V.1. Liczba zarejestrowanych w spisie osób

Na zachowanych kartach spisu zapisano informacje odnoszące się do 6219 osób. Wartość ta jest bliska tej, którą ustalił Samuel Szymkiewicz, podający liczbę 6216 osób zarejestrowanych w źródle. Nieco większe rozbieżności dotyczą wyników prac Heleny Drzażdżyńskiej (6150 osób) i Teresy Wyderkowej (6186 osób)^[1].

Nie jest to pełna liczba ze względu na wspomniane ubytki materiału źródłowego. Na podstawie zamieszczonego przez Aleksandra Wejnerta wykazu nieruchomości na Pradze w 1792 r. wiadomo, że brakuje 55 posesji, czyli prawie 11% wszystkich istniejących w tym czasie budynków. Jednakże na pierwszej zachowanej karcie spisu znajdują się informacje o siedmiu osobach zamieszkujących trzy budynki na ul. Nowej o numeracji od 21 do 23 (co wynika z układu źródła). Ponieważ w przypadku budynków o numerach 21 i 23 wzmiankowane są żony właścicieli posesji, to do wspomnianej liczby 6219 osób można dołączyć kolejne dwie, co da w sumie 6221 osób. Na ostatniej karcie z kolei znajdują się informacje tylko o właścicielach domów na ul. Wołowej od numeru 484 do numeru 486 i o tym, czy mieszkali oni w posiadanych przez siebie nieruchomościach (dwóch z nich tak – znajdują się w liczbie 6219 osób). Doszacować należy liczbę osób zamieszkujących 52 parcele, znajdujące się na niezachowanych kartach źródła oraz trzech wspomnianych domów z ul. Wołowej i odjąć dwóch znanych mieszkańców posesji Wołowa 484 i 485. Można spróbować oszacować liczbę osób, które mogły zamieszkiwać te budynki wykorzystując współczynniki średniej liczby osób na dom w zachowanej części spisu. Uwzględniając 460 zarejestrowanych w źródle parcel (bez trzech ostatnich budynków z ul. Wołowej), średnia liczba osób zamieszkujących pojedynczą działkę wynosiła 13 osób. Zaś przy uwzględnieniu tylko zamieszkałych budynków, wartość ta jest wyższa o dwie osoby i wynosi 15 osób^[2]. Ponieważ nie wiadomo, czy któryś z budynków z niezachowanych kart był niezamieszkały, liczbę 55 posesji przemnożono obiema wartościami. Przy współczynniku 13 osób na posesję w niezachowanej części znalazłoby się 713 osób (bez uwzględnienia znanych mieszkańców ul. Wołowej 484 i 485), a przy współczynniku 15 osób na posesję – 823 (również bez wspomnianych dwóch osób). Po dodaniu do liczby 6219 zarejestrowanych osób i dwóch kolejnych właścicieli z Nowej 21 i 23 tych szacunków liczba wszystkich osób, które mogły zostać uwzględnione w praskiej rewizji w 1792 r. wyniosłaby od 6934 do 7042^[3].

Zapewne i to nie byłyby wszystkie osoby, które zamieszkiwały Pragę w 1792 r. Nie mamy jednak jakichkolwiek możliwości sprawdzenia rzeczywistej liczby ludności prawego brzegu Wisły na wysokości Warszawy. Trudno powiedzieć, czy przyjęte przez Helenę Drzażdżyńską założenie o nieuwzględnieniu nieletnich synów i córek dla dużej części posesji jest poprawne; wątpliwości względem tego przedstawiał Samuel Szymkiewicz^[4]. Szacunkowa uzyskana wartość koreluje z kolei z liczbą mieszkańców Prawobrzeża ustaloną na podstawie „Tabelli mieszkańców Warszawy i Pragi” z 1787 r. Według tego źródła liczba mieszkańców Pragi wynosiła 6695 osób^[5]. Domyślamy się zatem, że Pragę zamieszkiwało na początku lat 90. XVIII w. około 7 tysięcy osób.

Jak wskazała Teresa Wyderkowa, dane liczbowe ze spisu 1792 r. zostały przedstawione przez warszawski magistrat w 1796 r., po przejęciu przez Prusy miasta. Zgodnie z sumariuszem rewizji w 1792 r. Pragę zamieszkiwały 7283 osoby, z czego 5770 osób „stanu cywilnego” – zapewne chrześcijan – i 1513 Żydów^[6]. Wynikałoby z tego, że w zachowanej części spisu objętych zostało 85% wszystkich zarejestrowanych w 1792 r. osób. Badaniu historycznemu umknęły zatem 1064 osoby, o których nie można praktycznie nic powiedzieć. Można domyślać się, że klasztor bernardyński zamieszkiwany był przez znaczącą liczbę osób, podobnie jak w przypadku bernardynek nie tylko zakonników, ale również osób związanych z bernardynami różnego rodzaju relacjami. Zaskakująca jest wysoka liczba wymienionych w 1796 r. Żydów. W zachowanej części spisu znajduje się ich 913. Przypuszczać należy, że pozostali starozakonni zamieszkiwali przede wszystkim dalszą część ul. Wołowej i ul. Ząbkowską. Ze spisu opublikowanego przez Aleksandra Wejnerta wiadomo, że właścicielem dwóch posesji na ul. Ząbkowskiej był Szmul Jakubowicz. W posiadanych przez siebie domach na ul. Targowej wynajmował on pomieszczenia licznemu skupisku żydowskiemu.

V.2. Liczba osób na poszczególnych ulicach

Informacje o liczbie osób oraz liczbie zarejestrowanych parcel na poszczególnych ulicach Pragi w spisie z 1792 r. obrazuje Tabela 11^[7].

Tabela 11. Liczba osób, parcel i zamieszkałych budynków na poszczególnych ulicach Pragi, odsetek wszystkich mieszkańców Pragi mieszkających na poszczególnych ulicach oraz średnie liczby osób na parcelach i w zamieszkałych budynkach w świetle spisu z 1792 r.

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. M. Słomski

Statystycznie, na jednej z 36 opisanych ulic na Pradze (bez nieuwzględnionych na zachowanych kartach spisu ulic Ratuszowej i Ząbkowskiej, a z uwzględnionymi częściowo ulicami Nową i Wołową) zamieszkiwało średnio 168 osób. Tylko 11 z praskich ulic liczbą zarejestrowanej ludności przewyższyło tę wartość: Brukowana (1450 osób), Wspaniała (1075 osób), Targowa (916 osób), Szeroka (390 osób), Dębowa (238 osób), Panińska (238 osób), Słodowa (215 osób osoby), Wołowa (198 osób), Łaskawa (197 osób), Olszowa (185 osób) i Sprzeczna (175 osób). Co ciekawe, na tych 11 ulicach zarejestrowano aż 5277 osób, co stanowi 85% wszystkich osób wspomnianych w źródle. Z kolei na pozostałych 25 ulicach zapisano łącznie tylko 942 osoby (15%).

Najwięcej osób mieszkało na ulicach, na które składało się najwięcej parcel (Ryc. 4). Maksymalnie, aż 71, wymieniono na ul. Targowej. Aż 56 działek składało się na ul. Wspaniałą, zaś 44 na ul. Brukowaną. Podobna liczba budynków dotyczyła także ul. Szerokiej, na której zarejestrowano 39 obiektów, a także ul. Dębowej z 35 działkami.

Ryc. 4. Liczba mieszkańców na poszczególnych ulicach Pragi w świetle spisu z 1792 r.
Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. K. Słomska-Przech. Podkład: Staatsbibliothek zu Berlin-Kartenabteilung, sign. Kart. X 50035/6

Dominacja ul. Brukowanej wynikała z faktu przebywania jedynie w dwóch budynkach 844 osób, odpowiednio 500 przy ul. Brukowanej 363 i 344 przy ul. Brukowanej 329. Posesja o numerze 363 opisana została jako „Dom czyli Odwacht dla Warty przy moscie”^[8]. Zamieszkiwało ją 352 żołnierzy Batalionu Skarbu Koronnego, 44 służących mężczyzn i 101 służących kobiet; zanotowano ponadto trzech aresztantów. Budynek o numerze 329 opisano jako kamienicę należącą do porucznika wielkiego koronnego Jana Dmuszewskiego^[9]. W świetle spisu w budynku tym znajdowało się 300 żołnierzy z Regimentu Pieszego Działyńskich nr 10, 33 osoby służące obojga płci, 10 osób szlacheckiej kondycji (w tym wspomniany Jan Dmuszewski) oraz bliżej nieznany, nie mający środków do życia mieszczanin Pogorzelski. Przebywający w obu tych posesjach ludzie stanowili ponad połowę (58%) wszystkich osób zarejestrowanych na ul. Brukowanej. Na pozostałych 42 działkach – a nawet 40, gdyż dwie z nich były pustymi, niezamieszkałymi placami – spisano 605 osób, czyli mniej niż na ul. Wspaniałej czy ul. Targowej. Najwięcej jednak żołnierzy w jednym miejscu zarejestrowano na ul. Wspaniałej 262 – wymieniono tam aż 405 żołnierzy Regimentu Pieszego gen. Filipa Raczyńskiego nr 9. Zaś wszystkich mieszkańców tej posesji było 419. Liczba ta stanowi 39% wszystkich osób ze Wspaniałej w spisie. Również tu, po odjęciu tej jednej, żołnierskiej posesji liczba pozostałych osób wynosi mniej (656), niż na ul. Targowej^[10].

Można wskazać jeszcze kilka przypadków, w których w jednym budynku rezydowała na początku 1792 r. znaczna część mieszkańców danej ulicy (Ryc. 5). W klasztorze bernardynek na ul. Panińskiej 297 rezydowały 94 osoby, czyli 39% wszystkich spisanych na tej ulicy osób. Jeszcze większe wartości względne dotyczą ulic ze stosunkowo niedużą liczbą posesji. Ponad połowa mieszkańców Golędzina zakwaterowana była w budynku na ul. Golędzino 36, należącym do Jana Krystiana Lehmanna, pułkownika-inżyniera. W obiekcie zliczono 38 osób, co stanowiło 56% wszystkich mieszkańców Golędzina. Było to przede wszystkim 29 mężczyzn i kobiet nie wymienionych z imienia, najpewniej robotników pracujących w golędzinowskiej „fabryce sukienney”. Należy pamiętać, że Golędzino nie było długą ulicą, a przypisana do niej karczma (Golędzino 37) znajdowała się tak naprawdę już za rogatkami golędzinowskimi w pewnej odległości od miasta. Sześć działek liczyła również ul. Gliniana, na której dom pod numerem 422 (liczący 22 osoby) skupiał 42% wszystkich mieszkańców. Blisko co trzeci znany mieszkaniec ul. Holendry zamieszkiwał budynek nr 454 (25 osób). Na ul. Olszowej 314 mieszkało 57 osób, przeważnie przewoźników i ich rodzin. Ludzie ci stanowili 31% wszystkich mieszkańców ulicy. Na ul. Tylnej 42 mieszkało z kolei 12 pracowników browaru Ernsta Jana Sartoriusza, czyli większość spośród 17 osób zapisanych na tej ulicy. Na całej ul. Tylnej mieszkało 41 osób, zatem mieszkańcy tylko tej jednej posesji stanowili 41% wszystkich mieszkańców.

Ryc. 5. Najliczniej zamieszkane budynki na wybranych ulicach Pragi i udział ich mieszkańców w ogólnej liczbie osób na danej ulicy w świetle spisu z 1792 r.
Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. K. Słomska-Przech. Podkład: Staatsbibliothek zu Berlin-Kartenabteilung, sign. Kart. X 50035/6

Wspólną cechą większości omawianych obiektów był fakt przebywania w nich osób o tym samym zajęciu: żołnierzy, zakonnic i tamtejszych rezydentek, przewoźników, pracowników manufaktury sukna i golędzinowskiego browaru. W przypadku budynków na ulicach Holendry i Glinianej domyślać się należy raczej po prostu licznych rodzin mieszkających w tych budynkach..

W tej krótkiej charakterystyce pominięte zostały ulice z jedną, dwoma, trzema i czterema posesjami.

Najliczniej zamieszkane ulice: Brukowana, Targowa i Wspaniała, znajdowały się w centrum praskiego układu. Były one znaczącymi ciągami komunikacyjnymi: ul. Brukowana prowadziła do mostu i przeprawy, ul. Wspaniała łączyła starszy rynek skaryszewski z rynkiem praskim i klasztorem bernardynów, ul. Targową również można było dotrzeć do praskiego rynku, omijając jednak skaryszewskie zabudowania. Spełnianie funkcji komunikacyjnych było istotnym czynnikiem wpływającym na częstsze osiedlanie się ludzi przy tak ruchliwych ulicach. Z tego też zapewne powodu to przy ul. Brukowanej i Wspaniałej rozlokowano żołnierzy, którzy w razie potrzeby mogli szybko stawić się do obrony mostu wiślanego lub wyjść poza teren Pragi. Wydaje się również, że ul. Wspaniała i ul. Targowa jeszcze na początku drugiej połowy XVIII w. mogły nie być zabudowane tak gęsto, jak w latach 90. XVIII w., co mogło sprzyjać zarówno wykupywaniu i dzieleniu działek na mniejsze, jak i pozwolić na większą działalność budowlaną, niż w dość ciasno zabudowanej przestrzeni Skaryszewa czy Pragi w okolicy ulic Szerokiej i Ratuszowej.

Wspomniana ul. Szeroka była przedłużeniem ul. Targowej w kierunku północnym. Chociaż liczyła ona ponad dwukrotnie mniej mieszkańców i posesji, należałoby ją traktować jako przedłużenie mieszkalne ul. Targowej. Ponieważ nie jest znana parcelacja Pragi z tego okresu, nie wiadomo, czy domy położone na obu ulicach przy styku tych ciągów wykazywały jakiegoś rodzaju podobieństwa, jeśli chodzi o liczbę zamieszkałych w nich osób.

Podsumowując, przy ulicach o południkowych kierunkach możliwe było zamieszkanie większej liczby ludności. Mniej więcej z północy na południe biegły również ciągi ulic Dębowej, Panińskiej, Olszowej. Jedynie ul. Łaskawa wiodła równoleżnikowo, co wynikało z wytyczenia jej na niezabudowanym jeszcze terenie przed 1765 r. W przypadku części stanowiącej Skaryszew, największą koncentrację ludności widać przy dawnych rynkach: starym, słodowym i nowym, przez którego pierzeję przebiegała ul. Niewinna. W przypadku tej ulicy, jak i ul. Sprzecznej, domyślać się należy wpływu ul. Targowej na możliwą chęć zamieszkania niedaleko niej. Ul. Wołowa była z kolei południowym przedłużeniem ul. Targowej, stanowiąc wraz z ul. Szeroką na północy ważną arterię komunikacyjną.

V.3. Średnia liczba osób zamieszkujących budynki na ulicy

Próbą zobiektywizowania analiz rozmieszczenia przestrzennego mieszkańców Pragi może być przeliczenie liczby zarejestrowanych mieszkańców na liczbę budynków na danej ulicy. Pod uwagę weźmiemy zarówno liczbę wszystkich posesji, jak również wyłącznie budynki zamieszkane.

Przy uwzględnieniu wszystkich budynków na danej ulicy, najwięcej ludzi zamieszkiwało ul. Brukowaną – statystycznie 33 osoby na jednej parceli. Więcej, niż trzynastoosobową średnią mieszkańców w budynku miały jeszcze tylko trzy inne ulice: Panińska (20 osób), Wspaniała (19 osób) i Olszowa (17 osób). Z kolei dokładnie w średniej plasowały się ulice Targowa, Trudna i Krzywa, choć trzeba mieć na uwadze, że w przypadku dwóch ostatnich wynik dotyczy odpowiednio dwóch i jednego budynku, podczas gdy w przypadku ul. Targowej – 71.

Również uwzględniając wyłącznie zamieszkane budynki, pierwszeństwo dzierży ul. Brukowana z 35 osobami na statystycznej parceli (Ryc. 6). Również pozostałe trzy miejsca nie zmieniły się: na ul. Panińskiej zamieszkały budynek obsadzony był 24 osobami, na ul. Wspaniałej 21, zaś na ul. Olszowej 19. Ze średnią dla całego opisanego obszaru zgadza się średnia liczba ludności w zamieszkałych budynkach na ul. Targowej, która wynosiła 14 osób.

Ryc. 6. Średnia liczba osób w zamieszkałym budynku na poszczególnych ulicach Pragi w świetle spisu z 1792 r.
Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. K. Słomska-Przech. Podkład: Staatsbibliothek zu Berlin-Kartenabteilung, sign. Kart. X 50035/6

Przestrzenne rozmieszczenie ulic z największą gęstością zaludnienia w budynku nie zmieniło się w porównaniu z położeniem najliczniej zasiedlonych ulic. To w centrum całego układu praskiego znajdowały ulice ze statystycznie najgęściej zamieszkałymi budynkami. Można dodać, że trzy ulice z największymi uzyskanymi wartościami: Brukowana, Panińska i Olszowa, znajdowały się w bezpośredniej bliskości Wisły. Spośród innych części Prawego Brzegu widać, że na okolice stanowiące centrum miejskie właściwej Pragi przy klasztorze bernardynów i ul. Szerokiej, składały się posesje na ogół nie zamieszkane w gęsty sposób. Tyczy się to również ul. Dębowej, która była jedną z najludniejszych ulic. Wynikało to właśnie z dużej liczby posesji, których sumaryczna liczba mieszkańców złożyła się na 238 osób. Przypuszczalnie ul. Ratuszowa miała większą średnią wartość ze względu na przypisanie do niej klasztoru bernardyńskiego. W przypadku Skaryszewa widoczne jest gęstsze zasiedlenie budynków przy ulicach Brukowanej, Targowej i Wołowej, sąsiadujących z nimi Niewinną i Sprzeczną oraz rynku słodowego (nazywanego ul. Słodową).

