Michał Gochna, Marek Słoń, Urszula Zachara-Związek, Bogumił Szady, Krzysztof Chłapowski, Michał Zbieranowski, Grzegorz Kurek
Data ostatniej aktualizacji 23.11.2015
Powiat nakielski w drugiej połowie XVI w.
Powiat nakielski, obejmujący swym zasięgiem tereny historycznej Krajny, był jednym z sześciu powiatów wchodzących w skład województwa kaliskiego i stanowił zarazem jego najbardziej na północ wysuniętą część; w jego obrębie graniczył jedynie z powiatem kcyńskim od strony południowej. Od zachodu stykał się z województwem poznańskim, od północy z pomorskim, a od wschodu z inowrocławskim. Granice oparte były w większej części na rzekach – Noteci na południu (z licznymi rozlewiskami i bagnami), Gwdzie na zachodzie, Dobrzynce i Kamionce na północy oraz Brdzie i Płytwicy na wschodzie. Jedynie w części północnej i wschodniej zdarzały się niewielkie odcinki granic biegnące po suchym lądzie.
Czytaj więcejOkreślony powyższymi granicami obszar obejmował tereny Pojezierza Krajeńskiego. W północnej części średnia wysokość wynosi ok. 150 m. n.p.m. Im dalej na południe tym teren staje się niższy, dochodząc do ok. 100 m. n.p.m., a w dolinie Noteci średnio ok. 50 – 60 m. n.p.m. Najwyższym wzniesiem na tym terenie jest Dębowa Góra nad Doliną Środkowej Noteci (193 m. n.p.m.). Na obszarze dawnego powiatu nakielskiego przeważają gleby średnio urodzajne, w niektórych okolicach słabo urodzajne (żwiry i piaski). Najlepsze gleby występują w dolinach rzecznych (mady i torfy). Oprócz rzek granicznych na terenach Krajny występowały liczne strugi wodne i jeziora. W przypadku zalesienia tego obszaru pod koniec XVIII w.[1] główne skupiska leśne położone były w dolinach dwóch rzek granicznych – Brdy i Gwdy – szczególnie w ich południowej części. Duży kompleks znajdował się również pośrodku powiatu i rozciągał się między Sypniewem a Łobżenicą ze znacznym wysunięciem na zachód w kierunku Złotowa. W pozostałej częsci powiatu nieduże skupiska leśne były rozsiane luźno. W najmniejszym stopniu zalesione były tereny wokół Złotowa i Zakrzewa oraz w północno-wschodniej części powiatu[2].
Tereny Krajny były teatrem działań wojennych książąt piastowskich i pomorskich, w późniejszym okresie również Krzyżaków i Brandenburczyków. Skutkowało to wielkrotnymi zmianami w podległości tych ziem poszczególnym władcom z różnych krajów. Z XI w. i z okresu wcześniejszego posiadamy niewiele wzmianek o osadach na tym terenie. O wiele liczniej pojawiają się one w źródłach z XIII wieku, będac pochodną akcji kolonizacyjnej podejmowanej przez książąt piastowskich i władze kościelne, które posiadały na tym terenie liczne posiadłości. Z końca tego stulecia, dokładnie z 1299 r., pochodzi najstarsza lokacja miejska na terenie Krajny – Nakło (w XVI w. – Nakiel). Pewne ożywienie w procesie powstawania nowych osad, w tym lokacje miejskie, miało miejsce za panowania Kazimierza Wielkiego, kiedy to pojawiło się ok. 39 nowych miejscowości. Najwięcej jednak, bo aż 104 miejscowości, ma genezę piętnastowieczną. W sumie w początkach XVI w. na obszarze powiatu nakielskiego znajdowało się 198 osad. Osadnictwo w części południowo-wschodniej powiatu było wyraźnie gęstsze niż w części północno-zachodniej, co prawdopodobnie było związane z późniejszym zasiedleniem tego drugiego obszaru[3].
Powierzchnia powiatu nakielskiego wynosiła ok. 3 224 km2. Był on najmniejszym pod względem liczby osad powiatem województwa kaliskiego – na jego terenie znajdowało się ok. 220 miejscowości. Zdecydowana większość z nich (186) była własnością szlachecką. Do króla należało starostwo nakielskie oraz ta część ujskiego, która znajdowała się w granicach powiatu nakielskiego (razem 16 osad). Dobra kościelne stanowił z kolei klucz kamieński arcybiskupów gnieźnieńskich (Kamień i okoliczne wsie) oraz klucz dóbr klasztoru koronowskiego we wschodniej części powiatu, które składały się łącznie z 18 osad. Do tego jedna miejscowość (Zdziechowa) stanowiła uposażenie bożogrobców w Gnieźnie. W powiecie nakielskim nie występowały wsie będące własnością miejską.
