Wisłą a Pilicą. Studia i materiały historyczne, t. 13, red. B. Wojciechowska, Kielce 2012, s. 79. ↑

8. AGAD, Archiwum rodzinne Poniatowskich, sygn. 390, s. 9–10. ↑

9. A. Sołtan, Ewangelicy w prawobrzeżnej Warszawie (druga połowa XVIII–XIX w.), „Kronika Warszawy”, 1 (150), 2014, s. 62. ↑

10. T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764–1794), t. 2, Kraków-Warszawa 1897, s. 234; R. Orłowski, Działalność społeczno-gospodarcza Andrzeja Zamojskiego w latach kanclerstwa, „Rocznik Lubelski”, 8, 1965, s. 122. Kompania Manufaktur Wełnianych upadła jednak w 1770 r. i w roku następnym została rozwiązana; tamże, s. 123. ↑

11. B. Grochulska, Rzemiosło warszawskie w XVIII w. Ogólny zarys rozwoju, w: Z dziejów rzemiosła warszawskiego, red. B. Grochulska, W. Pruss, Warszawa 1983, s. 172. ↑

12. W. Kula, Szkice o manufakturach w Polsce XVIII wieku, cz. 3: 1780–1795, Warszawa 1956 (= Badania nad Dziejami Przemysłu i Klasy Robotniczej w Polsce, 1(2)), s. 820–840; B. Grochulska, Rzemiosło, s. 252. ↑

13. T. Korzon, Wewnętrzne dzieje, t. 2, s. 233. ↑

14. AGAD, Metryka Koronna, sygn. 296, k. 135v–136v; M. Horn, Regesty dokumentów i ekscerpty z Metryki Koronnej do historii Żydów w Polsce (1697–1795), t. 2: Rządy Stanisława AUgusta (1764–1795), cz. 2: 1780–1794, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1988, nr 1, s. 3–4; H. Węgrzynek, Socjotopografia skupiska żydowskiego na Pradze u schyłku XVIII wieku, w: Odkrywanie żydowskiej Pragi. Studia i materiały, red. Z. Borzymińska, Warszawa 2014, s. 55–56 ↑

15. Słownik historyczno-geograficzny ziemi warszawskiej, s. 222. ↑

16. Archiwum Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, t. 3, wyd. J. Siemieński, Warszawa 1909, nr 22 i 26, s. 481–482, 483–486. ↑

17. B. Smoleńska, Przemiany struktury własności ziemskiej w okolicach Warszawy w XVI–XVIII wieku, „Rocznik Mazowiecki”, 8, 1984, s. 106; Do kupna Pragi nie odniosła się praktycznie w ogóle B. Popiołek, biografka postaci Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej; B. Popiołek, Królowa bez korony. Studium z życia i działalności Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej ok. 1669–1729, Kraków 1996, s. 115, gdzie jedyna wzmianka o kupnie Pragi w 1726 r. ↑

18. B. Majewska-Maszkowska, Mecenat artystyczny Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej 1736–1816, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, s. 106. ↑

19. B. Majewska-Maszkowska, Mecenat, s. 86. ↑

20. B. Smoleńska, Przemiany, s. 104–105; K. Zemeła, Kariera majątkowa, s. 79 ↑

21. K. Zwierz, Inwestycje gospodarcze i posiadłości kamedułów bielańskich na Pradze w drugiej połowie XVII i na początku XVIII wieku, w: Świątynie Prawego Brzegu. Kościół katolicki w dziejach prawobrzeżnej Warszawy, red. A. Sołtan, J. Wiśniewska, K. Zwierz, Warszawa 2009, s. 151–156; Materiały źródłowe dotyczące dziejów kamedulskiej jurydyki w podwarszawskiej Pradze z lat 1666–1717, wyd. Ł. Truściński, współpraca P. Klint, Wrocław 2015 (= Dziedzictwo Kulturowe po Skasowanych Klasztorach, 3), s. 9–10. ↑

22. Zagadnieniu powstania Skaryszewa poświęcony zostanie w niedalekiej przyszłości osobny artykuł. ↑

23. A. Gieysztor, Praga najstarsza (między X i XIV w.), w: Dzieje Pragi, s. 18; M. Piber-Zbieranowska, Księstwo Mazowieckie u progu inkorporacji. Charakterystyka obszaru około 1526 r. (część południowa), „Studia Geohistorica”, 9, 2021, s. 108. ↑

24. Był ponadto kanonikiem i scholastykiem krakowskim oraz kustoszem wiślickim; B. Nykiel, Skarszewski Stanisław h. Leszczyc (ok. 1554–1624), „Polski Słownik Biograficzny”, t. 38, Warszawa-Kraków 1997–1998, s. 46–47. ↑