Nie da się nie zauważyć, że na te statystyki wpływ mają omówione wyżej pojedyncze parcele, w których skoszarowane – i to dosłownie – były bardzo duże grupy ludzi.

V.4. Udział kobiet i mężczyzn

Informacje o osobach zgromadzone w rewizji z 1792 r. pozwalają na przestrzenną analizę podziału społeczności praskiej na kobiety i mężczyzn. Pod uwagę wzięto 6186 osób, albowiem 33 osoby określono jako służących obojga płci, bez wyliczenia ile z nich było kobietami, a ile mężczyznami. Sytuacja taka miała miejsce na ul. Brukowanej, w posesji nr 329, gdzie zakwaterowani byli żołnierze. Ogólną liczbę przedstawicieli obojga płci na poszczególnych ulicach przedstawiono za pomocą Tabeli 12 oraz rycin 7 i 8.

Tabela 12. Udział przedstawicieli obojga płci na ulicach Pragi w świetle spisu z 1792 r.

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. M. Słomski

Ryc. 7. Liczba kobiet na ulicach Pragi w świetle spisu z 1792 r.
Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. K. Słomska-Przech. Podkład: Staatsbibliothek zu Berlin-Kartenabteilung, sign. Kart. X 50035/6

Ryc. 8. Liczba mężczyzn na ulicach Pragi w świetle spisu z 1792 r.
Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. K. Słomska-Przech. Podkład: Staatsbibliothek zu Berlin-Kartenabteilung, sign. Kart. X 50035/6

W ogólnym rozrachunku, na Pradze zarejestrowano więcej mężczyzn (3607) niż kobiet (2579). Różnica między przedstawicielami obojga płci wyniosła 1028 osób – z przewagą mężczyzn. Wynika to ze wspomnianego wielokrotnie zakwaterowania kilkusetosobowych grup żołnierskich na ulicach Brukowanej i Wspaniałej. To właśnie dla tych dwóch ulic różnice były największe i wyniosły 607 na ul. Brukowanej i 437 na ul. Wspaniałej. Te rozpiętości są zdecydowanie najwyższe i wskazują na zdecydowanie „męski profil” tych ulic. Jednak, nie uwzględniając w statystykach żołnierzy, na ul. Brukowanej „pozostałoby” tylko 360 mężczyzn. Byłoby ich zatem aż o 45 mniej, niż kobiet. Na ul. Wspaniałej mieszkało 351 mężczyzn nie będących żołnierzami kwaterunkowymi. Zatem wciąż było ich więcej niż kobiet, ale różnica wynosiła już „tylko” 32 osób. Rozbieżnościte i tak sytuowały by obie ulice w gronie tych części Pragi, na których liczbowe różnice płci były największe. Poza tymi dwoma skrajnymi przypadkami, największa liczbowa różnica na korzyść mężczyzn występowała na ulicach Szerokiej (42 mężczyzn więcej ) i Tylnej (17 mężczyzn więcej). W przypadku drugiej ulicy wynikało to z zamieszkiwania relatywnie licznej, dwunastoosobowej grupy pracowników Ernsta Sartoriusza na jednej z parcel. W przypadku ul. Szerokiej nie ma jednak informacji o większych zgromadzeniach osób o podobnym zawodzie czy zajęciu w jednym budynku. Wydaje się zatem, że na tej właśnie ulicy te różnice wynikały z nieco bardziej naturalnych lub przypadkowych czynników, trudnych do uchwycenia.

Ulice, na których różnica zarejestrowanych osób przedstawiała się z korzyścią dla kobiet, to nadwiślane Olszowa i Panińska (Ryc. 9). W przypadku ul. Panińskiej miało to związek głównie z istnieniem klasztoru bernardynek, w którym oprócz 20 zakonnic mieszkało 65 innych kobiet. Zdecydowanie był to najbardziej sfeminizowany obiekt na całej Pradze. Na 94 zapisane przy nim osoby było tylko dziewięciu mężczyzn. Gdyby pominąć klasztor bernardynek, ul. Panińska liczyłaby 74 kobiety i 70 mężczyzn, zatem byłaby ulicą z dość typowym stosunkiem różnicy między obiema płciami. Bardziej zaskakuje relatywnie znaczna różnica na korzyść kobiet na ul. Olszowej. Wynikało to jednak zapewne ze stosunkowo licznej służby kobiecej zarejestrowanej w niektórych domach tej ulicy. Pewną charakterystyczną cechą jest to, że największe różnice dotyczą ciągów komunikacyjnych położonych w centralnej części całego układu. Wynikało to jednak w dużej mierze z charakterystyki płciowej poszczególnych budynków znacząco wpływających na wyniki analizy. Poza centralnymi ulicami oraz ulicami Szeroką i Tylną, różnice wynosiły maksymalnie 13 osób, głównie na korzyść płci męskiej. Ulic z wyższą liczbą mężczyzn niż kobiet było 18. Większa liczba kobiet niż mężczyzn była przypisana w źródle do 16 ulic, zaś na dwóch mieszkało tyle samo kobiet i mężczyzn.

Ryc. 9. Różnice w liczbie kobiet i mężczyzn na ulicach Pragi w świetle spisu z 1792 r.
Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. K. Słomska-Przech. Podkład: Staatsbibliothek zu Berlin-Kartenabteilung, sign. Kart. X 50035/6

V.5. Podział stanowy mieszkańców ulic

Prascy mieszkańcy zostali zakwalifikowani przez rewizorów do czterech stanów: duchownego, szlacheckiego, mieszczańskiego i żydowskiego (Tabele 13 i 14, Ryc. 10). Jak już wspomniano, granice stanowe między mieszczaństwem i szlachtą w dużych miastach polskich zacierały się, niemniej rewizorzy musieli przypisać poszczególne osoby do odpowiedniego miejsca w tabeli.

Tabela 13. Podział stanowy mieszkańców Pragi w świetle spisu z 1792 r.

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. M. Słomski

Tabela 14. Podział stanowy mieszkańców Pragi w 1792 r. według różnych autorów

Źródło: AGAD, WE 745; H. Drzażdżyńska, Ludność Warszawy, s. 55; S. Szymkiewicz, Warszawa na przełomie, s. 272–273; T. Wyderkowa, Ludność Pragi, s. 170. Oprac. M. Słomski

Nieco ponad połowa osób zapisanych na zachowanych kartach spisu została przypisana do stanu mieszczańskiego. Drugim pod względem liczebności stanem w spisie była szlachta; prawie co trzecia osoba została przypisana do tego stanu. Trzeba jednak zaznaczyć, że do stanu szlacheckiego wpisani zostali wszyscy żołnierze zakwaterowani na ulicach Brukowanej i Wspaniałej. Podobnie do rubryki tej wpisano nieznanych z imienia kobiety i mężczyzn, wchodzących w skład służby i czeladzi, która nie rekrutowała się ze szlachty. Dlatego przytoczone tutaj statystyki trzeba wziąć w nawias niedokładności. Nie uwzględniając żołnierzy, liczba osób wpisanych do kolumny szlacheckiej wynosi jedynie 984 osoby. Zatem aż 1057 szlachciców, czyli ponad połowa (52%), to żołnierze. Wartość 984 osób stanowi już tylko 15,82% wszystkich zarejestrowanych w źródle osób. Jest to liczba bardzo podobna do zarejestrowanych w spisie osób żydowskiej kondycji; takich było 913 (14,68%)^[11]. Marginalną ilościowo rolę odgrywały osoby ze stanu duchownego: w odpowiadające mu rubryki wpisano tylko 44 osób, co stanowiło mniej niż procent (0,71%) wszystkich osób. W końcu, 30 osób zostało umieszczonych co prawda w rubryce szlacheckiej, ale jako rezydentki szlacheckiej i miejskiej kondycji przebywające w klasztorze bernardynek.

Wykres 1. Podział przedstawicieli poszczególnych stanów wedle płci na Pradze w 1792 r.

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. C. Santana. Uwaga: pojedyncze kliknięcie na wybraną kategorię z wewnętrznego koła spowoduje wyświetlenie tej kategorii. Aby wrócić, należy kliknąć ponownie na wewnętrzną część wykresu

Z wykresu 1 wynika, że najliczniej reprezentowaną grupą ludzi na Pradze w liczbie 1640 przedstawicieli byli mężczyźni-mieszczanie. Stanowili oni co czwartego mieszkańca miasta (26,37%). Niewiele mniej było jednak kobiet-mieszczanek; zarejestrowano ich 1551, czyli 24,94% wszystkich ludzi. Podobne wartości dotyczą mężczyzn ze stanu szlacheckiego. Takich było 1470, co stanowiło 23,64% społeczności. O ile jednak proporcja między przedstawicielami obojga płci stanu mieszczańskiego układała się mniej więcej po równo, tak w przypadku stanu szlacheckiego kobiet było blisko trzykrotnie mniej. Na kartach spisu występują 538 razy, stanowiąc 8,65% praskiej zbiorowości. Różnica ta wynika przede wszystkim z wpisania wszystkich żołnierzy zakwaterowanych na Pradze do stanu szlacheckiego. Co ciekawe, przy nieuwzględnieniu żołnierzy liczba mężczyzn szlacheckiej kondycji wyniosłaby jedynie 413 osób, byłaby zatem mniejsza, niż liczba kobiet-szlachcianek. Proporcja zmieniłaby się zatem diametralnie. W szlacheckiej rubryce zapisano również 33 kobiety i mężczyzn jako “służących”, bez podania dokładniejszych liczb rozróżniających płcie. W przypadku ludności żydowskiej proporcji między mężczyznami a kobietami wrócił do podobnego stosunku, jak w przypadku mieszczan. Ponownie mężczyźni byli nieco liczniej reprezentowani od kobiet. Żydów zapisano 483 (7,77% zarejestrowanych osób), Żydówek 430 (6,91%). Kobiety przeważały za to w grupie duchowieństwa. Było ich 30 (0,48% zapisanej ludności), z czego 20 było bernardyńskimi zakonnicami, pozostałe zaś to tak naprawdę najpewniej gospodynie lub służące duchownych-mężczyzn. Tych ostatnich było jedynie 14 (0,23%), choć i w tej grupie ośmiu z nich było raczej ubogimi mieszkającymi w szpitalu lub świeckimi pomocnikami w codziennym gospodarstwie księżym. W końcu 30 kobiet zapisano łącznie jako mieszczki i szlachcianki, bez rozróżnienia ilościowego.

Tabela 15. Liczebność stanów na poszczególnych ulicach Pragi w świetle rewizji z 1792 r.

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. M. Słomski

Wykres 2. Podział stanowy mieszkańców ulic na Pradze w 1792 r.

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. M. Słomski. Uwaga: podwójne kliknięcie myszką na kategorii w legendzie spowoduje wyświetlenie informacji tylko o danej kategorii. Aby wrócić do wyświetlania wszystkich kategorii należy kliknąć podwójnie na którejkolwiek z kategorii z legendy. Pojedyncze kliknięcie myszką na kategorii spowoduje wyłączenie informacji o danej kategorii z całości wizualizacji. Aby wrócić do wyświetlania wszystkich kategorii należy kliknąć pojedynczo na wyłączonej kategorii z legendy. Najechanie kursorem myszy na kolumnę wyświetli wartości udziału poszczególnych stanów na danej ulicy

Na większości praskich ulic to właśnie mieszczanie stanowili najliczniejszą grupę społeczną (Tabela 15, ryc. 11, wykres 1), niezależnie od tego, czy ulica liczyła osób sześć (jak ul. Łysa) czy 390 (jak ul. Szeroka). Ulic, na których mieszczanie byli najliczniejszym stanem, było 30. Osiem z nich zamieszkiwali wyłącznie mieszczanie (ulice: Holendry, Krzywa, Łysa, Orzechowa, Przebieg, Strzelecka, Widna i Żupna). W czterech przypadkach były to krótkie ulice. Liczba wszystkich mieszczan nie przekroczyła siedmiu osób na ul. Widnej i po sześciu na ulicach Łysej, Orzechowej i Żupnej. Od 13 do 22 osób liczyły ulice Krzywa (13 osób), Przebieg (18 osób) i Strzelecka (22 osoby). Jedynie ul. Holendry można uznać za ulicę większą, choć i ona liczyła mniej niż 100 mieszkańców, dokładnie 78. Cztery ulice, zamieszkiwane głównie przez mieszczan, znajdowały się na terenie dawnego Skaryszewa (Holendry, Łysa, Widna i Żupna), trzy w północnej części założenia (Krzywa, Przebieg i Strzelecka). Z kolei ul. Orzechowa położona była w pobliżu ul. Brukowanej, będącej granicą między dawnymi Skaryszewem i Pragą. Były to na ogół ulice położone peryferyjnie względem całości układu urbanistycznego, co widać zwłaszcza w przypadku ulic Holendry, Krzywej, Łysej i Żupnej. Za takie należy uznać jednak również ulice Orzechową, Strzelecką i Widną, nie stanowiące żadnych ważnych ciągów komunikacyjnych. Jedynie ul. Przebieg położona była w bezpośrednim sąsiedztwie klasztoru bernardynów i stykała się z ul. Nową w pobliżu złączenia z ul. Szeroką.

W przypadku jedenastu ulic odsetek mieszkańców wpisanych do rubryki mieszczańskiej wynosił od 75,61% (w przypadku ul. Tylnej) do 95,45% (w przypadku ul. Rogowej). Również w tym wypadku należy mówić o zróżnicowaniu w liczbie osób zamieszkujących poszczególne ulice. Powyżej 90% wszystkich mieszkańców-mieszczan zarejestrowano na kolejnych dwóch ulicach związanych ze Skaryszewem: Rogowej (95,45%) i Kępnej (92,47%). O ile jednak ul. Rogowa liczyła 22 mieszkańców, tak ul. Kępna już 93. Ulice, na których odsetek mieszczan przekraczał 75% znajdowały się w dużej mierze w południowo-zachodniej części założenia urbanistycznego, będącego w niedalekiej przecież jeszcze przeszłości częścią Skaryszewa, oraz na północy, w miejscu dawnego centrum osadniczego Pragi i w Golędzinowie. W większości były to zatem ulice położone na uboczu głównych ciągów komunikacyjnych ulic Brukowanej, Szerokiej, Targowej i Wołowej, a także Panińskiej i Wspaniałej. Na dziewięciu ulicach (Błotnej, Łaskawej, Mokrej, Niewinnej, Olszowej, Słodowej, Szerokiej i Targowej) mieszczanie stanowili od 50% do 75% wszystkich zapisanych mieszkańców. Na trzech kolejnych ulicach – Nowej, Sprzecznej i Wołowej – mieszczanie byli najliczniejszym reprezentowanym stanem, choć ich odsetek nie przekroczył połowy wszystkich osób. Należy jednak wziąć pod uwagę, że dla ulic Nowej i Wołowej nie zachowały się informacje o wszystkich posesjach. W tych przypadkach mieszczanie stanowili 45–46% wszystkich mieszkańców. Zdecydowanie najmniej mieszczan spisano na ulicach Brukowanej, Panińskiej i Wspaniałej, czyli tam, gdzie zamieszkiwało najwięcej szlachty. Na ul. Brukowanej odsetek mieszczan wynosił 31,86%, jednak przy nieuwzględnieniu 652 żołnierzy szlacheckiej kondycji mieszczanie stanowili by już ponad połowę mieszkańców ulicy (57,89% przy 798 mieszkańcach nie będących skoszarowanymi żołnierzami). Podobnie na ul. Wspaniałej: w świetle spisu zamieszkiwało ją 1075 osób, z czego 351 – czyli 32,65% ogółu – mieszczan. Po odjęciu jednak szlachty-żołnierzy z 510 szlachty pozostało jedynie 105 osób tego stanu. Tak, jak w przypadku ul. Brukowanej, także na ul. Wspaniałej mieszczanie stanowiliby większość wszystkich mieszkańców bez żołnierzy (351 osób z 670 uwzględnionych, czyli 52,39%). Najmniejszą część mieszkańców ulicy mieszczanie stanowili na ul. Panińskiej, zaledwie 29,41%. Były jednak ulice, na których nie zarejestrowano żadnego mieszczanina: ul. Blaszana i ul. Trudna. Nie były to ulice ludne – odpowiednio siedem i 26 osób – niemniej warto odnotować dwa takie przypadki.