W poniższej tabeli przedstawiono liczbę osad występujących w rejestrach na tle wszystkich miejscowości w powiecie nakielskim, które udało się odnaleźć na podstawie literatury przedmiotu oraz innych źródeł (głównie wizytacji i lustracji).
w rejestrach | poza rejestrami | SUMA | |
osady zlokalizowane | 181 | 14 | 195 |
osady niezlokalizowane | 2 | 2 | |
osady powiązane | 2 | 2 | |
folwarki | 2 | 1 | 3 |
osady kuźnicze | 3 | 3 | |
osady smolne | 3 | 3 | |
osady młyńskie | 12 | 12 | |
SUMA | 193 | 27 | 220 |
W trakcie badań zidentyfikowano w powiecie nakielskim 41 pustek, z czego 14 nie udało się zlokalizować.
W skład powiatu wchodziło dziesięć miast, z czego jedno było własnością królewską (Nakło), osiem prywatną (Krajenka, Łobżenica, Miasteczko, Mrocza, Sempolbork, Więcbork, Wysoka, Złotowo), a jedno kościelną (Kamień). Na południowym wschodzie, nad Notecią, leżała stolica powiatu – Nakło (obecnie Nakło nad Notecią), przez który przechodził główny szlak handlowy z Poznania do Gdańska. Wychodził on z Nakła w stronę Mroczy i biegł dalej przez Więcbork i Sempolbork (Sępólno), a dalej, już poza powiatem, przez Tucholę i Starogard Gdański. Inny szlak, łączący powiat nakielski z pozostałą częścią woj. kaliskiego, biegł przez Białośliwie i centralnie położoną Łobżenicę.
Całość terytorium pow. nakielskiego podlegała diecezji gnieźnieńskiej, ściślej utworzonemu w 1512 r. archidiakonatowi kamieńskiemu, ze stolicą położoną na terenie powiatu – Kamieniem (Krajeńskim). W drugiej połowie XVI w. archidiakonat składał się z czterech dekanatów, przy czym dwa obejmowały obszar powiatu nakielskiego: dekanat sępoleński i nakielski.
[1] Zgodnie z przyjętymi w pracach nad obecną serią Atlasu Historycznego Polski, stan zalesienia odtwarzany jest na koniec XVIII w. Zob. E. Rutkowska, Środowisko geograficzne [w:] Atlas Historyczny Polski. (seria) Mapy szczegółowe XVI wieku: t. 1: Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku, pod red. H. Rutkowskiego, Warszawa 2008, s. 20.
[2] P. Szafran, Osadnictwo historycznej Krajny w XVI-XVIII w. (1511-1772), Gdańsk 1961, s. 30-33; J. Kondracki, Geografia regionalna Polski Warszawa 1998, s. 83-84; Centralna Baza Danych Geologicznych, Państwowy Instytut Geologiczny, Państwowy Instytut Badawczy [dostęp: 01.12.2014 r.].
[3] Dzieje Kamienia Krajeńskiego i okolic od pradziejów do współczesności, pod red. J. Dorawy, T. Fiałkowskiego, Sępólno Krajeńskie 2009, s. 74-79; P. Szafran, Osadnictwo historycznej Krajny…, s. 34-36.
Rejestr poborowy powiatu nakielskiego 1564 r.
Źródło: AGAD, ASK I 5, k. 277-288.
Tytuł: Brak
Czytaj więcejTreść: k. 277-287v rejestr poboru łanowego; k. 287v spis Żydów; k. 288 wpłata podatku od kuźnicy.
Uniwersał: VL, t. 2, s. 37-42; VC, t. 2, vol. 1, s. 146-152.
