Zadanie realizowane w ramach projektu badawczego „Warszawa poprzez wieki – od jej początków po wiek XX”, opracowywanego przez Varsavianistyczny Zespół Badawczy IH PAN, finansowanego z dotacji celowej Ministerstwa Edukacji i Nauki w latach 2022–2023
Wstęp
Przedmiotem prezentowanej w wersji roboczej publikacji jest socjotopografia warszawskiej Pragi w 1792 r. Przyjęta w pracy metoda socjotopograficzna polega na badaniu związków zachodzących między strukturami społecznymi w miastach a układem przestrzennym ośrodków miejskich[1]. Socjotopografią można zatem nazwać zależność między mieszkańcem miasta – jego statusem majątkowym, pozycją społeczną w mieście, płcią, wykonywanym zajęciem – a miejscem, w którym żyje, rozumianym jako dom lub ulica, na której żyje, zmultiplikowaną poprzez wykorzystanie i porównanie odpowiednio dużej liczby zarejestrowanych w źródłach przypadków. Wybór roku 1792 r. jako czasu do opisania wynikał z zachowania się spisu-rewizji mieszkańców Pragi, przeprowadzonego i sporządzonego właśnie w tym roku. O źródle szerzej traktuje rozdział II. O samej Pradze z kolei, rozumianej tutaj na ogół sensu largo jako układ miejski złożony z sąsiadujących ze sobą niedużych miast położonych na prawym brzegu Wisły na wysokości Warszawy: Golędzinowa, dwóch Prag i Skaryszewa, jej dziejach i sytuacji pod koniec XVIII w. traktuje rozdział I.
Chociaż nie są znane żadne opracowania stanu zachowania źródeł podatkowych i inwentarzowych dla osiemnastowiecznych miast Polski, to mimo wszystko wydaje się, że stan zachowania zapisów tego rodzaju pozwala na prowadzenie prac o socjotopograficznym charakterze dla późnonowożytnych miast w dobie późnego baroku i oświecenia. Prac dotyczących struktury społecznej i jej rozmieszczenia w tkance miejskiej dla tego okresu jest relatywnie mało[2]. Również zagraniczni badacze wciąż w dużej mierze koncentrują się na średniowiecznych i wczesnonowożytnych analizach socjotopograficznych[3], na co pozwala dużo lepiej zachowana baza źródłowa dla tego okresu, niż w Polsce. Nie oznacza to jednak, że brakuje prac poświęconych bliższym współczesności czasom[4].
Badania o charakterze społeczno-przestrzennym i demograficznym dla osiemnastowiecznej Pragi prowadzono już wcześniej. Spis praskiej rewizji wykorzystywali przed II wojną światową Helena Drzażdżyńska i Samuel Szymkiewicz przy opisywaniu stosunków społeczno-demograficznych całej warszawskiej aglomeracji na przełomie XVIII i XIX w.[5] Do informacji w nim zawartych wróciła po latach Teresa Wyderko, badając dzieje Pragi do początku XIX w.[6] Podejście socjotopograficzne jest obecne jednak w młodszych pracach. Informacje zawarte w źródle wykorzystywali Krzysztof Zwierz, piszący o topografii zawodowej mieszkańców Pragi pod koniec XVIII w. oraz o odtwarzaniu przestrzeni układu praskiego na potrzeby wystawy Muzeum Warszawy[7], a także Hanna Węgrzynek, badająca żydowską zbiorowość Pragi pod koniec istnienia Rzeczypospolitej[8]. Kwestiami przedstawień przestrzeni Pragi zajmowali się przede wszystkim Eugeniusz Szwankowski, opisujący plan Pragi Macieja Deutscha z 1765 r.[9], Jan Berger, omawiający plany fortyfikacji Pragi na przełomie XVIII i XIX w.[10], Teresa Krogulec[11] czy Henryk Bartoszewicz, zbiorczo charakteryzujący najważniejsze plany tej części Warszawy do XIX w.[12]
Praca niniejsza składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale I przedstawiono w ogólnym zarysie losy praskiego obszaru objętego badaniem od początku istnienia poszczególnych jednostek osadniczych aż do lat 90. XVIII w. Rozdział można by rozbudować o dodatkowe, bardziej szczegółowe informacje – zebrane materiały pozostawiono do wykorzystania w ewentualnej innej publikacji. Rozdział II jest opisem źródłoznawczym rewizji Pragi z 1792 r. Rewizja jest przechowywana obecnie w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, w zespole Księgi miejskie Warszawa – Ekonomiczne pod sygnaturą 745 i później nadanym tytułem “Spis domów i ludności Pragi z 1792 r.”. W rozdziale omówiono również problemy natury interpretacyjnej odnoszące się do zachowanych na kartach źródła informacji. W rozdziale III znajduje się opis źródłoznawczy planu Pragi, sporządzonego w 1796 r. przez Johanna Georga Gustava von Raucha oraz przedstawienie prac przygotowawczych do odpowiedniego wykorzystania tego zabytku kartograficznego w analizach. Ponadto osobny podrozdział stanowi omówienie przebiegu procesu identyfikacji wymienionych w spisie ulic. W rozdziale IV przedstawiono model bazy danych, mającej głównie źródłowy charakter. Do bazy danych dodawano poszczególne rekordy z informacjami o kolejnych pojawiających się w spisie osobach, ich identyfikacji, zajęciu, zapisanym stanie, płci czy sposobie do życia. Ostatni, V rozdział, stanowi najobszerniejszą część pracy. Zaprezentowano w nim wyniki dotychczasowych badań nad następującymi zagadnieniami: liczba osób zarejestrowanych w spisie; liczba ludzi na poszczególnych ulicach; podział mieszkańców Pragi na płcie i wedle przynależności stanowej; płeć i stanowe pochodzenie właścicieli nieruchomości; udział osób określonych jako niemający środków do życia w strukturze mieszkańców Pragi; w końcu – charakterystykę wykonywanych deklarowanych zajęć i zawodów przez mieszkańców Pragi.