Przedstawicieli szlachty odnotowano na 26 ulicach. Jak można się domyślać, największy ich odsetek w stosunku do wszystkich mieszkańców dotyczy ul. Brukowanej. Ze względu na zakwaterowanie przy niej licznej grupy żołnierskiej blisko co trzeci mieszkaniec tej ulicy (61,59%) został przypisany właśnie do rubryki szlacheckiej. Ul. Brukowana była jedyną ulicą, na której szlachta stanowiła więcej niż połowę mieszkańców. Blisko tej wartości znalazła się liczba szlachty na ul. Wspaniałej – znów ze względu na kwaterunki żołnierskie. Największy odsetek szlachty „nie żołnierskiej” mieszkał zatem na mało ludnej ul. Trudnej, liczącej jedynie 26 osób. Osoby wpisane do szlacheckiej rubryki w liczbie dwunastu stanowiły 46,15% mieszkańców tej ulicy. Nie był to jednak odsetek najwyższy, gdyż 14 osób z ul. Trudnej wpisano do rubryki „Żydzi”. Ostatnią ulicą, na której to szlachta była najliczniejszym stanem, była ul. Panińska, ze 109 osobami szlacheckimi, co stanowiło 45,8% spośród 238 mieszkańców. Podobny odsetek (42,16%) dotyczył jeszcze ul. Olszowej. Charakterystyczne wydaje się to, że wszystkie te ulice znajdowały się w centralnej części całego założenia urbanistycznego, położone w bezpośredniej bliskości Wisły (jak ulice Olszowa i Panińska), do niej prowadzące (ul. Brukowana) lub łączące się z tymi ulicami (ulice Trudna i Wspaniała). Wyprzedzając nieco tok narracji, również na ul. Targowej mieszkało stosunkowo dużo osób wpisanych do szlacheckiej rubryki – 109. Jednak ich całościowy wkład w liczbę mieszkańców wynosił jedynie 11,14%. Niemniej, domyślać się należy, że większa część tych osób zamieszkiwała posesje usytuowane od skrzyżowania ulicy Targowej z ulicami Szeroką i Strzelecką na północy do skrzyżowania z ulicami Brukowaną i Ząbkowską na południu. Mniej więcej co trzecia osoba została zapisana jako szlachecka na ulicach Błotnej (9 osób, 36,00%) i Sprzecznej (57 osób, 32,57%). W przypadku drugiej z ulic można domniemywać, że szlachta osiadała tam ze względu na bliskość ul. Targowej, choć z drugiej strony jej odsetek na innych sąsiednich z ul. Targową ulicach, tzn. na ul. Niewinnej czy znanej części ul. Wołowej był dwukrotnie niższy (16,81% na ul. Niewinnej i 13,13% dla ul. Wołowej). Zdecydowana mniejszość mieszkańców-szlachty znajdowała się na ulicach Ładnej, Rogowej, Tylnej i Wodnej, gdzie stanowili oni co najwyżej 6,5% wszystkich mieszkańców. Żadnego przedstawiciela szlachty nie zapisano przy ulicach Blaszanej, Holendry, Kępnej, Krzywej, Łysej, Orzechowej, Przebieg, Słonej, Strzeleckiej, Widnej i Żupnej. Poza ulicami Holendy i Kępną, liczącymi odpowiednio 78 i 93 mieszkańców, były to ulice krótkie i małe, liczące po dwa-trzy budynki i maksymalnie 22 mieszkańców.

Na mocy przywileju z 1775 r. Żydom wolno było bez przeszkód mieszkać, handlować i uprawiać rzemiosło w miastach Królestwa Polskiego z wyjątkiem Warszawy^[12]. W świetle spisu z 1792 r. mieszkali oni na 22 praskich ulicach. W przypadku trzech ulic stanowili oni większość mieszkańców. Byli jedynymi mieszkańcami ul. Blaszanej. Znajdowała się tam żydowska łaźnia, której doglądała pięcioosobowa żydowska rodzina łaziebnika. Na ulicy mieszkały też Żydówka-wdowa z białogłową. Mała była również ul. Słona. Na tej liczącej 11 osób ulicy mieszkało sześciu Żydów (54,55% wszystkich mieszkańców). Także ul. Trudna, trzeci z ciągów komunikacyjnych z większością mieszkańców żydowskiego pochodzenia, nie było liczna. Zamieszkiwało ją 26 osób, z czego 14 było Żydami (53,85%). Warto zaznaczyć, że na tych ulicach mieszkali albo wyłącznie Żydzi, albo przedstawiciele innego, „konkurencyjnego” stanu: wyłącznie szlachta na ul. Trudnej lub wyłącznie mieszczanie na ul. Słonej. Większe liczbowo skupiska ludności żydowskiego pochodzenia to ulice Targowa (231 osób), Wspaniała (197 osób), Brukowana (92 osoby) i Wołowa (82 osoby). Ponieważ jednak były to obszary najgęściej zamieszkane, obecność Żydów nie wpływała aż tak bardzo na charakter ulicy. Jedynie na ul. Wołowej stanowili oni pokaźną część mieszkańców (41,41%), niewiele mniej liczną od mieszczan (może na części tej ulicy, dla której nie zachowały się informacje, było ich równie dużo lub więcej?). Jednak już skupisko na ul. Targowej, najliczniejsze, stanowiło jako całość tylko 25,22% wszystkich mieszkańców ulicy. Również na ul. Wspaniałej odsetek populacji żydowskiej stanowił tylko 18,33% (choć tutaj w dużej mierze ze względu na stacjonujących żołnierzy). Jeszcze mniejszą część mieszkańców stanowili Żydzi na ul. Brukowanej (6,34%), pomimo że było to aż 92 osób. Niższy odsetek stanu żydowskiego na ulicach, na których ich zarejestrowano, dotyczył tylko ulic Kępnej, Olszowej i Panińskiej, ale występował jednocześnie z niedużą liczbą osób (odpowiednio: 5,38% z pięcioma osobami dla ul. Kępnej, 4,32% z ośmioma osobami na ul. Olszowej i 3,78% z dziewięcioma osobami na ul. Panińskiej).

Na końcu omówić należy osoby wpisane do rubryk jako duchowieństwo. Zostały one zapisane jedynie przy ulicach Brukowanej, Golędzino, Kępnej, Panińskiej i Wspaniałej. Na ul. Panińskiej znajdował się klasztor bernardynek, przy ul. Wspaniałej kościół parafialny, zabudowania plebańskie i szpital – stąd obecność osób duchownych na tych ulicach. Jednakże liczba osób wpisanych do tej rubryki po bliższym przyjrzeniu zniekształca nieco ten obraz. W szpitalu praskim znajdowało się trzech ubogich mężczyzn, pięć ubogich niewiast i jedna służąca. Zostali oni umieszczeni w rubryce dotyczącej duchownych, można mieć jednak zasadne wątpliwości, czy rzeczywiście były to osoby ze stanu duchownego. Na Golędzinowie mieszkał pastor ewangelicki z żoną. Przy ul. Brukowanej zamieszkiwał ksiądz Antoni Kazimierz Szydłowski, dawny (1779–1784) pleban w kościele parafialnym Najświętszej Marii Panny w Nowej Warszawie^[13] wraz z dwojgiem służby, mężczyzną i kobietą. Na ul. Kępnej zaś ksiądz Fiadzek, bliżej niezidentyfikowany kanonik ze służką. Faktyczna liczba duchowieństwa była zatem niższa i wynosiła zapewne jedynie 26 osób. Należy jednak pamiętać, że w obliczeniach nie uwzględniono bernardynów z męskiego klasztoru na Pradze, który znajdował się przy ul. Ratuszowej. T. Wyderko wspomniała, że w 1794 r. w klasztorze było 26 zakonników^[14], co można chyba ostrożnie przenieść na 1792 r.. Podsumowując, rzymskokatolickie duchowieństwo świeckie nie odgrywało praktycznie żadnej roli ilościowej, jeśli chodzi o strukturę społeczną Pragi. Liczniejsze duchowieństwo zakonne koncentrowało się przy ul. Ratuszowej, która łączyła oba bernardyńskie konwenty.

Ryc. 10. Stany reprezentowane przez mieszkańców ulic na Pradze w świetle spisu z 1792 r.
Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. K. Słomska-Przech. Podkład: Staatsbibliothek zu Berlin-Kartenabteilung, sign. Kart. X 50035/6

Ryc. 11. Najliczniej reprezentowany stan wśród mieszkańców ulic na Pradze w świetle spisu z 1792 r.
Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. K. Słomska-Przech. Podkład: Staatsbibliothek zu Berlin-Kartenabteilung, sign. Kart. X 50035/6

V.6. Podział stanowy właścicieli posesji

Własność nieruchomości na Pradze podzielona była między mieszczan, szlachtę, Żydów, duchowieństwo (a dokładniej: instytucje kościelne), ogólnie pojęte instytucje państwowe (król, Skarb Koronny etc.) i własność municypalną (Tabele 16a i 16b). Niestety, nie dla wszystkich nieruchomości udało ustalić się rodzaj własności, stąd niekiedy stosunkowo spory udział „własności nieznanej”.

Tabela 16a. Podział stanowy właścicieli nieruchomości na poszczególnych ulicach Pragi w świetle rewizji z 1792 r.^[15]

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. M. Słomski

Tabela 16b. Podział stanowy właścicieli nieruchomości na poszczególnych ulicach Pragi w świetle rewizji z 1792 r.

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. M. Słomski

Wykres 3. Podział stanowy właścicieli nieruchomości na ulicach Pragi w 1792 r.

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. M. Słomski. Uwaga: podwójne kliknięcie myszką na kategorii w legendzie spowoduje wyświetlenie informacji tylko o danej kategorii. Aby wrócić do wyświetlania wszystkich kategorii należy kliknąć podwójnie na którejkolwiek z kategorii z legendy. Pojedyncze kliknięcie myszką na kategorii spowoduje wyłączenie informacji o danej kategorii z całości wizualizacji. Aby wrócić do wyświetlania wszystkich kategorii należy kliknąć pojedynczo na wyłączonej kategorii z legendy. Najechanie kursorem myszy na kolumnę wyświetli wartości udziału poszczególnych stanów na danej ulicy

Nie jest raczej zaskoczeniem, że dwa główne stany posiadające to mieszczanie i szlachta (Ryc. 12). Najpewniej również między przedstawicieli obu grup rozdysponowane byłyby nieruchomości o nieznanym stanowym charakterze. Przy obecnej znajomości stosunków własnościowych widać powiązanie między ogólnym odsetkiem posiadanej przez oba stany nieruchomości a ich ogólną liczbą zarejestrowaną na zachowanych kartach źródła. Jest to jednak zapewne przypadkowa zbieżność, wynikająca ze stanu zachowania i sporządzenia źródła, a także znajomości – wzmocnionej niekiedy informacjami ze spisu z 1790 r. – deklarowanej przynależności stanowej większej części właścicieli.

Nawet gdyby wszystkie z posesji z nieznaną przynależnością stanową właściciela odnosiły się do własności szlacheckiej, to i tak najwięcej posesji znajdowałoby się w rękach mieszczan. Mieszczanie trzymali (co najmniej) 244 nieruchomości, co przy obecnej znajomości stanu pochodzenia wszystkich posesjonatów daje odsetek 52,70% ogółunieruchomości wziętych pod uwagę. Jedynie na sześciu ulicach nie znaleziono własności mieszczańskiej, choć w przypadku ulic Krzywej, Trudnej i Tylnej nie są znane wszystkie informacje dotyczące stanu właściciela. Były to ulice nieduże, maksymalnie z siedmioma posesjami (ul. Tylna). W przypadku sześciu ulic wszystkie nieruchomości na nich należały do przedstawicieli mieszczaństwa. Były to jednak ulice z jedną (ulice Łysa, Orzechowa i Słona) lub dwiema posesjami (ulice Przebieg, Rogowa i Strzelecka). Bardzo wysoki, powyżej 80% stosunek udziału mieszczan we własności nieruchomości, choć mniejszy niż 100%, dotyczył kolejnych sześciu ulic: Glinianej, Kępnej, Ładnej, Mizernej, Przytyk i Wodnej. Wszystkie te ulice stanowiły części Skaryszewa i dawnego centrum miejskiego Pragi koło ulic Szerokiej i Nowej. W tych częściach Pragi znajdowały się również Dębowa, Holendry, Mokra i Nowa, ze stosunkiem własności mieszczańskiej oscylującym między 75% a 70%. W przypadku ośmiu ulic stosunek ten wahał się od 50% w przypadku ul. Błotnej do 33% na ul. Golędzino (choć na tej jeden budynek należał do osoby z nierozpoznanym stanem). W tym zakresie znalazła się ul. Targowa, na której znajdowało się 35 nieruchomości mieszczańskich – najwięcej spośród nieruchomości mieszczańskich na pojedynczej ulicy. Ze względu na rozmiary ul. Targowej, własność ta utrzymywała się w odsetku równym 49,30%, co było największym odsetkiem spośród innych stanów, lecz dla 14 posesji stan właściciela nie został rozpoznany. Nawet, gdyby wszystkie one okazały się szlacheckie (ich liczba wyniosła by wtedy 30), to mieszczanie wciąż byliby najliczniejszymi posesjonatami na ul. Targowej. Podsumowując, budynki we własności mieszczańskiej na ul. Targowej stanowiły 14,34% wszystkich budynków w rękach mieszczan. Zdecydowanie najmniej nieruchomości należało do mieszczan na ulicach Olszowej i Panińskiej. Na każdej było po jednej posesji mieszczańskiej, co stanowiło odpowiednio 9,09% (choć tutaj jeden budynek należał do osoby z nierozpoznaną przynależnością stanową) i 8,33%.

Szlachta posiadała na Pradze co najmniej 136 nieruchomości na 26 ulicach. Przy obecnym stanie rozpoznania omawianej materii, własność ta stanowiła więcej niż połowę wszystkich posesji tylko na czterech ulicach. W przypadku ulic Blaszanej i Przestronej była to wyłączna własność szlachecka, choć dotycząca odpowiednio jednej i trzech działek. Przewaga własności szlacheckiej, oscyluja wokół siedemdziesięciopięcioprocentowego odsetka wszystkich budynków, odnosi się także do ul. Panińskiej i Olszowej, . Wszystkie te ulice znajdowały się w nadwiślańskiej części centralnego pasa Pragi wyznaczonego przez linie ulic Ratusznej i Brukowanej. Na tej drugiej z nich znajdowało się najwięcej domów w rękach szlachty na jednej ulicy – aż 20, co stanowiło 14,71% wszystkich rozpoznanych szlacheckich posesji. Był to najwyższy odsetek nieruchomości skupionych w rękach przedstawicieli jednego stanu na tej ulicy, choć nie przekroczył on 50% (wyniósł 45,45%). Warto jednak mieć na uwadze, że w przypadku czterech posesji nie wiadomo, czy były one w rękach mieszczan czy szlachty. Duża liczba szlacheckich nieruchomości na ul. Targowej (16 budynków, czyli 11,76% rozpoznanych szlacheckich posesji), była również proporcjonalnie nieduża rozpatrując całość ulicy, gdyż wyniosła 22,54%. Podobnie prezentuje się kwestia ul. Wspaniałej – choć mieszkało na niej bardzo dużo szlachty, to znanych nieruchomości do niej należących było tylko 25% całości, tzn. 14 budynków (10,29% własności szlacheckiej). Na obu tych ulicach odnotowano jednak największe liczby obiektów o nieznanym statusie stanowym właściciela: dla ul. Targowej było to 14 posesji (najwięcej w liczbach bezwzględnych), zaś dla ul. Wspaniałej 13 posesji. Możliwe więc, że „realna” wartość byłą wyższa dla obu tych ulic.

Dziewięć obiektów znajdowało się w rękach instytucji kościelnych (jedynie 1,94% wszystkich nieruchomości zapisanych w źródle). Cztery z nich znajdowały się na ul. Wspaniałej (7,14% budynków na ulicy), dwie na ul. Brukowanej (4,55%) oraz po jednej na ulicach Panińskiej (8,33%), Słodowej (5,00%) i Wołowej (4,35%). Pięć z tych budynków – trzy na ul. Wspaniałej i dwa na ul. Brukowanej – wchodziło w skład uposażenia probostwa skaryszewskiego (nazwanego też praskim)^[16]. Ponadto instytucjami duchownymi – wyłącznie duchowieństwa rzymskokatolickiego – posiadającymi po jednym obiekcie była kapituła płocka, marcinkanki warszawskie, bernardynki praskie i warszawski szpital Św. Ducha.

Na właścicieli ośmiu posesji składało się – mówiąc najogólniej i raczej anachronicznie – państwo i król. Były to przede wszystkim obiekty o znaczeniu strategicznym ze względu na działania gospodarcze czy bezpieczeństwo: dwie żupy solne na ul. Żupnej (jedna należąca do króla, druga do komisarii solnej), szlachtuz na ul. Olszowej oraz przyległy budynek należący do Rzeczypospolitej, austeria królewska na ul. Dębowej, dawna żupa solna określona jako magazyn Rzeczypospolitej, odwach należący do Rzeczypospolitej na ul. Brukowanej przy moście i miejscu przeprawy oraz budynek należący do Komisji Skarbowej, w którym mieszkali strażnicy.

Do władz municypialnych należało sześć obiektów. Były to przede wszystkim urządzenia handlowe położone na skrzyżowaniu ulic Brukowanej, Targowej i Ząbkowskiej: jatki solne, kramy dla przekupniów (obie do Skaryszewa), jatki na sprzedaż płótna oraz kolejne, nieokreślone jatki (obie do Pragi). Ponadto przy ul. Niewinnej znajdowały się jatki rzeźnicze należące do władz miejskich Skaryszewa. Do Skaryszewa należał również dom na ul. Brukowanej 358. W końcu dwa domy na ul. Targowej należały do Żyda, Szmula Zbytkowera^[17].