Opis:Podana data powstania rejestru jest niepewna. Rejestr nie zawiera ani karty tytułowej z informacją o czasie jego spisania, ani żadnych wzmianek w tekście pozwalających na jednoznaczne datowanie. Za przyjęcie roku 1564 jako prawdopodobnego roku powstania rejestru przemawia kilka przesłanek. Kwoty zebranego podatku z poszczególnych osad i ich działów oraz liczba i rodzaj kategorii podatkowych w nich występujących jest w wysokim stopniu zbliżona do analogicznych informacji w rejestrze poborowym powiatu nakielskiego z 1565 r. Biorąc pod uwagę charakter pisma, można z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że oba rejestry wykonane zostały tą samą ręką. Wskazuje to na bliski czas ich powstania. Oba rejestry spisano prawdopodobnie w kancelarii poborcy podatkowego, Mikołaja Mieleńskiego (Mileńskiego), o czym świadczyć może kilka faktów. Z karty tytułowej rejestru z 1565 r. wiemy, że Mieleński przeprowadził pobór w 1565 r.[1]. Zebraniem podatku zajmował się również w 1564 r., na co wskazuje uniwersał poborowy z tegoż roku[2]. Wiedząc, że oba pobory przeprowadził Mikołaj Mieleński, a także biorąc pod uwagę wysokie prawdopodobieństwo spisania ich przez tego samego pisarza, można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że będący przedmiotem edycji rejestr pochodzi z 1564 r. Przemawiać za tym może również fakt, że w 1566 r. Sejm postanowił o kontynuowaniu wybierania podatku i ich rozliczenia na kolejnym Sejmie, a w 1567 r. poborcą wyznaczona została inna niż Mieleński osoba. Nie mógł więc powstać ów rejestr po 1565 r.
Rejestr został spisany po łacinie. Bardzo rzadko zdarzają się słowa po polsku, najczęściej są to określenia rodzaju koła młyńskiego (walne lub korzeczne). Miejscowości ułożone są parafiami, których kolejność jest przeważnie alfabetyczna. Informacje o siedzibach parafii umieszczone zostały w formie dopiski „Par.” po lewej stronie nazwy miejscowości parafialnej. Główny zapis składa się z nazwy miejscowości pisanej większą, pogrubioną czcionką oraz listą kategorii podatkowych. Na prawo widnieją stawki podatku dla poszczególnych kategorii wyrażone w groszach. Dalej znajdują się dwie kolumny z liczbą florenów i groszy, do których wpisywano sumę podatku zebranego z miejscowości bądź z jednego lub kilku jej działów. W prawym dolnym rogu karty wpisano sumę podatku ze wszystkich zapisów z danej strony (oprócz karty 288), przy czym zdarzały się przekreślenia i poprawki tychże sum dokonane przez pisarza (k. 281v, 282v, 287v). W rejestrze nie odnotowywano nazwisk względnie nazw właścicieli (płatników). W całym rejestrze przeważnie używano kursywy. W trzech przypadkach część zapisu pisarz umieszczał na kolejnej stronie, po czym przekreślał ten zapis i umieszczał go na stronie poprzedniej (k. 279v-280, 282-282v, 284-284v). Przy miastach podana została kwota zapłaconego przez dany ośrodek szosu.
Rejestr kończy składający się z siedmiu zapisów spis Żydów mieszkających w miastach powiatu nakielskiego oraz krótki zapis dotyczący kuźnicy należącej do klasztoru koronowskiego. W rejestrze Żydów przy dwóch zapisach podano imię płatnika i miejscowość, z której pochodził, oraz liczbę osób objętych podatkiem. W jednym przypadku podano informacje jedynie o mieście i liczbie osób, które zapłaciły podatek, a w pozostałych czterech tylko o nazwie miasta.
Oprócz aktualnej foliacji archiwalnej rejestr posiada także prawdopodobnie szesnastowieczną paginację, znajdującą się w nagłówku pośrodku każdej strony.
Uwagi redakcyjne: Zagrodnicy w rejestrze określani są najczęściej bez podania informacji o tym, czy posiadali ziemię lub nie. Tylko w trzech przypadkach odnotowano posiadanie przez nich pola (Śmiłowo [w XVI w. Śmiełowo], Zeligniewo, Brodna – k. 282v). Określenia ich rodzaju i wpisania do odpowiednich kolumn w pozostałych przypadkach dokonano na podstawie stawki zebranego od nich podatku.
Ponieważ tylko przy jednym zapisie w sumie podatku widnieje mniejsza jednostka obrachunkowa niż grosz i została oddana jako pół grosza, a nie jako denar, zdecydowano się nie umieszczać dodatkowej kolumny obejmującej denary.