25. Archiwum Diecezjalne w Płocku, Acta Episcopalia, sygn. 35/58, f. 538–542. ↑

26. T. Wyderko, Urbanizacja i zagospodarowanie prawobrzeżnej Warszawy w okresie od XVI w. do początku XIX w., w: Dzieje Pragi, s. 146. Ciekawe jednak, że w datowanym na 1790 r. opisaniu praskiej konurbacji Skaryszew został przedstawiony jako własność kapituły płockiej; W. Smoleński, Mieszczaństwo warszawskie w końcu wieku XVIII, Warszawa 1917, s. 460. ↑

27. T. Wyderko, Urbanizacja, s. 139. ↑

28. Archiwum Diecezjalne w Płocku, Archiwum Kapituły Katedralnej w Płocku, sygn. 8b, f. 391–392. ↑

29. AGAD, Zbiór dokumentów pergaminowych, sygn. 1659. ↑

30. AGAD, Księgi ziemskie i grodzkie ciechanowskie, Ciechanowskie grodzkie perpetuitatis, sygn. 87, k. 264v-265v. Cytuję za: M.J. Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl), http://www.sejm-wielki.pl/b/sw.170562 [dostęp: 17.12.2022]. ↑

31. AGAD, Archiwum rodzinne Poniatowskich, sygn. 396, s. 8–10. ↑

32. Nie był tego pewny również kopista przywileju, który po spisaniu jego treści nadmienił: „Nota. Taki projekt był wyiść mianego przywileju approbacyinego lokacyi Golendzinowa miasteczka y onego ordynacyi, ale sladu niemasz uskutecznienia”; AGAD, Archiwum rodzinne Poniatowskich, sygn. 396, s. 10. ↑

33. AGAD, Archiwum rodzinne Poniatowskich, sygn. 397, k. 1r: „Inwentarz dobr JKMci dziedzicznych miasteczko Golędzinow y Wolica Gołyńska zwanych” (1782 r.). ↑

34. Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, sygn. 7523. ↑

35. W. Smoleński, Mieszczaństwo, s. 464. ↑

36. A. Wejnert, Starożytności warszawskie. Dzieło zbiorowo-zeszytowe, t. 1, Warszawa 1848, s. 323. ↑

37. AGAD, WE 745, k. 61v, 62v, 63v, 131v. ↑

38. ADP, Acta Episcopalia, sygn. 35/58. ↑

39. AGAD, WE 745, k. 83v, 84v. ↑

40. W. Murawiec OFM, Warszawa – Praga, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Dzieło zbiorowe, red. H. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 415–416; tenże, Warszawa – Praga, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 548–549; K. Guttmejer, Barokowy zespół architektoniczny bernardynów na Pradze, w: Na prawym brzegu. Dziedzictwo kulturowe warszawskiej Pragi. Materiały sesji Warszawa, grudzień 2005, red. Z. Michalczyk, Warszawa 2006, s. 10–11. ↑

41. M. Solarczyk, Wpływ instytucji Kościoła Katolickiego na dzieje prawobrzeżnej Warszawy do 1945 r., w: Świątynie Prawego Brzegu, s. 15. ↑

42. A. Sołtan, Ewangelicy, s. 62. ↑

43. Wynikało to z trudności dostarczania soli do Nuru, który w 1623 r. został ustanowiony miejscem jej składowania dla województwa podlaskiego; Volumina Constitutionum, t. 3, vol. 2, do druku przygotowali S. Grodziski, M. Kwiecień, A. Karabowicz, przedmowa W. Uruszczak, Warszawa 2013, s. 113. ↑

44. AGAD, WE 745, k. 112v, 164v; W. Smoleński, Mieszczaństwo, s. 458; A. Keckowa, Królewskie składy soli w Warszawie w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 25 (4), 1977, s. 508–513. Nieco dokładniej kwestię tę omówiono w: M. Słomski, Wisła jako szansa i jako przeszkoda rozwoju miejskiego podwarszawskich Pragi, Skaryszewa i Golędzinowa w XVII–XVIII wieku, „Studia Historica Gedanensia” (w druku). ↑

45. A. Przybylski, Ulice i mosty w Warszawie (kartka z przeszłości), Warszawa 1936, s. 87–88, 94–95, 113; M. Mistewicz, Most księcia Adama Ponińskiego w Warszawie, „Drogownictwo”, 67 (11), 2012, s. 382–386. ↑

46. Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, t. 1, oprac. W. Zawadzki, Warszawa 1963, s. 49, 354, 493; t. 2, oprac. W. Zawadzki, Warszawa 1963, s. 24, 70–71, 208, 415, 677. ↑