Stan wykończenia prac można oszacować na ok. 75–80%.
W skład zespołu praskiego Varsavianistycznego Zespołu Badawczego, funkcjonującego od 2022 r. w Instytucie Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk, weszli: Michał Słomski, Jarosław Suproniuk, Dawid J. Maciuszek (2022 r.) i Katarzyna Słomska-Przech (2023 r.). Nie udałoby się jednak wykonać prac bez udzielonej na różnych etapach trwania projektu pomocy od licznego grona osób. Wyrazy podziękowania winni przyjąć: Bartosz Kaliski (bez którego akceptacji pomysłu przeprowadzenie badań nie doszło by do skutku), Arkadiusz Borek, Wiesława Duży, Rafał Górny, Andrzej Karpiński, Ewa Kaźmierczyk, Grzegorz Myrda, Tomasz Panecki, Kacper Pielat, Clodomir Joaquim de Santana Júnior, Aniela Wrzesińska i Krzysztof Zwierz.
R. Czaja, Socjotopografia miasta Elbląga w średniowieczu, Toruń 1992, s. 5. Zob. też: D. Denecke, Sozialtopographie und sozialräumliche Gliederung der spätmittelalterlichen Stadt. Problemstellungen, Methoden und Betrachtungsweisen der historischen Wirtschafts- und Sozialgeographie, w: Über Bürger, Stadt und städtische Literatur im Spätmittelalter. Bericht über Kolloquien der Kommission zur Erforschung der Kultur des Spätmittelalters 1975–1977, hrsg. v. J. Fleckenstein, K. Stackmann, Göttingen 1980, s. 161–202. ↑
K. Mikulski, Przestrzeń i społeczeństwo Torunia od końca XIV do początku XVIII wieku, Toruń 1999 (autor ten na podstawie rejestrów podatkowych z XVIII w. badał społeczeństwo Torunia również w tym stuleciu; tenże, Pułapka niemożności. Społeczeństwo nowożytnego miasta wobec procesów modernizacyjnych (na przykładzie Torunia w XVII i XVIII wieku), Toruń 2004, jednak nie rozpatrywał problematyki rozmieszczenia przestrzennego ludności w pełnym stopniu); J. Gordziejew, Socjotopografia Grodna w XVIII w., Toruń 2002; Z. Głąb, Socjotopografia Lutomierska (XIII–XVIII w.), Łódź 2017 (choć przeważająca część pracy dotyczy XVI i XVII w.; A. Oleksicki, Socjotopografia Białegostoku w XVIII w. w świetle inwentarza miasta z 1771/72 r. i planu Beckera z 1799 r. w: Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. 4, red. H. Majecki, Białystok 1985 (= Prace Białostockiego Towarzystwa Naukowego, 29), s. 41–56; K. Wnęk, Socjotopografia rodzin Krakowa w końcu XVIII wieku, w: Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana?, red. Cezary Kuklo, Warszawa 2013, s. 209–242. Brak opracowania socjotopograficznego dla osiemnastowiecznej Warszawy, ale pewne elementy tego rodzaju analizy zawierają następujące pozycje: B. Grochulska, Statystyka ludnościowa Warszawy w drugiej połowie XVIII wieku, “Przegląd Historyczny”, 45 (4), 1954, s. 586–608; J. Rakowski, Z.A. Wójcik, Ludność Nowej Warszawy u schyłku Oświecenia, “Przegląd Historyczny”, 49 (2), 1958, s. 311–328; S. Herbst, Ulica Marszałkowska, wyd. 2, Warszawa 1978, s. 40–50; Z. Rejman, Jurydyka Leszno w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego. Część I, “Rocznik Warszawski”, 18, 1985, s. 61–119; S. Życiński, Społeczeństwo Krakowskiego Przedmieścia magnacko-szlacheckiej enklawy Warszawy w latach 1656–1854, Szczecin 1991; M. Kuc-Czerep, Niemieckojęzyczni mieszkańcy Warszawy. Droga do obywatelstwa w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej, Warszawa 2021 (zob. także: M. Kuc-Czerep, K. Słomska, Wyzwania integracji źródeł kartograficznych i tekstowych na przykładzie Warszawy w XVIII w., “Studia Geohistorica”, 7, 2019, s. 127–143). Socjotopografię Warszawy dla wcześniejszego okresu (koniec XV w. – 1569 r.) opracował K. Mrozowski, Przestrzeń i obywatele Starej Warszawy od schyłku XV wieku do 1569 roku, Warszawa, 2020. ↑