Spis Żydów rozpoczyna wykonany większą czcionką zapis „Judei de Lobzenijcza”. Ponieważ zapis ten odnosi się do konkretnej kategorii podatkowej w danej miejscowości i nie stanowi samodzielnego tytułu całego spisu, zdecydowano się na dodanie zapisu „Judei” w kolumnie „Varia” na oznaczenie wszystkich wpisów pochodzących z tego spisu.
Oprócz powyższych, kolumna „Varia” zawiera także uwagi autora.
Autorzy: Michał Gochna, Marek Słoń, Urszula Zachara-Związek
Wpisanie rejestru i przygotowanie edycji: Michał Gochna
Skolacjonowanie: Marek Słoń
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek
Rejestr poborowy powiatu nakielskiego 1565 r.
Źródło: AGAD, ASK I 5, k. 265v-276.
Tytuł: Regestrum district[us] Naklen[sis] contributioni S[acrae] R[egiae] M[aiesta]tis Piotrcowiae de manso possesso cum decima per grossos viginti ac alijs rebus laudatae de villis eiusdem districtus per Generosum d[omi]num Nicolaum Mielenski Burgrabiu[m] ter[r]estrem Gnesnen[sem] qu[attu]or in Palatinatu Calissien[si] districtuu[m] Naklen[sis] sc[ilic]et Gnesnen[sis] Pyzdren[sis] ac Kczynen[sis] eiusd[em] contributionis exactorem Anno d[o]m[ini] Mille[si]mo quinge[ntesim]o sexagesimo quinto exactae. [po słowie „Burgrabium” tytuł pisany mniejszą czcionką]
Czytaj więcejTreść: k. 265v tytuł; k. 266-275v rejestr poboru łanowego; k. 276 spis Żydów. Dodatkowo występuje karta 270a, którą w edycji oddano poprzez nazwę karty jako 270ar (recto) i 270av (verso). Następującej po niej karcie 270 nadano z przyczyn technicznych roboczą nazwę 270br (recto) i 270bv (verso), cytować jednak należy jako 270r i 270v.
Uniwersał: VL, t. 2, s. 60-64; VC, t. 2, vol. 1, s. 185-190.
Opis:Rejestr jest pisany po łacinie. Bardzo rzadko zdarzają się słowa po polsku, najczęściej są to określenia rodzaju koła młyńskiego (walne lub korzeczne). Miejscowości ułożone są parafiami, których kolejność jest przeważnie alfabetyczna. Informacje o siedzibach parafii umieszczone zostały w formie dopiski „Par.” po lewej stronie nazwy miejscowości parafialnej. Główny zapis składa się z nazwy miejscowości pisanej większą, pogrubioną czcionką, niekiedy określeniem właściciela (płatnika) oraz listą kategorii podatkowych. Na prawo widnieją stawki podatku dla poszczególnych kategorii wyrażone w groszach. Dalej znajdują się dwie kolumny z liczbą florenów i groszy, do których wpisywano sumę podatku zebranego z miejscowości bądź z jednego lub kilku jej działów. Na kilku kartach (k. 268v, 271v, 272v, 274, 276) w prawym dolnym rogu wpisano sumę podatku ze wszystkich zapisów z danej strony. W całym rejestrze przeważnie używano kursywy, niekiedy cały wpis bądź jego fragment pisany jest staranną antykwą. W dwóch przypadkach (Glesno [w XVI w. Glisno], k. 267v; Kleszczyna, k. 271.) pisarz umieścił część zapisu dla danej miejscowości w formie przypisu na dole strony. W jednym przypadku umieszczono w takiej formie informacje o całej miejscowości (Chrząstowo, k. 270br). Niekiedy zdarzają się dopiski pisane nieco innym stylem niż większość zapisów, nie wydaje się jednak, by były pisane inną ręką (np. Drzewianowo, k. 267; Nakło [w XVI w. Nakiel], k. 270br). Przy miastach podana została kwota zapłaconego przezeń szosu.
Rejestr kończy składający się z siedmiu zapisów spis Żydów mieszkających w miastach powiatu nakielskiego. W pięciu zapisach podano imię płatnika i miejscowość, z której pochodził, oraz liczbę osób objętych podatkiem. W jednym z zapisów uwzględniono także nazwisko bądź przydomek płatnika. W dwóch zapisach podano tylko nazwę miejscowości, w której zamieszkiwała społeczność żydowska płacąca podatek.