Ryc. 12. Podział stanowy własności posesji przy ulicach Pragi w świetle spisu z 1792 r.
Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. K. Słomska-Przech. Podkład: Staatsbibliothek zu Berlin-Kartenabteilung, sign. Kart. X 50035/6

V.7. Podział własności według rodzaju właściciela

Dzięki informacjom ze spisu można również określić płeć osób wpisanych do kolumny „Czyi dom?” – i doprecyzować, czy to były rzeczywiście osoby czy raczej instytucje duchowne, państwowe lub miejskie.

Analizie poddano 463 nieruchomości, co do których zachowały się „pełne” rubryki (Tabela 17, Ryc. 13, wykres 3). W przypadku 17 zapisów płeć lub „instytucjonalność” była niemożliwa do ustalenia. Wynikało to z faktu dwukrotnego podania nazwisk w liczbie mnogiej czy dwunastokrotnego wskazania na sukcesorów zmarłych właścicieli. W trzech przypadkach osoby przeprowadzające spis nie podały jakichkolwiek informacji o własności danego obiektu.

437 posesji należało do osób prywatnych (wliczając w to również wpisy z nazwiskami i sukcesorami), 23 do instytucji (zostały omówione w części dotyczącej stanowego podziału własności nieruchomości). Zatem 94% właścicieli obiektów z zachowanych kart spisu stanowiły osoby prywatne, 4,97% instytucje, 0,6% rubryk „czyj dom?” nie zostało wypełnionych. 378 razy jako właściciela obiektu wymieniono mężczyzn, 46 razy kobiety.

Tabela 17. Podział własności nieruchomości na płcie i instytucje na poszczególnych ulicach Pragi w świetle rewizji z 1792 r.

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. M. Słomski

Wykres 4. Podział nieruchomości według rodzaju właściciela na ulicach Pragi w 1792 r.

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. M. Słomski. Uwaga: podwójne kliknięcie myszką na kategorii w legendzie spowoduje wyświetlenie informacji tylko o danej kategorii. Aby wrócić do wyświetlania wszystkich kategorii należy kliknąć podwójnie na którejkolwiek z kategorii z legendy. Pojedyncze kliknięcie myszką na kategorii spowoduje wyłączenie informacji o danej kategorii z całości wizualizacji. Aby wrócić do wyświetlania wszystkich kategorii należy kliknąć pojedynczo na wyłączonej kategorii z legendy. Najechanie kursorem myszy na kolumnę wyświetli wartości udziału poszczególnych stanów na danej ulicy

Kobiety jako właścicielki nieruchomości pojawiły się w spisie przy 18 ulicach. Najczęściej, w przypadku siedmiu ulic, były to dwie posesje, sześciokrotnie jedna. Najwięcej działek w rękach kobiet znajdowało się na ul. Targowej – było ich 10, co stanowiło 22% wszystkich nieruchomości posiadanych przez osoby tej płci. Wynikało to głównie z faktu dużej liczby wszystkich budynków na tej ulicy. Tych 10 budynków stanowiło 14,08% wszystkich posesji wymienionych na ul. Targowej. Nie był to najwyższy odsetek na jednej ulicy, co wynikało z faktu, że często kobiety posiadały domy na ulicach stosunkowo krótkich i mało zasobnych w posesje, np. na ul. Glinianej, gdzie dwa budynki z kobietą-właścicielką stanowiły 33,33% wszystkich obiektów czy na ul. Mokrej, z odsetkiem wynoszącym 28,57% wszystkich budynków przy takiej samej liczbie dwóch własności. Prawie identyczny odsetek, co na ul. Targowej odnosi się do ul. Dębowej (14,28%), na której kobiety były posesjonatkami pięciu budynków. Tyle samo – pięć – posesji należących do kobiet znajdowało się na ul. Wspaniałej, gdzie stanowiło jednak 8,93% wszystkich znajdujących się przy tej ulicy działek. Kobiety jako właścicielki pojawiały się na ulicach na całej rozpiętości układu przestrzennego. Trudno więc mówić o jakimś ich szczególnym zgrupowaniu.

W przypadku 32 obiektów właścicielką była mieszczanka. 22 obiekty należały do wdów. Jako wdowy zaliczyć należy również posiadającą trzy posesję matkę Łukasza Papińskiego, w imieniu której to właśnie syn zarządzał gospodarstwem na działce, na której Papińska mieszkała. Podobnie w przypadku matki Józefa Jareckiego. Trzykrotnie podano nazwisko właścicielki posesji w kolumnie „czyj dom?”, jednak w rubryce „posesjonaci” wpisano nazwisko męża. W dwóch przypadkach jako właścicielkę podano kobietę, choć w kolumnie „posesjonaci” zapisano zięciów tych kobiet. Raz wskazano na kobietę samotną – nie wiadomo, czy wdowę czy pozostającą niezamężną przez całe życie. Występowanie kobiet jako głów gospodarstw domowych w późnoosiemnastowiecznych miastach polskich nie było zjawiskiem niespotykanym^[18]. Jednak mieszczanek praskich, które można określić jako posesjonatki, było mniej niż liczba posiadanych przez nie budynków. Wspomniana matka Łukasza Papińskiego posiadała trzy nieruchomości, a trzy inne kobiety posiadały po dwie posesje (w tym żona Jakuba Szydełkiewicza, byłego wójta magnackiej części Pragi). Pozostałe 23 posesje należały do 23 różnych kobiet.

W przypadku znajdujących się w rękach szlachcianek posesji, a takich było 12, mowa o 10 kobietach. Po dwie nieruchomości posiadały Eleonora Monika Czartoryska de domo Waldstein i Anna Paulina z Sapiehów Jabłonowska. Lista nazwisk szlacheckich kobiet ukazuje spore zróżnicowanie społeczne wymienianych jako właścicielki kobiet. Obok wspomnianych magnatek występowały Anna z Ossolińskich Krasińska, Przeździecka, Teresa Karolina z Rzewuskich Radziwiłłowa, Józefa Aleksandra z Czaroryskich Ogińska i właścicielka części Pragi, Izabela (Elżbieta) z Czartoryskich Lubomirska. Na liście tej znalazły się również Józefata z Gomolińskich Dzierzbicka, wojewodzina łęczycka, oraz bliżej niezidentyfikowane wdowy, Anna Skalska i Mrokowska. Ta ostatnia była jedyną szlachecką właścicielką nieruchomości, która rzeczywiście na Pradze mieszkała. Wydaje się, że pomimo jedynie 12 posesji, widać wśród szlacheckich właścicielek tendencję do posiadania nieruchomości w centralnej części układu przestrzennego Pragi. Trzy obiekty leżały na ul. Targowej, a dwa – jeden na ul. Niewinnej i jeden na ul. Sprzecznej – w jej bezpośredniej bliskości. Ponadto mowa jest o ulicach Olszowej, Panińskiej i Wspaniałej, na których były po dwie takie nieruchomości oraz na ul. Dębowej, gdzie znajdowa się jeden budynek, najpewniej na rogu ulic Dębowej i Ratusznej, co wynika z planu Deutscha z 1765 r.). Widoczna zatem zdaje się szlachecka własność kobieca pomiędzy ulicami Ratuszną a Brukowaną oraz przy ul. Targowej. Był to rejon, gdzie ogólna własność szlachecka była największa.

Ryc. 13. Podział własności nieruchomości według rodzaju właściciela na poszczególnych ulicach Pragi w świetle spisu z 1792 r.
Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. K. Słomska-Przech. Podkład: Staatsbibliothek zu Berlin-Kartenabteilung, sign. Kart. X 50035/6

V.8. Liczba właścicieli i posiadanych przez nich posesji

Fakt niezamieszkiwania w posiadanej posesji mógł wynikać z przyczyny posiadania więcej niż jedna nieruchomości. W toku prac zidentyfikowano 357 osób i instytucji opisanych jako właściciele posesji, z czego do 67 osób i instytucji (czyli 18,8% wszystkich właścicieli) należały co najmniej dwie nieruchomości (Tabela 18).

Tabela 18. Liczba właścicieli i posiadanych przez nich posesji na Pradze w świetle spisu Pragi z 1792 r.

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. M. Słomski

Dwukrotnie zdarzyło się, że osoba posiadała sześć nieruchomości. Byli to mieszkańcy północnej części założenia: pułkownik Jan Krystian Lehman, dzierżący część Golędzinowa oraz Franciszek Wowarkiewicz, garncarz z Pragi. Wojskowy inżynier posiadał po dwie posesje na ulicach Dębowej, Golędzino i Szerokiej, z czego zamieszkiwał w jednej z nich na ul. Dębowej. Z kolei Wowarkiewicz, mieszkający w domu przy ul. Wodnej, miał jeszcze dwie inne nieruchomości na tej samej ulicy oraz po jednej na ulicach Dębowej, Strzeleckiej, Szerokiej i Wodnej. W obu przypadkach zauważalna jest koncentracja własności w obrębie sąsiadujących ze sobą ulic lub niezbyt odległych od siebie. Za ciekawy należy uznać fakt, że chociaż obydwaj posiadali domy na ul. Szerokiej – głównej ulicy tej części założenia – to mieszkali w domach na innych ulicach.

Po pięć nieruchomości należało do probostwa skaryszewskiego oraz do bliżej nieznanego Sustrzyckiego. Probostwo skaryszewskie posiadało nieruchomości usytuowane zapewne przy kościele parafialnym na ulicach Brukowanej (dwie) i Wspaniałej (trzy). Z kolei posesje określone jako należące do Sustrzyckiego mogły trafić do niego w ramach nieznanego bliżej zastawu. Mężczyzna ten został określony jako zastawnik w kontekście domu na ul. Targowej 141, w którym zresztą przebywał. Posiadał ponadto (czy też w zastawie?) trzy inne posesje na ul. Targowej oraz jedną na ul. Wołowej. Także tutaj widać zatem dążenie do posiadania większej liczby nieruchomości na tej samej lub sąsiadującej ulicy.

Cztery nieruchomości na Pradze były w posiadaniu dwóch instytucji: Rzeczypospolitej i Skaryszewa oraz trzech osób prywatnych. Byli to Ernst Jan Sartorius, bliżej nieznany Głębocki oraz Jan Chryzostom Poraj-Biernacki, superintendent Skarbu Koronnego^[19]. Żaden z nich nie zamieszkiwał na Pradze, a przynajmniej nie wynika to w świetle spisu z 1792 r. Wszyscy posiadali nieruchomości na ulicach sąsiadujących ze sobą lub położonych w tym samym rejonie miasta (Sartoriusz na ulicach Dębowej i Tylnej, Głębocki na ulicach Targowej i Trudnej, Poraj-Biernacki na ulicach Holendry i Wołowej).

V.9. Posesje zamieszkane przez właścicieli

Opisany przed chwilą fakt zamieszkiwania swojej nieruchomości jedynie jednej kobiety szlacheckiej spośród 10 znanych właścicielek tego stanu prowadzi do zadania ogólniejszego pytania o to, ile posesji na Pradze było zamieszkiwanych przez ich właścicieli, a z ilu czerpali oni wyłącznie korzyści z podnajmowania pokoi komornikom. W przypadku sześciu ulic wszyscy właściciele mieszkali w posiadanych przez siebie nieruchomościach (Ryc. 14). Były to jednak ulice niewielkie, liczące po jednym (ulice Łysa, Orzechowa i Słona), dwa (ul. Rogowa), cztery (ul. Błotna) lub sześć budynków (ul. Mizerna). Były one położone też nieco na uboczu całego układu, zwłaszcza te położone nad Wisłą na terenie dawnego Skaryszewa. Również skaryszewskie były ulice, w których odsetek mieszkających właścicieli mieścił się w przedziale 72–86% wszystkich posesji (ulice Gliniana, Holendry, Kępna, Ładna i Mokra). Były to ulice liczące od sześciu do 11 posesji. Więcej działek znajdowało się na kolejnych ulicach, w których udział właścicieli-mieszkańców wynosił od 53 do 65% wszystkich posesjonatów (ulice Dębowa, Łaskawa, Niewinna, Przytyk, Słodowa, Sprzeczna, Szeroka i Wspaniała). Ulice te liczyły od 11 (ul. Niewinna) do 56 posesji (ul. Wspaniała), choć najmniej zabudowana z nich była ul. Przytyk z siedmioma domami. Znajdowały się głównie w północnej i skaryszewskiej części Pragi, zaś niejako łączyła je ul. Wspaniała.

W tym miejscu jednak odwrotna korelacja między wzrostem liczby posesji na ulicy a spadkiem odsetka mieszkających właścicieli zostaje przerwana. Na pięciu ulicach liczba posesjonatów mieszkających i nie mieszkających jest równa; są to ulice Golędzino, Nowa (a raczej znana jej część), Przebieg, Strzelecka i Wodna, usytuowane w północnej części założenia. Liczyły one od dwóch do ośmiu posesji, zatem podobnie jak te ulice, przy których mieszkali wszyscy właściciele znajdujących się tam nieruchomości. Przy sześciu zróżnicowanych wielkościowo ulicach więcej nieruchomości było niezamieszkałych przez właścicieli, niż zamieszkałych. Były to zarówno ulice krótkie (ul. Przestrona z trzema działkami), średniej długości (ul. Olszowa z 11 budynkami, ul. Panińska z 12 budynkami, ul. Wołowa ze znanymi 23 obiektami), długie (ul. Brukowana i jej 44 posesje) i bardzo długie (ul. Targowa z 71 budynkami). Charakterystyczne wydaje się to, że są to w dużej mierze ulice z centralnego obszaru założenia, ulice położone tuż nad Wisłą oraz komunikacyjno-handlowych ulice Brukowana, Targowa i Wołowa. W końcu, na sześciu ulicach żaden z budynków nie był zamieszkany przez posesjonata. Znowu były to ulice krótkie, liczące od jednej do siedmiu posesji: ul. Blaszana, Krzywa, Trudna, Tylna, Widna i Żupna. Zatem pomimo obserwowanej odwrotnej korelacji w przypadku największych trzech wyznaczonych przedziałów odsetka własności, sugerującej, że im krótsza ulica, tym większy odsetek mieszkających na niej posesjonatów, widać, że na podobnych długością ulicach sytuacja mogła być diametralnie różna. Część z tych ulic rzeczywiście była położona peryferyjnie, jak ulice Krzywa czy Tylna, i z tego względu mogły nie wydawać się atrakcyjne dla właścicieli położonych na nich nieruchomości. Przy ul. Żupnej znajdowały się tylko dwie żupy należące do instytucji państwowych. Przy ul. Blaszanej funkcjonowała jedynie żydowska łaźnia. W przypadku ulic Trudnej i Widnej wpływ mogła mieć chyba głównie losowość decyzji, gdyż były to ulice z jedynie jedną lub dwiema posesjami.

Mimo wszystko, w ogólnych rozrachunku na nieco ponad połowie praskich ulic (dokładnie na 19) większość posesji była zamieszkała przez ich właścicieli. Na dwunastu ulicach odsetek był mniejszy, niż 50% (w tym na połowie z nich nie mieszkał żaden posesjonat). Na pięciu stosunek ten rozkładał się w równym stopniu.

Zastanowić się należy, czy widoczne są różnice pomiędzy zamieszkiwaniem budynków należących do właścicieli-mieszczan a zamieszkiwaniem budynków wchodzących w skład własności szlacheckiej. Przy 246 obiektach mieszczańskich jedynie co czwarty (59; 24% własności mieszczańskiej) nie był zamieszkany przez właściciela: oznacza to, że w przeważającej większości przypadków, dokładniej w 187 przypadkach (76%), posiadający nieruchomość mieszczanin mieszkał we własnym domu. W przypadku szlachty jest odwrotnie: większość ze 136 budynków szlacheckich nie była zamieszkiwana przez osoby szlacheckie. Działo się tak w przypadku 78 nieruchomości (57,4% własności szlacheckiej). Nie jest to dysproporcja aż tak duża, jak można by gdybać, niemniej wskazuje, że dla szlachty nieruchomość na Pradze miała raczej zarobkowy, ewentualnie tymczasowo-mieszkaniowy charakter. Jednak 58 budynków (42,6%) było wykorzystywanych przez szlacheckich posesjonatów jako ich miejsce do życia.

W żadnym z dwóch budynków na ul. Targowej nie mieszkał Szmul Zbytkower, którego główną siedzibą była najpewniej wydzierżawiona część Targówka, późniejsza Szmulowizna.

Rycina 14. Udział budynków zamieszkanych przez ich właścicieli w ogólnej liczbie budynków przy ulicy w świetle spisu Pragi z 1792 r.
Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. K. Słomska-Przech. Podkład: Staatsbibliothek zu Berlin-Kartenabteilung, sign. Kart. X 50035/6

V.10. Udział nieposesjonatów bez środków do życia w liczbie mieszkańców

Nie wiadomo, jakie kryteria decydowały o zakwalifikowaniu danej osoby jako nieposesjonata bez środków do życia. Mogła to być ogólnie nie najlepsza sytuacja materialna danej osoby, choć nie wiadomo, z czego wynikająca. Przyjmując założenie, że istotnie wśród ludzi wpisanych do tej rubryki znajdowały się osoby, które można by zakwalifikować jako osoby biedne, można spróbować wskazać ulice, na których odsetek tych osób był większy. Dało to asumpt do poszukiwania tych części Pragi, które hipotetycznie można by uznać za biedniejsze. Wyniki tych poszukiwań, zaprezentowane w tabelach 19 i 20, zobrazowano na ryc. 15.