M. Meinhardt, Auswahlbibliographie zur Sozialstruktur und Sozialtopographie vorindustrieller Städte, w: Die Sozialstruktur und Sozialtopographie vorindustrieller Städte, hrsg. v. M. Meinhardt, A. Ranft, Berlin 2005 (Hallische Beiträge zur Geschichte des Mittelalters und der Frühen Neuzeit, 1), s. 287–311. ↑
M. Siekmann, K.-H. Kirchhoff, Sozialtopographie in der Stadt Münster 1770 und 1890 mit Ausblicken auf 1971, w: Innerstädtische Differenzierung und Prozesse im 19. und 20. Jahrhundert, hrsg. v. Heinz Heineber, Köln–Wien, 1987 (= Städteforschung. Reihe A, Darstellungen, 25), s. 159–195; S. Kroll i G. Pápay, Die Anwendung der multimedialen GIS-Technologie auf die Geschichtswissenschaft am Beispiel der Sozialtopographie Stralsunds 1706/07, w: Geographische und historische Beiträge zur Landeskunde Pommerns. Eginhard Wegner zum 80. Geburtstag, hrsg. v. I. Asmus, H.T. Porada, D. Schleinert, Schwerin 1998 (= Greifswalder geographische Arbeiten, Sonderband), 189–194. ↑
H. Drzażdżyńska, Ludność Warszawy w roku 1792, „Kwartalnik Statystyczny”, 8 (1), 1931, s. 45–63; S. Szymkiewicz, O spisie ludności Warszawy w r. 1792, „Kwartalnik Statystyczny”, 8 (3), 1931, s. 833–839; tenże, S. Szymkiewicz, Warszawa na przełomie XVIII i XIX w. w świetle pomiarów i spisów, Warszawa 1959. ↑
T. Wyderko, Urbanizacja i zagospodarowanie prawobrzeżnej Warszawy w okresie od XVI w. do początku XIX w., w: Dzieje Pragi, red. J. Kazimierski i in., Warszawa 1970, s. 137–152; T. Wyderkowa, Ludność Pragi w drugiej połowie XVIII w. (Liczebność, struktura demograficzna i zawodowa), w: Warszawa XVIII wieku, z. 1, red. J. Kowecki, H. Szwankowska, A. Zahorski, Warszawa 1972 (= Studia Warszawskie, 12), s. s. 149–189; taż, Zniszczenie Pragi na przełomie XVIII i XIX w., „Rocznik Warszawski”, 12, 1974, s. 49–80. ↑
K. Zwierz, By stać się „nową Warszawą”… – socjotopograficzny obraz aktywności gospodarczej ludności warszawskiego Prawobrzeża w latach 90. XVIII w. w świetle rejestrów i spisów, w: Z dziejów Warszawy. Przedsiębiorczość, red. K. Wagner, Z. Chmiel, Warszawa 2013, s. 129–164; tenże, Makieta redukcyjna warszawskiej Pragi końca XVIII wieku. Uwagi i spostrzeżenia z prac na rekonstrukcją dawnej zabudowy prawobrzeżnych miasteczek, „Almanach Muzealny”, 7, 2013, s. 192–207. ↑
H. Węgrzynek, Socjotopografia skupiska żydowskiego na Pradze u schyłku XVIII wieku, w: Odkrywanie żydowskiej Pragi. Studia i materiały, red. Z. Borzymińska, Warszawa 2014, s. 49–67. ↑
E. Szwankowski, Praga na tle najstarszego swego planu, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, 9 (1–2), 1949, s. 71–82. ↑
J. Berger, Plany fortyfikacyjne Pragi z przełomu XVIII/XIX wieku, w: Kartografia forteczna, red. A. Tomczak, Warszawa 1991 (= Z Dziejów Kartografii, 5), s. 103–121. ↑
T. Krogulec, Kartograficzny obraz Pragi, w: Warszawskiej Pragi dzieje dawne i nowsze, Warszawa 2006, s. 43–61. ↑
H. Bartoszewicz, Obraz kartograficzny Pragi XVIII–XIX wieku, „Rocznik Mazowiecki”, 24, 2012, s. 27–41. ↑