Oprócz aktualnej foliacji archiwalnej rejestr posiada także prawdopodobnie szesnastowieczną paginację, znajdującą się w nagłówku pośrodku każdej strony.
Uwagi redakcyjne: Zagrodnicy w rejestrze określani są najczęściej bez podania informacji o tym, czy posiadali ziemię lub nie. Określenia ich rodzaju i wpisania do odpowiednich kolumn dokonano na podstawie stawki zebranego od nich podatku.
W rejestrze nie sprecyzowano informacji nt. posiadania bądź nieposiadania bydła przez komorników, a na podstawie stawek podatkowych nie dało się takiego zróżnicowania przeprowadzić. W związku z tym stworzono jedną kolumnę dla wszystkich komorników, a ewentualne uwagi zawarto w kolumnie „Varia”.
W przypadku spisu Żydów podawano w kolumnie „Varia” tytuł spisu przy każdym zapisie.
Oprócz powyższych, kolumna „Varia” zawiera także uwagi autora.
Autorzy: Michał Gochna, Bogumił Szady, Urszula Zachara-Związek
Wpisanie rejestru i przygotowanie edycji: Michał Gochna
Skolacjonowanie: Bogumił Szady
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek
Rejestr poborowy powiatu nakielskiego 1576 r.
Źródło: AGAD, ASK I 12, k. 663v-672.
Tytuł: Regestr dani na electy K. JE[g]o M. STEPHANA W Warsewie Roku 1576 Wchwaloni a na ziezdzie Jedrzeiewskim potczvierdzoni z dobr w powieczie Nakielskim bedączich przesz Urodzonego Pana Mikolaia Głoginskiego Poborcze Woiewosthwa wsistkiego Kaliskiego wibrani.
Czytaj więcejTreść: k. 663v tytuł; k. 664 początek rejestru poboru łanowego ze wsi i miast; k. 668v ostatnia strona poboru łanowego ze wsi i miast, spis podatku zebranego od Żydów; k. 669 rejestr podatku zebranego z gospodarstw szlachty bezkmiecej; k. 669v niewypełniony rejestr czopowego z miast (nieobjęty edycją); k. 670-670v rejestr szosu z miast; k. 671-671v niewypełnione spisy sumujące podatek z całego rejestru; k. 672 suma podatku z całego rejestru, pieczęć i podpis poborcy
Uniwersał: Na mocy postanowień zjazdu jędrzejowskiego z 28 stycznia 1576 r. pobór odbyć się miał na zasadach opisanych w uniwersale poborowym wydanym na sejmie lubelskim w 1569 r. Decyzję zjazdu potwierdził Stefan Batory podczas sejmu walnego w Krakowie 30 maja 1576 r. VL, t. 2, s. 102-106, 140-142, 155-157; VC, t. 2, vol. 1, s. 256-263, 341-344, 375-378.
Opis:Rejestr posiada układ tabelaryczny. Pierwszy wiersz zawiera nagłówki kolumn. W pierwszej kolumnie z lewej wpisane zostały nazwy miejscowości, z których zebrano podatek. Miejscowości ułożone są parafiami, których kolejność jest przeważnie alfabetyczna. Informacje o siedzibach parafii umieszczone zostały w formie dopiski „Par.” po lewej stronie nazwy miejscowości parafialnej. W kolumnie tej wpisywano również nazwisko właściciela wsi bądź jej działu. W kolejnych kolumnach wpisywano liczbę wystąpień poszczególnych kategorii podatkowych w danej miejscowości. Ostatnie dwie kolumny zawierają sumę zebranego podatku wyrażoną we florenach i groszach. Ostatni wiersz na danej karcie zawiera zazwyczaj sumę wartości z danej kolumny. Poniżej znajduje się suma podatku zebranego ze wszystkich miejscowości odnotowanych na konkretnej karcie.
Wszystkie karty w rejestrze posiadają ubytek w dolnej części. Zazwyczaj obejmował on sumy jednostek takich kategorii podatkowych jak łany, karczmy dziedziczne i doroczne, koła dziedziczne walne i doroczne korzeczne dla kart recto, oraz komornicy, wyszynk, hultaje, sumę florenów i groszy z całej strony dla kart verso. W jednym przypadku (Wałdowo, k. 667) ubytek ten uniemożliwiał jednoznaczne odczytanie liczby jednostek – w edycji podano prawdopodobne dane, wyciągnięte z sumy podatku z całej miejscowości.