Tabela 19. Udział nieposesjonatów bez środków do życia w liczbie mieszkańców ulic Pragi w świetle spisu z 1792 r.

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. M. Słomski

Tabela 20. Nieposesjonaci bez środków do życia na Pradze według podziału stanowego w świetle spisu z 1792 r.

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. M. Słomski

Ryc. 15. Udział nieposesjonatów bez środków do życia w ogólnej liczbie mieszkańców ulicy na Pradze w świetle spisu z 1792 r.
Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. K. Słomska-Przech. Podkład: Staatsbibliothek zu Berlin-Kartenabteilung, sign. Kart. X 50035/6

W rewizji Pragi z 1792 r. 981 osób zostało wpisanych jako nieposesjonaci bez środków do życia. Stanowiło to 16% wszystkich zarejestrowanych w spisie osób. Największy odsetek analizowanej kategorii mieszkańców Pragi, równy lub przekraczający 50%, dotyczył trzech ulic położonych na dawnym Skaryszewie. Dwie z nich były jednak jednobudynkowymi ciągami z siedmioma w przypadku ul. Widnej i jedenastoma w przypadku ul. Słonej mieszkańcami. Zaskakuje za to bardzo duży odsetek na ul. Sprzecznej, położonej w zdawałoby się stosunkowo dobrej lokalizacji przy ul. Wołowej. Może jednak okolice żup nie były potencjalnie atrakcyjnym sąsiedztwem dla osób mogących sobie pozwolić na wybór lepszego mieszkania na wynajem. Większyi odsetek nieposesjonatów bez środków do życia zamieszkiwał ulice stanowiących niegdyś osobne układy miejskie Skaryszewa i Pragi w okolicach ul. Szerokiej i klasztoru bernardynów (Ryc. 15). To właśnie ul. Nowa (jej znana ze spisu część) i ul. Przebieg miały drugi największy odsetek nieposesjonatów bez środków do życia w mieście. Z kolei w centralnej części całego omawianego układu jedynie ul. Blaszana i Łaskawa, oraz w jakiejś części ul. Targowa, posiadały relatywnie spory odsetek mieszkańców omawianej kategorii.

Ponad połowa wszystkich osób wpisanych do tej kolumny w tabeli rewizji była wprowadzona do rubryki rejestrującej Żydów. Tak liczną reprezentację Żydów w tej kategorii mieszkańców Pragi należy chyba interpretować zgodnie z sugestią Hanny Węgrzynek nie tyle o braku zajęcia przed starozakonnych, ale z problemami z ich wykonywaniem^[20]. Taka interpretacja może być również słuszna dla przedstawicieli pozostałych stanów, bowiem przy 74 osobach wymienione z tej grupy wzmiankowano jakieś zajęcie. To co prawda tylko 8% omawianej zbiorowości, ale wskazuje, że osoby wpisane do tej rubryki nie były pozbawione pewnych możliwości; może akurat w czasie spisu były bezrobotne lub nie potrafiły znaleźć miejsca pracy^[21].

V.11. Liczba osób ze znanym zajęciem

Znajomość wykonywanego zajęcia osób zarejestrowanych w spisie zależała przede wszystkim od dokładności zdobywania i wprowadzania informacji przez osoby tworzące spis. Spośród 6219 uwiecznionych w spisie osób informacje o jakimkolwiek ich zajęciu dotyczą 1938 osób. Analizę aktywności zawodowej i uprawianych zajęć da się przeprowadzić na podstawie 31% wszystkich znanych ze źródła osób.

Wartości procentowe dotyczące informacji o zajęciu osób zamieszkujących Pragę różnią się także przy porównaniu między sobą poszczególnych ulic. Zdecydowanie najwięcej osób ze znanym zajęciem zamieszkiwało budynki przypisane do ul. Brukowanej: 825 osoby na 1450 wszystkie zarejestrowane (57%). Tak duży współczynnik znajomości zajęcia wynika przede wszystkim z zakwaterowania w dwóch budynkach na ul. Brukowanej żołnierzy (o czym pisano wyżej). Blisko połowa znanych osób ze znanym zajęciem z ul. Wspaniałej (515 osób z 1075 wszystkich zapisanych, czyli 48%) również wynikała z kwaterunku żołnierzy w jednym z budynków na tej ulicy.

Spośród pozostałych ulic z względnie „codziennymi” zajęciami ludności w najlepszym wypadku znana jest profesja co trzeciego mieszkańca danej ulicy. Największy odsetek 41% dotyczył ul. Tylnej, choć i tu 12 z 17 osób ze znanym zajęciem to zebrani w jednym miejscu pracownicy browaru Ernsta Jana Sartoriusza. Wartość 30% przekroczyła jeszcze tylko ul. Przestrona (31%), choć w wartościach bezwzględnych znane jest zajęcie tylko czterech osób. Pozostałe dane zgromadzone zostały w tabeli 21. Jedynie względem mieszkańców ul. Łysej nie odnotowano żadnego zajęcia.

Tabela 21. Liczba osób ze znanym zajęciem na poszczególnych ulicach oraz ich stosunek do wszystkich mieszkańców na ulicy

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. M. Słomski

V.12. Klasyfikacja rzemiosł i pozostałych zajęć mieszkańców Pragi

W celu uporządkowania informacji dotyczących zapisanych na kartach źródła zajęć wykonywanych przez mieszkańców Pragi zdecydowano się na wykorzystanie klasyfikacji HISCO (Historical International Standard Classification of Ocupations)^[22]. Ten międzynarodowy system klasyfikacyjny oferuje ustrukturyzowany podział zajęć spotykanych w źródłach nowożytnych i nowoczesnych, choć podstawą do jej stworzenia była międzynarodowa klasyfikacja zawodów Międzynarodowej Organizacji Pracy (International Labour Organization) z 1968 r.

Klasyfikacja składa się z siedmiu głównych grup, podzielonych na 83 podgrupy, 284 jednostki i 1881 kategorii zawodowych (Tabela 22). W celu przedstawienia grup i podgrup wykorzystano omówienie tych części klasyfikacji zamieszczone w pracy Konrada Wnęka – pierwszego z polskich badaczy wykorzystujących klasyfikację HISCO w badaniach nad strukturą społeczno-zawodową ludności miejskiej – o własności nieruchomości w Krakowie w połowie XIX w. Klasyfikacja ta jest bardzo rzadko wykorzystywana w polskich badaniach nad strukturą zawodową i społeczną miast polskich pod koniec istnienia Rzeczypospolitej. Stosowali ją jednak autorzy zajmujący się dziewiętnastowiecznymi analizami spisów ludności Krakowa i podkrakowskich parafii oraz Toruniem^[23]. Nie da się ukryć, że klasyfikacja odpowiada lepiej (co nie znaczy, że idealnie) realiom bliższym drugiej połowy XIX w. i pierwszej połowy wieku XX. Wykorzystanie jej na materiale wcześniejszym jest próbą sprawdzenia – głównie przez użytkowników przedstawionych niżej danych – czy rzeczywiście klasyfikacja ta okaże się nieprzydatna w badaniach nad strukturą zawodową późnonowożytnej zbiorowości miejskiej.

Tabela 22. Podstawowe główne grupy zawodowe zgodnie z klasyfikacją HISCO

Źródło: K. Wnęk, Własność nieruchomości w Krakowie w połowie XIX w. Studia nad stałym katastrem galicyjskim, Kraków 2011, s. 208, tabela 3.31

V.13. Grupy główne HISCO na Pradze

Wszystkie osoby ze spisu, dla których zapisane zostały ich zajęcia, pogrupowano głównych grup zawodowych klasyfikacji HISCO. Zostało to przedstawione w tabeli 23.

Tabela 23. Podział osób ze znanym zajęciem na Pradze według grup głównych HISCO w świetle spisu z 1792 r.

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. M. Słomski.

Wykres 5. Znane zajęcia ludności Pragi w 1792 r. w świetle klasyfikacji HISCO

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. C. Santana. Uwaga: pojedyncze kliknięcie na wybraną kategorię z wewnętrznego koła spowoduje wyświetlenie tej kategorii. Aby wrócić, należy kliknąć ponownie na wewnętrzną część wykresu

Wykres 6. Znane zajęcia ludności Pragi w 1792 r. w świetle klasyfikacji HISCO bez udziału przedstawicieli zajęć wojskowych

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. C. Santana. Uwaga: pojedyncze kliknięcie na wybraną kategorię z wewnętrznego koła spowoduje wyświetlenie tej kategorii. Aby wrócić, należy kliknąć ponownie na wewnętrzną część wykresu

Grupa 0/1 – Wolne zawody i inni wysoko wykwalifikowani

Grupa 0/1 jest najbardziej zróżnicowana pod względem skatalogowanych w niej zajęć. Na Pradze w tej stosunkowo nielicznej zbiorowości znalazło się 71 osób, czyli tylko 3,5% wszystkich znanych osób z poświadczonym zajęciem w źródle. Wśród nich było 50 mężczyzn (70,4%) i 21 kobiet (29,6%). Zaś jeśli chodzi o stan, 24 osoby z tej grupy zakwalifikowano jako duchowieństwo (33,8%), 28 jako mieszczan (39,4%), siedem jako szlachtę (9,9%) i 12 jako Żydów (16,9%). Jedynie trzy osoby (4,2%) wpisano jako właścicieli zamieszkujących własną posesję (dwóch cyrulików i jednego instygatora marszałkowskiego). Aż 60 z nich określono jako nieposesjonatów ze sposobem do życia (84,5%), tylko ośmioro jako nieposesjonatów bez sposobu do życia (11,3%).

Do grupy tej zaliczono następujące zawody i zajęcia życiowe wymienione w spisie: 13 osób leczących innych (siedmiu cyrulików i jednego czeladnika, dwóch doktorów, jedną akuszerkę, jednego aptekarza i jednego konowała), 12 nauczycieli (czterech bakałarzy, czterech szkolników, trzech belfrów i profesora matematyki), 11 muzyków, czterech prawników (dwóch instygatorów i dwóch patronów), dwóch szyprów. Jednak najbardziej rozbudowana jest grupa duchownych i innych osób związanych z religią. Liczy ona 29 osób, a 20 z nich to zakonnice z klasztoru bernardynek. Ponadto dwóch wikarych przy parafii skaryszewskiej było zakonnikami. Trzech duchownych można uznać za duszpaszterzy: rzymskokatolickiego plebana skaryszewskiego Jana Chryzostoma Bohomolca, pastora ewangelicko-augsburskiego Gluta i rabina żydowskiego Zelika Moszkowica. Jako osoby związane z pracą religijną zaliczono także dwóch zakrystianów (jednego dowodnie związanego z klasztorem bernardynów praskich), grabarza i organistę.

W grupie nauczycielskiej najwięcej osób zamieszkiwało ul. Wspaniałą: trzech bakałarzy i dwóch szkolników, łącznie pięć osób. Bakałarz i belfer żydowski żyli na ul. Brukowanej Kolejny z belfrów i profesor matematyki (może w szkole inżynierskiej przy Korpusie Pontonierów Koronnych [od 1789 r. znanego jako Batalion Skarbu Koronnego^[24]]) mieszkali na ul. Słodowej. Po jednym reprezentancie tej grupy miały ulice Słona, Targowa i Wołowa. Prawnicy – z których tylko jeden posiadał na Pradze własną nieruchomość – zamieszkiwali ulice Nową, Szeroką, Panińską (tutaj wspomniana nieruchomość) i Wspaniałą. Szyprowie zaś mieszkali na ulicach Panińskiej i Rogowej, czyli położonych praktycznie nad samą Wisłą.

W przypadku 11 muzyków trudno doszukać się jakieś przestrzennej logiki wyboru miejsca zamieszkania. Jedynie na ul. Strzeleckiej mieszkało ich dwóch (w dwóch różnych budynkach). Poza tym zamieszkiwali oni ulice Brukowaną, Dębową, Łaskawą, Nową, Olszową, Szeroką, Wodną, Wołową i Wspaniałą. Brakuje ich zatem na Skaryszewie, natomiast często pojawiają się na Pradze. Nie wiadomo także, czy muzycy ci byli związani z wojskiem czy też ci, którzy współpracowali z żołnierzami zostali zaliczeni do ogółu żołnierzy stacjonujących w praskich kwaterach^[25].

Ze względu na usytuowanie klasztoru bernardynek przy ul. Panińskiej to właśnie przy niej mieszkało najwięcej osób związanych z religią. Na ul. Wspaniałej mieszkało czterech przedstawicieli tej podgrupy. Trzech mieszkających tam duchownych związanych z parafią skaryszewską mieszkało przy kościele parafialnym przy skrzyżowaniu ul. Wspaniałej z ul. Brukowaną. Na ul. Szerokiej mieszkał żydowski rabin oraz zakrystian u księży bernardynów. Na ul. Targowej mieszkał organista, zaś na północy, na Golędzinowie, pastor ewangelicki.

Spośród osób zajmujących się szeroko pojętym zdrowiem najwięcej, cztery, mieszkały na ul. Brukowanej (wśród nich jeden czeladnik). Po dwie takie osoby zapisano na ulicach Ładnej i Wspaniałej, po jednej na ul. Łaskawej, Nowej, Przytyk, Szerokiej i Targowej.

Ogólny obraz miejsc zamieszkania tej grupy HISCO jawi się następująco. Najwięcej osób – 22 – zamieszkiwało ul. Panińską, co wynikało oczywiście z istnienia klasztoru zamieszkanego przez 20 zakonnic. Poza nimi miejsce zamieszkania znaleźli tu instygator marszałkowski i szyper. 13 osób zamieszkiwało ul. Wspaniałą. Zatem na tych dwóch położonych niedaleko siebie ulicach mieszkała prawie połowa wszystkich ludzi zaklasyfikowanych do tej grupy (48%). Większą liczbę przedstawicieli “wolnych zawodów” odnaleźć można było na ulicach Brukowanej (siedem osób) i Szerokiej (5) osób. Na pozostałych ulicach grupa ta reprezentowana była przez maksymalnie trzy osoby. Spośród nich nieco zaskakuje fakt, że tylko trzy osoby (cyrulik, organista i szkolnik) z grupy zamieszkiwały na ul. Targowej. Przedstawiciele tej grupy zamieszkiwali na 18 praskich ulicach.

Grupa 2 – Pracownicy administracyjni i zarządzający

Mikroskopijna w gruncie rzeczy grupa (zakwalifikowano do niej jedynie siedem osób) związana była z uczestnictwem w życiu urzędniczo-administracyjnym Pragi, Skaryszewa czy w sądach szlacheckich. Do grupy tej – z bardzo dużymi wątpliwościami – przyporządkowano również dzierżawcę jedynej na ul. Dębowej kamienicy pod numerem 67. Byli to wyłącznie mężczyźni, z deklarowanego pochodzenia mieszczanie (czterech) i szlachcice (trzech).

Trzy z tych osób (Ołówko burgrabia grodzki kamieńczykowski, Truszczyński prezydent skaryszewski i Wyrożyński prezydent w biskupiej części Pragi) mieszkały przy ul. Targowej. Na przedłużeniu tej ulicy, na ul. Wołowej 484, mieszkał wójt praski z części biskupiej Ignacy Barankiewicz. Przy dawnym starym rynku skaryszewskim (ul. Słodowa 378) opisany został ławnik skaryszewski Sadowski. Przy Olszowej 309 mieszkał Myszkowski, określony jako murgrabia. Widać zatem, że większość tych ludzi zamieszkiwało posiadane przez siebie nieruchomości przy głównej handlowej arterii miasta. Co ciekawe, jako właściciele nieruchomości określeni zostali wyłącznie mieszczanie pełniący funkcje admnistracyjne na prawobrzeżu. Dwóch burgrabiów szlacheckiego pochodzenia wynajmowało pomieszczenia, zaś dzierżawca wydzierżawiał kamienicę, stanowiącą własność Jana Krystiana Lehmana, pułkownika inżynieryjnego.

Grupa 3 – Urzędnicy i tym podobni

Do grupy urzędników i podobnych zawodów, liczącej 23 osoby, zaliczono przede wszystkim wszelkie osoby rejestrujące rozmaite czynności kontrolujące funkcjonowanie i spisujące dochody: głównie pisarzy i rewizorów. Podobnie, jak w przypadku grupy pracowników administracyjnych i zarządzających, byli to sami mężczyźni. Jedynie czterech z nich wpisano do rubryki „mieszczanie”, zaś 19 z nich opisano jako szlachtę. Wszyscy z nich znaleźli się w rubrykach informujących o sposobie do życia: ośmiu jako właściciele posesji i 15 jako nieposesjonaci posiadający środki do życia.

Najwięcej osób z tej kategorii (po pięć) zapisano przy ulicach Targowej i Wspaniałej, cztery przy ul. Panińskiej, trzy przy ul. Brukowanej, dwie przy ul. Szerokiej i po jednej przy ulicach Ładnej, Olszowej, Słodowej i Wołowej. Wybór miejsca zamieszkania musiał po części związany być z pełnionymi obowiązkami. Na pewno nie przypadkowo pisarze mostowi zamieszkiwali ulice Brukowaną (dwóch), Ładną, Panińską i Słodową (po jednym z nich na każdej). Przy kancelarii części Pragi należącej do księżnej Lubomirskiej mieszkał kolejny z wymienionych w spisie pisarzy^[26].