Rejestr pisany jest po łacinie z licznymi wstawkami w języku polskim. Oprócz foliacji archiwalnej posiada również foliację nadaną przez autora rejestru. Obejmuje ona dziesięć stron, wpisywano ją w lewym górnym rogu kart. Rejestr zawiera również 21 pustych wpisów, posiadających jedynie liczbę porządkową działu w danej miejscowości bądź nazwę właściciela działu.
Po rejestrze łanowym ze wsi i miast następuje spis podatku zebranego od Żydów („Od Żidow”), obejmujący zapisy z trzech miast. Dalej umieszczony został spis podatku zebranego z gospodarstw szlachty bezkmiecej („Regestr z dobr folwarkowich thegos powiathu”). Zawiera zapisy z dwunastu miejscowości, zawierających w sumie piętnaście gospodarstw. Druga część tegoż spisu została dopisana później o czym świadczy sposób zapisu oraz znajdujący się przed nią nagłówek spisu czopowego, który ostatecznie nie został dodany („Rejestr podatku czopowego przesz czali rok”).
Na kolejnej stronie znajduje się nieuzupełniony formularz przygotowany do wpisania rejestru czopowego z miast („Regestrum czopowe[g]o z miast”) z liczbą 6 przy Krajence. Po nim następuje rejestr szosu na dwóch kartach („Regestrum contributionis eiusdem di[stri]ctus tributi civilis al[ia]s soszu ac aliorum proventuum”). Posiada charakter tekstowo-tabelaryczny: od lewej wpisywano nazwę miejscowości, dalej, zaczynając od szosu, listę kategorii podatkowych, a po prawej sumy podatku zebranego od konkretnej kategorii. W prawym dolnym rogu wpisywano sumę podatku odnotowanego na danej stronie. Na końcu drugiej karty widnieje zapis „Summa o[mn]i[u]m z miasteczek”, jednak ostatecznie takiej sumy nie wpisano.
Po rejestrze szosu następują dwie strony formularzy sumujących, do których nie wpisano żadnych danych liczbowych („Summarius wsistkich dochodow s powiathu nakielskiego”; „De civittais”). Formularze te zawierają listę kategorii podatkowych występujących w rejestrze i wg nich miało nastąpić sumowanie.
Na ostatniej stronie widnieje suma podatku z całego rejestru (1496 fl., 12,5 gr.). Po niej znajduje się pieczęć z herbem Ostoja oraz własnoręczny podpis Mikołaja Głogińskiego, poborcy wyznaczonego dla województwa kaliskiego.
Uwagi redakcyjne: W przypadku spisu podatku zebranego od Żydów, gospodarstw szlachty bezkmiecej oraz szosu, w kolumnie „Varia” umieszczano skróconą nazwę tegoż spisu (odpowiednio: „Od Żidow”, „Folwarki”, „Szos”). W tym drugim spisie dwa ostatnie zapisy – „Przepałkowsky” i „Obodowsky” – mogą odnosić się zarówno do gospodarstw szlachty bezkmiecej w obrębie wsi, które posiadały nazwę zbliżoną do nazwy osady, jak i do ich właścicieli o takim nazwisku. W edycji informacje te wpisano przy miejscowościach Przepałkowo i Obodowo. Za takim posunięciem przemawia w przypadku Obodowa fakt, że w głównej części rejestru występuje „sors tertia z dimu Obodowsky Woiciech”. W Przepałkowie sytuacja jest podobna – przekreślone słowa „de[?] dym” w kolumnie „Łany”. Obecność słowa „dim” (dym) oraz przekreślona liczba 12 w sumie groszy w obu przypadkach (czyli stawka jaką płacono od łanów folwarcznych), jednoznacznie wskazują na występowanie w tych miejscowościach gospodarstw szlachty bezkmiecej, które mogą być utożsamiane z tymi ze spisu na końcu rejestru. Przypomnieć w tym miejscu należy, że używane w źródle pojęcie „dobra folwarkowe” najprawdopodbniej nie oznaczają folwarków sensu stricto – te nie były objęte poborem – ale właśnie te dobra, które były uprawiane przez szlachtę pozbawioną kmieci.
W przypadku zagrodników ich rodzaj (z ziemią/bez ziemi) określano na podstawie zapłaconego przez nich podatku. W przypadku komorników nie było to możliwe, gdyż zawsze pobierano od nich 6 gr. podatku. Informacja o wysokości stawki podatku znajduje się w rejestrze w nagłówku odpowiedniej kolumny.
W przypadku kół młyńskich na niektórych kartach w nagłówkach kolumn występują zapisy „mol[endinum] her[editarium] wal[ny]” oraz „kor[zecznik] anna[lis]”. Taki sposób zapisu związany był z postanowieniami w uniwersale, gdzie takie same stawki obowiązywały dla młynów dziedzicznego i walnego (24 gr.) oraz dla dorocznego i korzecznego (12 gr.). Ponieważ na podstawie rejestru nie można było ustalić konkretnego rodzaju młyna z tych dwóch grup, wpisywano w edycji zawsze „koło dziedziczne walne” oraz „koło doroczne korzeczne”.
W trzech przypadkach zapis zebranego podatku odnosi się do dwóch miejscowości (Wolsko [w XVI w. Wojsko] i Rzadkowo [w XVI w. Żatkowo], k. 666; Iłowo [w XVI w. Jelowa] i Dziechowo [w XVI w. Zdziechowa], k. 666v; Wielki Buczek [w XVI w. Buczek] i Górzna, k. 668). W edycji przyporządkowywano dane do pierwszej z miejscowości, z kolei przy drugiej dodawano informacje w kolumnie „Varia” odsyłającą czytelnika do pierwszego zapisu.
Oprócz powyższych, kolumna „Varia” zawiera także uwagi autora.
Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Michał Gochna, Urszula Zachara-Związek
Wpisanie rejestru i przygotowanie edycji: Michał Gochna
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek
Rejestr poborowy powiatu nakielskiego 1577 r.
Źródło: AGAD, ASK I 13, k. 125-130v.
Tytuł: REGESTR Nakielski Anni 1577.
Czytaj więcejTreść: k. 125 tytuł; k. 125v pusta; k. 126 początek rejestru poboru łanowego ze wsi i miast; k. 129v ostatnia strona poboru łanowego ze wsi i miast, rejestr podatku zebranego z gospodarstw szlachty bezkmiecej; k. 130-130v rejestr podatku zebranego z miast; k. 130v rejestr czopowego zebranego z miast (nieobjęty edycją), spis podatku zebranego od Żydów, zapis podatku zebranego od szotów.
Uniwersał: VL, t. 2, s. 176-181; VC, t. 2, vol. 1, s. 397-403.
Opis:Rejestr posiada układ tabelaryczny. Pierwszy wiersz zawiera nagłówki kolumn. W pierwszej kolumnie z lewej wpisane zostały nazwy miejscowości, z których zebrano podatek. Miejscowości ułożone są parafiami, których kolejność jest przeważnie alfabetyczna. Informacje o siedzibach parafii umieszczone zostały w formie dopiski „P” po lewej stronie nazwy miejscowości parafialnej. W kolejnych kolumnach wpisywano liczbę wystąpień poszczególnych obiektów w danej kategorii podatkowej w danej miejscowości. Ostatnie dwie kolumny zawierają sumę zebranego podatku wyrażoną we florenach i groszach. Ostatni wiersz na danej stronie zawiera zazwyczaj sumę wartości z danej kolumny. Poniżej znajduje się suma podatku zebranego ze wszystkich miejscowości odnotowanych na konkretnej stronie. Oprócz tego w rejestrze znajdują się liczne dopiski. Rejestr pisany jest po łacinie ze wstawkami w języku polskim.
Występujący po rejestrze podatku zebranego ze wsi spis podatku ściągniętego z gospodarstw szlachty bezkmiecej obejmuje siedem zapisów, przy czym każdy określony jest jako „z dimu” (k. 129v). Następujący po nim na kolejnych kartach rejestr podatku zebranego z miast („Descriptio contribucionis eiusdem districtus tributi civilis alias Schossu”) obejmuje dziesięć zapisów. Posiada układ tekstowo-tabelaryczny: po lewej stronie znajduje się, podkreślona i pisana większą czcionką, nazwa miejscowości, następnie wymienione zostały poszczególne kategorie podatkowe, a na końcu widnieją dwie kolumny z sumą podatku. Po nim następują kolejno spis czopowego (nieobjęty edycją) oraz spis podatku zebranego od Żydów (cztery zapisy). Dalej znajduje się zapis dotyczący podatku zebranego od szotów. Ponieważ jest to tylko jeden zapis i nie ma odniesienia do konkretnej miejscowości, przytaczamy go w niniejszym wstępie: „Od szothow z czo na sobie kupie nosza 3 fl.”. Pod nim widnieje suma zebranego podatku odnotowanego w całym rejestrze.