Grupa 4 – Pracownicy handlu

Do grupy pracowników handlu zaliczono 94 osoby: 27 handlarzy, 15 przekupniów i przekupek, 14 kupców, 11 kurników, siedmiu baraszników^[27], siedmiu kramarzy i kramarek, pięciu korcarzy (sprzedawców zboża), czterech sprzedawców, dwóch wolarzy, jednego gazeciarza i jedną mleczarkę. Wśród nich było 11 kobiet (12%) i 83 mężczyzn (88%). 69 osób to mieszczanie (73,4%), 19 Żydzi (20,2%), jedynie sześć to szlachta (6,4%). Co ciekawe, żaden z kupców nie identyfikował się ze stanem szlacheckim (dziewięciu z nich było mieszczanami, pięciu Żydami). Siedmiu z żydowskich mężczyzn określono jako baraszników, czyli obwoźnych domokrążców – wszyscy zostali wpisani do rubryki nieposesjonatów bez środków do życia. Osób parających się kupnem i sprzedażą w tej rubryce ogółem było 16: prócz baraszników było to pięć przekupek, dwóch sprzedawców kołder, jeden korcarz i jedna kramarka. Jako mieszkających właścicieli posesji wpisano 15 osób: 6 handlarzy, 6 kupców i po jednym korcarzu, kramarzu i kurniku. Reszta, czyli 63 osoby, wynajmowali mieszkania i posiadali środki do życia.

Po 16 osób z tej grupy mieszkało na ulicach Brukowanej i Targowej, 13 – na ul. Wołowej, osiem na ul. Łaskawej, po sześć na ul. Szerokiej i Wspaniałej, pięć na Glinianej, po trzy na Holendrach i Niewinnej, po dwie na Kępnej, Nowej i Olszowej oraz po jednej na Błotnej, Dębowej, Mokrej, Orzechowej, Sprzecznej, Trudnej, Tylnej i Widnej.

Znów ujawniają swoją siłę przyciągania ulice Brukowana, Targowa i Wołowa, które należałoby uznać za najbardziej handlowe. Z tymi ulicami stykały się Wspaniała, Gliniana i Niewinna, a poprzez dwie pierwsze także Słodowa oraz Łaskawa i Szeroka. Jedynie ul. Holendry znajduje się na uboczu tego powiązanego ze sobą systemu, choć po uwzględnieniu ul. Kępnej również i w przypadku tej ulicy widać pewną ciągłość. Zaskakuje nieco stosunkowo mało osób parających się szeroko pojętym handlem przy ul. Sprzecznej i Mokrej na Skaryszewie, położonych pomiędzy drogą handlową Targowa-Wołowa a dawnym rynkiem słodowym. Na dawnym obszarze Pragi osoby handlujące zgromadziły się przede wszystkim przy ulicach Szerokej i Nowej, ale pojedynczych ludzi odnaleźć można również na Błotnej, Dębowej i co chyba dość zaskakujące Tylnej.

Kiedy jednak przyjrzeć się poszczególnym zajęciom i grupom, widać pewne różnice. Kupcy (grupa HISCO: 42220 – Buyer) mieszkali przede wszystkim na Brukowanej (pięciu), Wołowej (trzech) oraz Targowej i Wspaniałej (dwóch). Po jednym przedstawicielu kupiectwa zamieszkiwało ulice Szeroką i Widną. Nieco inaczej wyglądało to w przypadku osób wykonujących zajęcia określone w grupie HISCO: 45220 – Street vendor, do której zakwalifikowano kramarki/kramarzy, przekupki/przekupniów, baraszników oraz mleczarkę. Osoby określone jako kramarki bądź kramarze nie tworzyły jakiegoś szczególnego skupiska, choć czworo z nich można zauważyć przy dawnym centrum Pragi na ulicach Szerokiej (dwóch), Nowej (jeden) i Błotnej (jedna). Poza tym pojedyncze wzmianki o kramarkach i kramarzach dotyczyły ulic Brukowanej, Łaskawej i Targowej. Na ul. Targowej można było spotkać więcej osób określonych jako przekupnie – takich było czterech. O jedną osobę mniej zamieszkiwało ul. Szeroką (dwóch przekupniów i jedna przekupka), a dwie przekupki ul. Brukowaną. Po jednej przekupce mieszkało na ulicach Glinianej, Holendry, Niewinnej, Olszowej, a po jednym przekupniu na ulicach Sprzecznej i Wodnej. Barasznicy w większości zamieszkiwali ul. Wołową (czterech) oraz równoległą do ulic Targowej i Wołowej ul. Niewinną (dwóch). Ostatni przedstawiciel tego zajęcia mieszkał już dużo dalej, na ul. Tylnej, co być może miało związek z jego aktywnością w okolicach ulic Szerokiej i Nowej.

Wśród 49 osób przypisanych do klasy pracujących właścicieli w handlu hurtowym bądź detalicznym (kod HISCO: 41025 – Working Proprietor [Wholesale or Retail Trade]) znajduje się 18 handlarzy bez określonego towaru sprzedaży, 11 kurników – handlarzy drobiem, dziewięciu handlarzy z określonym towarem sprzedaży, pięć osób określonych jako korcarze – sprzedawcy zboża, czterech sprzedawców (w tym jednego sprzedawcę gorzałki i jednego sprzedawcę jaj) oraz dwóch wolarzy (jeden prowadził dodatkowo szynk). O ile nie dziwi ich największa obecność na ulicach Targowej (dziewięć osób) i Brukowanej (osiem osób), tak już siedem osób na ul. Łaskawej jest wynikiem może nie zaskakującym, ale trochę niespodziewanym. Pozostałe z tych osób mieszkały przede wszystkim na ulicach krzyżujących się z ulicami Brukowaną i Targową lub do nich dochodzących (ul. Wołowa – pięć osób, ul. Gliniana – cztery osoby, ul. Wspaniała – trzy osoby) lub skomunikowanych z tymi ulicami pośrednio (ul. Słodowa – trzy osoby, ulice Kępna i Holendry – dwie osoby). Intrygujące, że żadna ze znanych osób przypisanych do tej kategorii nie zamieszkiwała ulic Szerokiej, Niewinnej czy Sprzecznej.

Podsumowując, osoby zajmujące się szeroko rozumianym handlem w dużej mierze zamieszkiwały trzy ulice: Targową (16 osób), Brukowaną (13) i Wołową (13). Była to blisko połowa wszystkich osób zaliczonych do tej grupy (48%). Na pozostałych ulicach mieszkało już mniej osób, chociaż ich liczba zależała zapewne w jakiejś mierze od bliskości do tychże trzech ulic. Tak można domniemywać w przypadku ulic Łaskawej (osiem osób), Wspaniałej, Szerokiej (po sześć na obydwu) i Glinianej (pięć osób). Najczęstszym wyborem były zatem obszary centralnej i południowej części całego prawobrzeżnego założenia.

Grupa 5 – Pracownicy usług i służby publicznej

Pracownicy usług i służby publicznej to najliczniejsza występująca grupa osób, których zajęcie zamieszczono w spisie. Zbiorowość składała się z 1199 mężczyzn, 13 kobiet oraz 33 osób obojga płci (w odpowiednim wpisie nie podano takiego rozróżnienia). Biorąc pod uwagę podział stanowy, dominowała szlachta z 1176 osobami. Ponadto jako przedstawiciele tej grupy występowało 53 mieszczan, 15 Żydów i jedna osoba wpisana do stanu duchownego, choć najprawdopodobniej była to gospodyni plebana skaryszewskiego.

Jak wspomniano, prawie 65% wszystkich znanych zajęć mieszkańców Pragi związanych jest z usługami i służbą publiczną. Wynika to w głównej mierze z faktu umiejscowienia w tej głównej grupie HISCO jako podgrupy jednostek wypełniających zadania militarno-obronne (58 – Protective Service Workers). Takich osób było 1077 (86,5% pracowników z głównej grupy 5). Żołnierze w części stanowili ulokowaną na prawym brzegu Wisły część garnizonu warszawskiego^[28]. Na Pradze stacjonował Batalion Skarbu Królewskiego (do 1789 r. nazywany Korpusem Pontonierów Koronnych)^[29] w liczbie 352 żołnierzy. Należy zadać jednak pytanie o dokładność tych informacji. Etatowy stan liczbowy batalionu od 1789 r. miał wynosić 349 osób. W świetle przekazów ze źródeł związanych z rejestracją żołnierską Batalionu stan faktyczny wynosił jednak 260 osób^[30]. Na Pradze zakwaterowano również żołnierzy dwóch regimentów pieszych: 9. Regimentu Pieszego gen. Filipa Raczyńskiego w liczbie 405 żołnierzy oraz 10. Regimentu Pieszego Ordynacji Rydzyńskiej (znanego też jako regiment Działyńskich i tak właśnie określonego w spisie) w liczbie 300 żołnierzy^[31]. Były to bądź bataliony, bądź kompanie stacjonujące na terenie Pragi i stanowiące część wszystkich żołnierzy z danych oddziałów stacjonujących w Warszawie^[32].

Na pozostałe podgrupy wchodzące w skład grupy 5 składało się 168 innych osób. W kategorii oficerskiej 58320 (grupującej dowodzących żołnierzami) sklasyfikowano 15 osób (jednego generała, trzech majorów, dwóch namiestników, czterech poruczników, jednego pułkownika, jednego rotmistrza kawalerii i trzech towarzyszy). W dużej mierze mieszkali oni na ulicach, przy których zakwaterowano żołnierzy: czterech na ul. Brukowanej (porucznik wielki koronny, rotmistrz kawalerii, namiestnik pułku i major) i dwóch na ul. Wspaniałej (namiestnik królewski i pułkownik pontonierów) oraz na ulicach położonych stosunkowo blisko nich: Przytyku (generał wojsk koronnych i towarzysz kawalerii narodowej), Olszowej (major Wielkiego Księstwa Litewskiego), Przestronej (major pontonierów) i Targowej (porucznik). Poza centralną osią Pragi zamieszkiwali ponadto ulice Wołową (dwóch towarzyszy: pułków Jego Królewskiej Mości i kawalerii narodowej), Dębową (porucznik) i Szeroką (porucznik). Co więcej, przy ul. Wspaniałej zamieszkiwał były chorąży wojskowy. Najprawdopodobniej dom na Dębowej, w którym mieszkał porucznik Michalski, a który należał do księżnej Radziwiłłowej, może być tożsamy z placem należącym do Radziwiłła, widocznym na planie Macieja Deutscha z 1765 r. na rogu ul. Dębowej i Ratuszowej. Z kolei dom na ul. Szerokiej 99, w którym mieszkał porucznik Sielski, a którego właścicielką była Katarzyna Gierszowa, w spisie z 1790 r. umieszczony został na ul. Rynkowej^[33]. Domyślać się zatem należy, że był to dom w tej części pierzei ul. Szerokiej, która znajdowała się w bliskości ul. Targowej i Ratuszowej. Jeśli te domysły są słuszne, to można by również te dwie lokacje również można by w jakiś sposób wiązać z próbą skrócenia dystansu do koszar na ul. Wspaniałej i Brukowanej.

Inną licznie reprezentowaną podgrupą byli służący (kod HISCO: 54 – Maids And Related Housekeeping Service Workers Not Elsewhere Classified). W spisie zarejestrowano 85 takich osób obojga płci. Jednak należy zdecydowanie stwierdzić, że służby musiało być znacznie więcej. 77 z tych osób związanych było z dwoma budynkami na ul. Brukowanej, w których stacjonowali żołnierze (ul. Brukowana 329 i 363). Poza tymi dwoma przypadkami, wskazanie danej osoby jako służby było incydentalne: wspomniano cztery takie osoby na ul. Targowej i po jednej na ulicach Kępnej, Łaskawej, Wołowej i Wspaniałej.

Do podgrupy pracowników zajmujących się usługami „żywieniowymi”, noclegowymi i rekreacyjnymi (kod HISCO: 51 – Working Proprietors [Catering, Lodging And Leisure Services]) zakwalifikowano 47 szynkarek i szynkarzy oraz jedną kawiarkę. Szynk mógł być dodatkowym zajęciem dla osób, których główne zajęcie – przynajmniej to zadeklarowane na w pierwszej kolejności – było inne. Jako szynkujących zapisano również farbiarza, krawca, pisarza i wolarza. Nie powinno raczej dziwić, że najwięcej osób szynkujących zarejestrowano przy ulicach Brukowanej (siedmioro osób) i Targowej (sześć osób). Wspomniane już wcześniej walory komunikacyjne i handlowe (głównie drugiej z tych ulic) wpłynęły zapewne na zwiększony popyt na korzystanie z usług szynkarzy i szynkarek. Po pięć osób o takim zajęciu wymieniono przy ulicach Nowej (możliwe, że było ich więcej), Szerokiej i Wspaniałej. Liczba osób przy ulicach Szerokiej i Nowej wynika zapewne z położenia przy placu pełniącym funkcje rynku praskiego (zwłaszcza dla ul. Nowej) lub wiodącej do niego od strony północnej (ul. Szeroka). Nie dziwi też liczba szynkarzy przy zamieszkanej przez bardzo dużą liczbę ludzi ul. Wspaniałej, przecinającej ponadto ul. Brukowaną. Znane szynki z ul. Olszowej również należy wiązać z dużą gęstością zaludnienia nadwiślanej części centrum układu przy moście i przeprawie, ulicach Brukowanej, Wspaniałej i Panińskiej. Przy tej ostatniej mieszkała jednak tylko jedna szynkująca osoba. Ulice Wołowa i Sprzeczna (z odpowiednio czterema i trzema szynkującymi osobami) stanowią zapewne przedłużenie szynkarstwa ul. Targowej. Poza ulicami Brukowaną, Targową i Wspaniałą oraz stykającymi się z nimi ulicami (także Łaskawą z trzema szynkującymi i Przytykiem z jednym szynkiem) znani szynkarze z ulic Dębowej (dwóch) i Słodowej (jeden) stanowili chyba tylko dodatkowe uzupełnienie. Przyporządkowana do podgrupy 51 Natkowska wdowa kawiarka mieszkała przy ul. Brukowanej 334. Jej miejsce zamieszkania można chyba łączyć z istnieniem w tym budynku kawiarni, co także musiało mieć związek z przepływem ludności do mostu i przeprawy.

Przy najliczniej zamieszkałych ulicach Wspaniałej i Targowej zamieszkiwało czworo kucharzy (dwóch na ul. Wspaniałej i dwoje na ul. Targowej). Nie byli oni właścicielami budynków, w których mieszkali, ale domyślać się można, że pracowali w garkuchniach – tańszych jadłodajniach^[34] – położonych przy tych właśnie ulicach, zapewniających stały popyt na jedzenie.

Podgrupa dozorujących budynki, sprzątaczy i pokrewnych (kod HISCO: 55 – Building Caretakers, Charworkers, Cleaners And Related Workers) liczyła 28 osób (2,2% całej grupy 5). Znalazło się w niej 20 strażników, czterech kominiarzy, trzech stróżów oraz dozorca. Siedmiu strażników przebywało na ul. Wołowej – w tym czterech w należącym do skarbu koronnego domu na ul. Wołowej 480, który był przeznaczony tylko dla tych strażników. Również trzech zatrudnionych na Pradze stróżów pilnowało nieruchomości stanowiących własność państwową: jeden przy żupie (ul. Żupna 461) i dwóch przy magazynie państwowym – dawnej żupie (ul. Panińska 299). Trzech strażników mieszkało na ul. Targowej i Panińskiej, dwóch w północnej części założenia: na ulicach Szerokiej i Golędzino (w tym drugim przypadku być może w związku ze strzeżeniem rogatek golędzinowskich) i po jednym na wspomnianej ul. Żupnej, ale też na ulicach Brukowanej, Niewinnej, Przestronej, Przytyk, Trudej i Wodnej. Z kolei trzech z czterech zarejestrowanych kominiarzy mieszkało na ul. Targowej (w tym dwóch w jednym domu o numerze 190), zaś kolejny z nich na ul. Wspaniałej.

Jedynie trzy osoby złożyły się na podgrupę fryzjerów, balwierzy, kosmetyczek i im podobnych (kod HISCO: 57 – Hairdressers, Barbers, Beauticians And Related Workers). Było to dwóch łaziebników i fryzjer. Jeden z łaziebników, Żyd Józef Snedlowicz, zamieszkiwał na ul. Blaszanej, gdzie znajdowała się łaźnia żydowska. Drugim łaziebnikiem również był Żyd, Izrael Herszkowicz. Mieszkał on na ul. Wołowej 469 i napisano, że „łaznie utrzymu[je]”. Nie jest wiadome, czy chodziło o łaźnię z ul. Blaszanej czy o inny obiekt. Z kolei fryzjer (Paweł Zieliński) był posiadającym własną posesję mieszkańcem ul. Słodowej.

Całościowy obraz wynikający z zapisów w źródle jest następujący: spośród 1245 osób przypisanych do grupy 5 HISCO aż 743 z nich znajdowały się na ul. Brukowanej – jest to 59,7% przedstawicieli tej grupy. Co trzeci z nich mieszkał też na ul. Wspaniałej – było to 417 osób (33,5% grupy). Wynikało to oczywiście ze stacjonowania na tych dwóch ulicach żołnierzy oraz ich służby. Nie wliczając jednak ani grupy żołnierskiej (choć z członkami grupy „oficerskiej”), ani związanej z nimi służby, proporcje układają się inaczej. To na ul. Targowej mieszkało najwięcej przedstawicieli tej grupy: sześcioro szynkarzy, cztery osoby służące (trzy kobiety i mężczyzna), po trzech kominiarzy i strażników, dwoje garkucharzy oraz kawaler żołnierski i porucznik. Łącznie było to 20 osób. Prócz ul. Targowej, również na ul. Wołowej – a dokładniej na tej jej części, o której informacje przekazuje źródło w obecnym stanie zachowania – mieszkało więcej przedstawicieli tej grupy, niż na ul. Wspaniałej, choć tyle samo, co na ul. Brukowanej. Na ul. Wołowej na 14 zarejestrowanych osób składało się sześciu strażników, trzy osoby szynkujące (dwóch szynkarzy i szynkarka), dwóch towarzyszy wojsk oraz po jednym łaziebniku i służącym. Z kolei ul. Brukowana stanowiła miejsce pobytu siedmiorga osób szynkujących (sześciu mężczyzn i jednej kobiety), kawiarki, majora, namiestnika pułku, porucznika, rotmistrza kawalerii, strażnika i emerytowanego żołnierza. Dopiero po tych ulicach w statystyce znajduje się ul. Wspaniała. Mieszkało na niej 11 osób: czterech szynkarzy, dwóch kucharzy oraz chorąży, kominiarz, namiestnik królewski, pułkownik i służąca nie związana ze stacjonowaniem żołnierzy. W przypadku pozostałych ulic, na których obecni byli ludzie z tej grupy, najwięcej ich znajdowało się na ul. Szerokiej – siedem osób (trzech szynkarzy, dwóch strażników oraz porucznik i strzelec). Pięciu przedstawicieli mieszkało na ul. Niewinnej (czterech szynkarzy i strażnik), Nowej (pięć osób szynkujących, w tym jedna kobieta) i Olszowej (czterech szynkarzy i major). Po cztery osoby liczyły sobie ulice Łaskawa (trzy osoby szynkujące, w tym jedna kobieta i służący), Panińska (dwóch stróżów, strażnik podatku i szynkarz) i Przytyk (generał, strażnik, szynkarz i towarzysz kawalerii), po trzy ulice Dębowa (dwie osoby szynkujące i porucznik) i Sprzeczna (trzech szynkarzy), dwie ulice Golędzino (dwóch strażników), Przestrona (dozorca i major) i Słodowa (fryzjer i szynkarka) oraz po jednej osobie ulice Blaszana (łaziebnik), Kępna (służąca), Trudna (strażnik), Wodna (strażnik) i Żupna (stróż).

Grupa 6 – Rolnicy, hodowcy, leśnicy, rybacy i myśliwi

Jedynie 17 osób wymienionych w spisie parało się zajęciami związanymi z ogrodnictwem (10 ogrodników), leśnictwem (dwóch drwali), rybactwem (czterech rybaków) i hodowlą (jeden pastuch). Wszyscy byli mężczyznami, a prawie wszyscy – mieszczanami. Tylko jeden z drwali został wpisany do rubryki „szlachta”. Co ciekawe, żadna z tych osób nie została zapisana jako nieposiadająca środków do życia. Siedmiu z nich (41%) było właścicielami zamieszkiwanych przez siebie posesji, 10 (59%) posiadało środki do życia, w tym na wynajem.

Trudno wskazać jakąś przestrzenną logikę miejsc zamieszkania poza jednym przypadkiem. Na ul. Holendry, położonej nad starorzeczem Wisły, mieszkało trzech rybaków. Przy sąsiadującej z nią ul. Kępnej 443 mieszkał jeden z drwali, być może wykorzystujący w jakiś sposób zasoby drzewostanu na Kępie (późniejszej Saskiej Kępie)? Poza tym trzech ogrodników mieszkało na ul. Targowej, dwóch na ul. Wspaniałej, na której w szpitalu przebywał również Jan pastuch, określony jako staruszek. O ile zatem ten nieduży zbiór trzech rybaków na ul. Holendy (czwarty mieszkał już dalej od Wisły, na ul. Targowej) można łączyć z bliskością rzeki, podobnie może i miejsce zamieszkania drwala, tak nie wiadomo, czy przestrzeń odgrywała jakąś rolę w wypadku wyboru miejsca zamieszkania ogrodników. Może część z nich pracowała przy ogrodach dworskich (zapewne niedużych) na ul. Wspaniałej.

Grupa 7/8/9 – Pracownicy związani z produkcją, transportem i robotnicy

W spisie zamieszczono informacje o 483 osobach, które zajmowały się produkcją, transportem oraz różnego rodzaju pracami fizycznymi. Jedynie 14 z nich to kobiety (2,9%), najczęściej wdowy kontynuujące wykonywanie zajęć zmarłego męża. Osoby przypisane do tej grupy wywodziły się przede wszystkim ze stanu mieszczańskiego: było to 412 mieszczan (85,3%). 41 osób było Żydami (8,5%), zaś 30 wpisano do rubryki szlacheckiej (6,2%).

Jest to najbardziej zróżnicowana zawodowo grupa. Liczy ona 19 podgrup zawodowych. Najliczniejsza z nich była podgrupa szewców i producentów wyrobów skórzanych (kod HISCO: 80 – Shoemakers And Leather Goods Makers), licząca 86 osób (17,8% wszystkich osób z grupy 7/8/9). Było to 82 szewców i jeden czeladnik szewski oraz trzech siodlarzy. Najliczniej zamieszkiwali oni ulice Wspaniałą (13 osób), Szeroką (12 osób), Słodową (11 osób), Targową (10 osób) i Brukowaną (9 osób), łącznie w 55 osób (czyli 64% wszystkich przedstawicieli tej podgrupy). Znów ten krzyż stworzony z ulic Brukowanej, Targowej i Wspaniałej stanowił silne pole przyciągania przedstawicieli szewstwa, co należy zapewne wiązać z oczekiwanym lub realnym popytem na obuwie na najliczniej zamieszkanych ulicach Pragi. Warto zaznaczyć, że trzech znanych siodlarzy mieszkało właśnie przy ulicach Brukowanej (dwóch) i Targowej (jeden). Jednak stosunkowo licznie (jak na skalę grupy) pojawili się oni również na ul. Szerokiej i na ul. Słodowej, czyli w dawnym centrum urbanistycznym Pragi oraz w centrum Skaryszewa. Szewcy ulokowali się na całej przestrzeni układu, obecni zarówno na północy, jak i w centrum oraz na Skaryszewie.

Drugą najliczniejszą podgrupę stanowili niewykwalifikowani robotnicy fizyczni (kod HISCO: 99 – Workers Not Elsewhere Classified). Było ich 64 (13,3% osób z grupy 7/8/9), wśród nich 29 wyrobnic i wyrobników oraz 35 czeladników i parobków. Co piąta z tych osób zamieszkiwała peryferyjną ul. Tylną (13 osób). Co więcej, wszyscy zamieszkiwali jeden budynek na ul. Tylnej 42 (należący do wojewody brzeskiego kujawskiego Jana Dąmbskiego), ale pracującowali w browarze Jana Ernsta Sartoriusza. Z kolei na ul. Wspaniałej zarejestrowano 11 osób: ośmiu wyrobników i czterech parobków. Na ul. Brukowanej mieszkało osiem osób (siedmiu parobków i wyrobnik), a pięć lub mniej osób na ulicach Słodowej (pięć osób), Kępnej (cztery osoby), Holendry, Sprzecznej, Szerokiej, Targowej i Wołowej (po trzy na każdej), Glinianej, Niewinnej i Wodnej (po dwie), w końcu na Łaskawej i na Widnej po jednej. Przypuszczać należy, że osoby poznane jako parobkowie czy wyrobnice stanowiły jedynie część wszystkich osób, które mieszkały na Pradze utrzymując się z dorywczej pracy fizycznej.

Równie liczna była podgrupa osób zajmujących się transportem (kod HISCO: 98 – Transport Equipment Operators). Liczyła 62 osoby (12,8% wszystkich z grupy 7/8/9), z których większość stanowili przewoźnicy (53 osoby, Ryc. 16). Pozostała grupa zajęć to dziewięciu furmanów (w tym jedna kobieta). Połowa z tych osób mieszkała na ul. Olszowej: 32 przewoźników i jedna furmanka. Na ul. Panińskiej z kolei mieszkało 14 przewoźników. Zatem łącznie na tych dwóch ulicach mieszkało 55 osób, czyli 88,7% wszystkich osób z tej podgrupy. Przyczyna wydaje się naturalna: przewoźnicy przez Wisłę mieszkali na ulicach położonych bezpośrednio nad brzegiem Wisły, w bliskości miejsca rozpoczęcia przeprawy wiślanej, gdzie ul. Olszowa łączyła się z wylotem ul. Brukowanej. Zatem nawet mimo funkcjonowania mostu Ponińskiego, który nie działał jednak przez cały rok, usługi transportowe na promach i łodziach przez rzekę wymagały obsługi przez znaczną liczbę osób trudniących się przewozem. Na pozostałych ulicach osoby z tej kategorii pojawiały się incydentalnie: czterokrotnie na ul. Brukowanej (trzech przewoźników i jeden furman), dwukrotnie na ulicach Targowej (dwóch furmanów) i Sprzecznej (także dwóch furmanów) i po razie na ul. Holendry, Ładnej, Łaskawej (po jednym przewoźniku), Szerokiej, Trudnej, Wołowej (po jednym furmanie) i Wspaniałej (jeden przewoźnik). Choć następujące założenie da się podważyć pojedynczymi przykładami, to można odnieść wrażenie, że transportujący przez rzekę szukali miejsca do zamieszkania w bliskości wody i miejsca przeprawy, zaś transportujący lądowo żyli na ogół dalej od wiślanego brzegu. Przewoźnika mieszkającego na ul. Holendry należałoby chyba łączyć nie z przewozem u końca ul. Brukowanej, ale przeprawą na Kępę, widoczną na planach von Raucha.

Ryc. 16. Liczba przewoźników na poszczególnych ulicach Pragi w świetle spisu z 1792 r.
Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. K. Słomska-Przech. Podkład: Staatsbibliothek zu Berlin-Kartenabteilung, sign. Kart. X 50035/6

Z 54 osób (11,2%) składała się podgrupa murarzy, cieśli i innych pracowników budowlanych (kod HISCO: 95 – Bricklayers, Carpenters And Other Construction Workers). W jej skład weszło 32 cieśli (w tym dwóch określonych jako cieśle mostowi), 10 murarzy (w tym jeden wypiekający dodatkowo chleb), dziewięciu zdunów (w tym jeden czeladnik zduński) i trzech szklarzy. Najwięcej przedstawicieli tej podgrupy mieszkało na ulicach Dębowej i Łaskawej – po siedem osób. Sześciu zamieszkiwało ul. Wspaniałą, pięciu zaś ul. Słodową. Po trzech pracowników budowlanych zarejestrowano przy ulicach Brukowanej, Kępnej, Ładnej, Szerokiej i Wodnej, po dwóch przy ul. Sprzecznej i ul. Olszowej oraz po jednym przy ulicach Błotnej, Glinianej, Golędzino, Holendry, Mokrej, Niewinnej, Nowej, Panińskiej, Przestrzonej i Tylnej. Przedstawiciele tych zawodów rozrzuceni byli praktycznie po całej przestrzeni prawego brzegu. Jedynie na ul. Dębowej mieszkało czterech cieśli, po trzech zaś na ulicach Łaskawej, Mokrej i Słodowej.

Prawie identyczna liczba osób złożyła się na podgrupę przetwórców żywności i napojów (kod HISCO: 77 – Food And Beverage Processors). Było ich 53 (11%), z czego 18 piekarek i piekarzy, 17 rzeźników, siedmiu piwowarów, czterech krupiarzy, czterech młynarzy i po jednym dystylatorze, gorzałczarzu i wieprzowniku. Najwięcej z tych osób mieszkało na ul. Targowej: sześciu piekarzy, dwóch piwowarów, dystylator, młynarz i rzeźnik; łącznie 11 osób. Ul. Brukowaną zamieszkiwało z kolei trzech rzeźników, dwóch krupiarzy, dwóch młynarzy, piekarz i piwowar, czyli dziewięć osób. Tyle samo ludzi zamieszkiwało ul. Wspaniałą: siedmiu rzeźników, gorzałczarz i krupiarz. Na ul. Szerokiej mieszkało czterech rzeźników i piekarz (łącznie pięć osób z podgrupy), na ul. Dębowej zaś dwóch piekarzy, młynarz i piwowar (czyli cztery osoby). Trzy osoby z tej grupy poświadczono na ul. Słodowej (piekarkę i piekarza oraz krupiarza), po dwie na ulicach Niewinnej (dwóch piekarzy), Przytyk (rzeźnik i piwowar), Sprzecznej (również rzeźnik i piwowar) i Wołowej (dwóch piekarzy) oraz po jednym przedstawicielu na ulicach Glinianej (piekarz), Łaskawej (wieprzownik), Olszowej (piwowar) i Przebieg (piekarka). Z tych niewielkich danych można wyciągnąć wniosek, że piekarze najchętniej osiedlali się na ul. Targowej, rzeźnicy zaś na ulicach Szerokiej i Wspaniałej.

Podgrupa związana z szeroko pojętymi zajęciami krawieckimi, tapicerskimi, produkcją elementów odzienia wierzchniego i podobnymi (kod HISCO: 79 – Tailors, Dressmakers, Sewers, Upholsterers And Related Workers) składała się z 43 osób (8,9%): 29 krawców (w tym jednego szynkującego), trzech szwaczek, pięciu kuśnierzy, po dwóch czapników, kapeluszników i rękawiczników. Krawcy najczęściej wybierali ul. Wspaniałą jako miejsce zamieszkania, zapisano tam 12 ich przedstawicieli. W przypadku pozostałych ulic, na których pojawili się przedstawiciele tej podgrupy, nie można mówić o jakiejś większej koncentracji. Pięć osób z ul. Brukowanej to trzech krawców, kapelusznik i rękawicznik. Po trzech przedstawicieli zamieszkiwało ulice Niewinną (czapnik, krawiec i kuśnierz), Słodową (czapnik, krawiec i szwaczka), Szeroką (kapelusznik, krawiec, kuśnierz), Targową (dwóch krawców i kuśnierz) i Wołową (dwóch krawców i szwaczka), po dwóch ulice Ładną (krawiec i rękawicznik), Olszową (dwóch krawców) i Trudną (krawiec i kuśnierz), w końcu pojedynczych spotkać można było na ul. Błotnej (krawiec), Łaskawej (krawiec), Mizernej (kuśnierz), Mokrej (krawiec) i Panińskiej (szwaczka).

W podgrupie stolarzy i innych osób pracujących z drewnem (kod HISCO: 81 – Cabinetmakers And Related Woodworkers) znalazły się 32 osoby (6,8%). Było to 15 stolarzy, dziewięciu bednarzy, trzech kołodziejów, trzech tokarzy, stelmach i snycerz. Najliczniej zamieszkiwali oni ul. Brukowaną, na co złożyło się pięciu stolarzy, trzech tokarzy i dwóch bednarzy, łącznie 10 osób. Sześć osób z podgrupy zamieszkiwało ul. Targową: czterech stolarzy, kołodziej i bednarz; z kolei cztery – dwóch bednarzy, kołodziej i stelmach – mieszkali na ul. Wspaniałej. Ul. Szeroką zamieszkiwało dwóch bednarzy i stolarz; ul. Łaskawą zaś dwóch bednarzy. W końcu, po jednym przedstawicielu podgrupy mieszkało na ulicach Dębowej (snycerz), Niewinnej (stolarz), Olszowej (stolarz), Panińskiej (stolarz), Przebieg (stolarz), Rogowej (stolarz) i Słodowej (kołodziej).

Do podgrupy przetwórców skór (kod HISCO: 76 – Tanners, Fellmongers And Pelt Dressers) zakwalifikowano 27 osób (5,6%). Byli to wyłącznie garbarze (w tym dwie garbarki). Jest to jedno z niewielu odnotowanych na Pradze zajęć, o którym można z pełnym przekonaniem stwierdzić, że przedstawiciele tego rzemiosła skupieni byli w konkretnej przestrzeni układu urbanistycznego Prawego Brzegu (Ryc. 17). 14 z tych osób, czyli nieco ponad połowa (51,9%), mieszkała na ul. Dębowej. Jeszcze w 1790 r. ulicę tę określano jako Garbarską^[35]. Czterech przedstawicieli kuśnierstwa zamieszkiwało ponadto łączącą się z nią ul. Mizerną, trzech znalazło się na ul. Szerokiej, dwóch na ul. Tylnej i Strzeleckiej. Był to teren dawnego Golędzinowa i dawnego centrum miejskiego Pragi. Poza tym obszarem kuśnierzy wzmiankowano incydentalnie, po jednym na ul. Brukowanej i ul. Kępnej.

Ryc. 17. Liczba garbarzy na poszczególnych ulicach Pragi w świetle spisu z 1792 r.
Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. K. Słomska-Przech. Podkład: Staatsbibliothek zu Berlin-Kartenabteilung, sign. Kart. X 50035/6

20 osób (4,1%) znalazło się w podgrupie kowali i producentów narzędzi (kod HISCO: 83 – Blacksmiths, Toolmakers And Machine-Tool Operators). Połowę z nich stanowili kowale, ponadto znalazło się tu siedmiu ślusarzy, dwóch gwoździarzy oraz jeden kuźnik. Pięciu kowali znalazło miejsce zamieszkania na ul. Targowej, czyli 25% całej podgrupy i 50% wszystkich znanych kowali. Na ul. Łaskawej również mieszkał jeden z kowali, ale tutaj więcej przedstawicieli mieli ślusarze, było ich dwóch. Dwie osoby zamieszkiwały ulice Brukowaną (gwoździarz i ślusarz), Krzywą (kowal, ślusarz), Wołową (kowal i kuźnik) i Wspaniałą (kowal i ślusarz). Po jednej osobie zapisano na posesjach przy ulicach Dębowej (ślusarz), Golędzino (kowal), Holendry (ślusarz) i Panińskiej (gwoździarz).

Do podgrupy pracowników produkcyjnych i innych, nigdzie indziej nie sklasyfikowanych (kod HISCO: 94 – Production And Related Workers Not Elsewhere Classified) zaliczono 11 osób (2,3%). Swoje miejsce znalazło tu czterech koszykarzy, trzech puszkarzy oraz po grzebieniarzu, pieczątkarzu, puderniku i szczotkarzu. Jedynie na ulicach Dębowej i Wspaniałej znalazło się więcej przedstawicieli tej podgrupy: na ul. Dębowej dwóch koszykarzy i grzebieniarz, zaś na ul. Wspaniałej koszykarz, pieczątkarz i pudernik. Ponadto na ul. Brukowanej mieszkał puszkarz, na ul. Łaskawej koszykarz, na ul. Słodowej szczotkarz, na ul. Szerokiej puszkarz i na ul. Targowej kolejny puszkarz.

W podgrupie przędzarek, tkaczy, dziewiarek, farbiarzy i pracowników pokrewnych (kod HISCO: 75 – Spinners, Weavers, Knitters, Dyers And Related Workers) znalazło się dziewięć osób (1,9%). Na zbiorowość złożyło się czterech szmuklerzy, trzech powroźników, farbiarz (dodatkowo szynkujący) i sukiennik (przy założeniu, że nie był to handlarz suknem, ale osoba je produkująca). W przypadku nielicznej już stosunkowo podgrupy większą liczbę jej przedstawicieli widać na ul. Wspaniałej. Było to czterech szmuklerzy. Na ul. Szerokiej mieszkali farbiarz (prowadzący też szynk) i powroźnik, zaś na ulicach Brukowanej powroźnik, Golędzino sukiennik, Targowej kolejny powroźnik.

Pozostałe podgrupy nie liczyły więcej niż pięciu znanych przedstawicieli. Właśnie pięciu drukarzy złożyło się na podgrupę drukarzy i pokrewnych (kod HISCO: 92 – Printers And Related Workers). Czterech z nich – wszyscy żydowskiego pochodzenia – mieszkało na ul. Wspaniałej (co ciekawe, na dwóch posesjach o numerach 230 i 231)^[36], kolejny na ul. Targowej. Czterech złotników tworzyło podgrupę osób zajmujących się metalami szlachetnymi (kod HISCO: 88 – Jewellers And Precious Metal Workers), a trzech malarzy i jedna malarka podgrupę malarzy (kod HISCO: 93 – Painters). Złotnicy mieszkali na ulicach Targowej (dwóch), Brukowanej i Wspaniałej (po jednym), zaś malarze po jednym na ulicach Łaskawej, Szerokiej, Wspaniałej i Wołowej. W podgrupie związanej między innymi z garncarstwem znalazło się dwóch garncarzy, ale także jeden strycharz (kod HISCO: 89 – Glass Formers, Potters And Related Workers). Mieszkali oni na ulicach Łaskawej, Szerokiej i Wodnej, czyli raczej w północnej części układu miejskiego. Dwóch mydlarzy było przedstawicielami podgrupy określonej w HISCO jako przetwórcy chemiczni (kod HISCO: 74 – Chemical Processors And Related Workers); mimo anachronizmu uznano, że przyporządkowanie takie najlepiej odpowiada charakterowi pracy tych dwóch osób. Zamieszkiwali oni budynki na ulicach Brukowanej i Wołowej. W końcu pojedynczy przedstawiciele podgrup związanych z przygotowywaniem drewna (kod HISCO: 73 – Wood Preparation Workers And Paper Makers) w postaci tracza (mieszkającego na ul. Wspaniałej), wytwórców precyzyjnych instrumentów (kod HISCO: 84 – Machinery Fitters, Machine Assemblers And Precision-Instrument Makers [Except Electrical]) w postaci mieszkającego na ul. Brukowanej zegarmistrza i osoby zajmującej się blacharstwem (kod HISCO: 87 – Plumbers, Welders, Sheet-Metal, And Structural Metal Preparers And Erectors) w postaci blacharza z ul. Wspaniałej.

Wykres 7. Przedstawiciele podgrup klasyfikacji HISCO na Pradze w 1792 r. wedle ulic

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. C. Santana. Uwaga: pojedyncze kliknięcie na wybraną kategorię reprezentowaną przez prostokąt spowoduje wyświetlenie tylko tej kategorii. Aby wrócić do ogólnego przedstawienia wszystkich podgrup należy kliknąć pojedynczo na większy z prostokątów oznaczający podgrupę

Wykres 8. Przedstawiciele zawodów klasyfikacji HISCO na Pradze w 1792 r. wedle ulic

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. C. Santana. Uwaga: pojedyncze kliknięcie na wybraną kategorię reprezentowaną przez prostokąt spowoduje wyświetlenie tylko tej kategorii. Aby wrócić do ogólnego przedstawienia wszystkich podgrup należy kliknąć pojedynczo na większy z prostokątów oznaczający podgrupę

Wykres 9. Ulice wedle występowania przedstawicieli podgrup klasyfikacji HISCO na Pradze w 1792 r. wedle ulic

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. C. Santana. Uwaga: pojedyncze kliknięcie na wybraną kategorię reprezentowaną przez prostokąt spowoduje wyświetlenie tylko tej kategorii. Aby wrócić do ogólnego przedstawienia wszystkich podgrup należy kliknąć pojedynczo na większy z prostokątów oznaczający podgrupę

Wykres 10. Ulice wedle występowania przedstawicieli zawodów klasyfikacji HISCO na Pradze w 1792 r. wedle ulic

Źródło: AGAD, WE 745. Oprac. C. Santana. Uwaga: pojedyncze kliknięcie na wybraną kategorię reprezentowaną przez prostokąt spowoduje wyświetlenie tylko tej kategorii. Aby wrócić do ogólnego przedstawienia wszystkich podgrup należy kliknąć pojedynczo na większy z prostokątów oznaczający podgrupę

1. H. Drzażdżyńska, Ludność Warszawy w roku 1792, „Kwartalnik Statystyczny”, 8 (1), 1931, s. 52; S. Szymkiewicz, Warszawa na przełomie XVIII i XIX w. w świetle pomiarów i spisów, Warszawa 1959, s. 126, 272–273; T. Wyderkowa, Ludność Pragi w drugiej połowie XVIII w. (Liczebność, struktura demograficzna i zawodowa), w: Warszawa XVIII wieku, z. 1, red. J. Kowecki, H. Szwankowska, A. Zahorski, Warszawa 1972 (= Studia Warszawskie, 12), s. 170. ↑

2. Samuel Szymkiewicz obliczał te wartości na 13,4 w przypadku uwzględnienia wszystkich posesji i 14,7 w przypadku uwzględnienia tylko zamieszkałych; S. Szymkiewicz, Warszawa, s. 126, 128–129. Wartość 13,4 osoby na jedną posesję na Pradze obliczyła również Helena Drzażdżyńska; H. Drzażdzyńska, Ludność Warszawy, s. 53. ↑

3. Według Samuela Szymkiewicza liczba wszystkich uwzględnionych w spisie osób zamieszkujących Pragę dochodziła do 6953; S. Szymkiewicz, Warszawa, s. 130. Helena Drzażdżyńska uznała z kolei, że wszystkich osób opisanych w spisie mogło być 6924; H. Drzażdżyńska, Ludność Warszawy, s. 53. ↑

4. H. Drzażdżyńska, Ludność Warszawy, s. 53–54; S. Szymkiewicz, O spisie ludności Warszawy w r. 1792, „Kwartalnik Statystyczny”, 8 (3), 1931, s. 833–834. Tak też T. Wyderkowa, Ludność Pragi, s. 169. ↑

5. T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764–1794), t. 1, wyd. 2, Kraków-Warszawa 1897, s. 290; T. Wyderkowa, Ludność Pragi, s. 165. ↑

6. AGAD, WE 1430, k. 18v; T. Wyderkowa, Ludność Pragi, s. 171. ↑

7. Całkowite zestawienie informacji ze spisu z podziałem na ulice przedstawiła tylko T. Wyderkowa, Ludność Pragi, s. 170, tabela 7. Różni się ono w przypadku części ulic z przedstawionymi tutaj danymi: ul. Brukowana – 1446 (różnica w stosunku do niniejszych ustaleń: -4), ul. Wspaniała – 1071 (-4), ul. Targowa – 904 (-12), ul. Szeroka – 389 (-1), ul. Dębowa – 237 (-1), ul. Panińska – 248 (+10), ul. Wołowa – 195 (-3), ul. Łaskawa – 200 (+3), ul. Słodowa – 217 (+2), ul. Olszowa – 182 (-3), ul. Niewinna – 122 (+9), ul. Kępna – 87 (-6), ul. Przytyk – 72 (-1), ul. Ładna – 60 (-1), ul. Gliniana – 49 (-3), ul. Nowa – 28 (-7), ul. Mizerna – 27 (-1), ul. Przestrona – 12 (-1). ↑

8. AGAD, WE 745, k. 128v. ↑

9. AGAD, WE 745, k. 116v. ↑

10. Problematyka kwaterunków wojskowych w miastach za czasów stanisławowskich nie doczekała się chyba jeszcze przebadania. Egzemplarycznie kwestię tę omówił L. Ratajczyk, Wojsko i obronność Rzeczypospolitej 1788–1792, Warszawa 1975, s. 403–405. Na przykładzie Lublina pewne aspekty kwaterunków żołnierskich wskazał K. Jakimowicz, Instytucje państwowe i samorządowe w życiu mieszkańców Lublina w latach 1764–1794, Lublin 2020, s. 382–388, choć bez analizy przestrzennej ewentualnych kwater żołnierskich. Ogólnie problemy z kwaterunkiem wojsk rosyjskich w Warszawie na początku 1794 r. opisał W. Tokarz, Warszawa przed wybuchem powstania 17 kwietnia 1794 roku, wyd. 2, Oświęcim 2018, s. 97–100. ↑

11. Hanna Węgrzynek odnotowała 893 Żydów; zob. H. Węgrzynek, Socjotopografia skupiska żydowskiego na Pradze u schyłku XVIII wieku, w: Odkrywanie żydowskiej Pragi. Studia i materiały, red. Z. Borzymińska, Warszawa 2014, s. 59. ↑

12. H. Węgrzynek, Socjotopografia, s. 52–53, 56–57. Też A. Zahorski, Warszawa za Sasów i Stanisława Augusta, Warszawa 1970, s. 151, gdzie nieprecyzyjnie, że dotyczyło to tylko Pragi. ↑

13. J. Bartoszewicz, Kościoły warszawskie rzymsko-katolickie opisane pod względem historycznym, Warszawa 1857, s. 40–41. ↑

14. T. Wyderkowa, Ludność Pragi, s. 176. ↑

15. W przypadku stanu żydowskiego obie posesje znajdowały się w rękach Szmula Zbytkowera. Jako jedyny reprezentant swego stanu musiał znaleźć się w tabeli. ↑

16. Zob. J. Bartoszewicz, Kościoły warszawskie, s. 368. ↑

17. Posiadał on również dwa domy na ul. Ząbkowskiej, zob. A. Wejnert, Starożytności warszawskie. Dzieło zbiorowo-zeszytowe, t. 1, Warszawa 1848, s. 340; H. Węgrzynek, Socjotopografia, s. 60. ↑

18. C. Kuklo, Kobieta samotna w społeczeństwie miejskim u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej. Studium demograficzno-społeczne, Białystok 1998, s. 91–105, 159–184. ↑

19. W. Smoleński, Mieszczaństwo, s. 462–463, 466. ↑

20. H. Węgrzynek, Socjotopografia, s. 65–66. ↑

21. Tak K. Zwierz, By stać się, s. 142–143. ↑

22. M.H.D. van Leeuwen, I. Maas, A. Miles, Creating a Historical International Standard Classification of Occupations. An Exercise in Multinational Interdisciplinary Cooperation, „Historical Methods”, 37 (4), 2004, s. 186–197. ↑

23. K. Wnęk, Własność nieruchomości w Krakowie w połowie XIX w. Studia nad stałym katastrem galicyjskim, Kraków 2011; L.A. Zyblikiewicz, Ludność Krakowa w drugiej połowie XIX wieku. Struktura demograficzna, zawodowa i społeczna, Kraków 2014; A. Dul, Życie towarzyskie dziewiętnastowiecznej wiejskiej parafii. Analiza sieci społecznych, „Przeszłość Demograficzna Polski”, 39, 2017, s. 167–208; B. Ogórek, Piśmienność mieszkańców Krakowa w pierwszej połowie XIX wieku. Uwarunkowania demograficzne i społeczno-gospodarcze, „Przeszłość Demograficzna Polski”, 40, 2018, s. 141–170; A. Zielińska, Przemiany w strukturze zawodowej w Toruniu w latach 1884–1908 w świetle ksiąg adresowych. Rekonesans badawczy, „Zapiski Historyczne”, 35 (3), 2020, s. 35–69. Z zagranicznych prac dotyczących XVIII w. warto wskazać na: M.L. Perner, Segregated behind the walls. Residential patterns in pre-industrial Copenhagen 1700–1850, „Social History”, 44 (4), 2019, s. 412–439. ↑

24. J. Gdański, M. Machynia, C. Srzednicki, K. Stepan, Oficerowie wojska koronnego 1777–1794. Spisy, cz. 4: Formacje Targowicy. Szkolnictwo wojskowe. Varia. Uzupełnienia, Kraków 2003, s. 94. ↑

25. O muzykach wojskowych zob. K. Łopatecki, Muzycy wojskowi w Rzeczypospolitej – zarys problematyki, w: Nad społeczeństwem staropolskim, t. 2: Polityka i ekonomia – społeczeństwo i wojsko – religia i kultura w XVI–XVIII wieku, red. D. Wereda, Siedlce 2009, s. 231–246. ↑

26. Korzeniewski przy kancelarii na ul. Szerokiej 120 mieszkał w domu Jakuba Szydełkiewicza. Był on wzmiankowany w 1790 r. jako właściciel dworku na ul. Szerokiej, w którym znajdowała się kancelaria oraz izba sądowa praskiej jurysdykcji książęcej; W. Smoleński, Mieszczaństwo, s. 455. ↑

27. Barasznik – „kramarz, co po domach towary drobne roznosi, co ustawy urzędowe drukowane, xiążki przedaie”; za: Nowy słownik francuzko-polski, pomnożony zbiorem wyrazów naukowych i technicznych, t. 1, wyd. J. Zawadzki, Wilno 1826, s. 156. ↑

28. T. Rawski, Warszawa 1794 roku, w: Z militarnych dziejów Warszawy, red. A. Ajnenkiel, Warszawa 1996, s. 77–78. ↑

29. M. Machynia, C. Srzednicki, Oficerowie wojska koronnego 1777–1794. Spisy, cz. 2: Artyleria i wojska inżynierskie, Kraków 1999 s. 85–87. ↑

30. M. Machynia, C. Srzednicki, Oficerowie, cz. 2, s. 86. ↑

31. M. Machynia, C. Srzednicki, Oficerowie wojska koronnego 1777–1794. Spisy, cz. 3: Piechota, Kraków 1998, s. 251–252, 273–274. ↑

32. Tuż przed wybuchem wojny polsko-rosyjskiej 1792 r. stan faktyczny Regimentu Pieszego gen. Filipa Raczyńskiego nr 9 wynosił 1388 osób, zaś Regimentu Pieszego Ordynacji Rydzyńskiej nr 10 1155 osób; L. Ratajczyk, Wojsko i obronność, s. 82. Inne wartości przytoczył J. Wimmer, Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978, s. 347: dla regimentu nr 9 1347 żołnierzy, zaś dla regimentu Działyńskich 1342 osoby. ↑

33. W. Smoleński, Mieszczaństwo, s. 455. ↑

34. Por. A. Berdecka, I. Turnau, Życie codzienne w Warszawie okresu Oświecenia, Warszawa 1969, s. 145–149. ↑

35. W. Smoleński, Mieszczaństwo, s. 457–458, 470–471. ↑

36. H. Węgrzynek, Socjotopografia, s. 62. ↑