Uwagi redakcyjne: W przypadku dwóch miejscowości, Zalesie i Śmiardowo Krajeńskie (w XVI w. Śmiardowo) (k. 126), przy nazwie miejscowości widnieje dopisek „Deest”. Po porównaniu tego zapisu z podobnymi zapisami w rejestrze poborowym powiatu kcyńskiego z 1577 r. (m. in. przy miejscowości Łękowicze, par. Kcynia), gdzie widnieje zapis „Deest recognicio” można przypuszczać, że chodzi o brak danej miejscowości w rekognicjarzu, z którego korzystał autor rejestru.
W przypadku zagrodników i komorników ich rodzaj (z ziemią/bez ziemi, z dobytkiem/bez dobytku) określano na podstawie zapłaconego przez nich podatku. W przypadkach, gdy było to niemożliwe, odpowiednie dane wpisywano do kolumny „Zagrodnicy niesprecyzowani” i „Komornicy niesprecyzowani”. Wśród odnotowanych w rejestrze komorników nie udało się zidentyfikować żadnych komorników z dobytkiem.
Na dole karty 126, przy podsumowaniu liczby jednostek z poszczególnych kategorii podatkowych, widnieje informacja o kuźnicy i pracujących przy niej rzemieślnikach. W edycji informację tą umieszczono przy miejscowości Zalesie, bowiem tylko w tej miejscowości, spośród wszystkich odnotowanych na wspomnianej stronie, występowała kuźnica (według pozostałych rejestrów poborowych powiatu nakielskiego)
W przypadku spisów podatku od miast i Żydów podawano w kolumnie „Varia” tytuł spisu (w pierwszym przypadku „Szos” i w drugim „Od Zidow”) przy każdym zapisie.
Oprócz powyższych, kolumna „Varia” zawiera także uwagi autora.
Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Michał Gochna, Urszula Zachara-Związek
Wpisanie rejestru i przygotowanie edycji: Michał Gochna
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek
Rejestr poborowy powiatu nakielskiego 1578 r.
Źródło: AGAD, ASK I 5, k. 809-838v.
Tytuł: Regestrum Contribucionum publicarum in Conventione Regni G[e]n[er]ali Warssowien[si] laudatarum Anno domini 1578. Districtus Naklensis
Czytaj więcejTreść: k. 809 tytuł a zarazem początek rejestru poboru łanowego ze wsi i miast, na dole strony widnieje dawna sygnatura archiwalna lub inwentarzowa, pisana wielkimi literami i czerwonym atramentem: „No. 672”; k. 830 ostatnia strona poboru łanowego ze wsi i miast a zarazem rejestr podatku zebranego od nowo lokowanych wsi; k. 830v – 832 rejestr czopowego z miast (nieobjęty edycją); k. 832v – 833 rejestr czopowego ze wsi (nieobjęty edycją); k. 833 spis podatku zebranego od Żydów; k. 833v spis podatku zebranego od szotów; k. 833v – 834 spis podatku zebranego od handlarzy rybami; k. 834v – 837v rejestr czopowego ze wsi (nieobjęty edycją); k. 838v spis podatku zebranego od pieców i smolników.
Uniwersał: VL, t. 2, s. 191-198; VC, t. 2, vol. 1, s. 420-430.
Wydanie: ŹD, s. 167-179.
Opis:Rejestr pisany po łacinie z licznymi wstawkami w języku polskim. Miejscowości ułożone są parafiami, których kolejność jest przeważnie alfabetyczna. Informacje o siedzibach parafii umieszczone zostały w formie dopiski „Par.” po lewej stronie nazwy miejscowości parafialnej. Główny zapis składa się z nazwy miejscowości pisanej większą, pogrubioną czcionką, niekiedy określeniem właściciela (płatnika) oraz listą kategorii podatkowych. Na prawo, przy samych nazwach kategorii podatkowych, wpisane zostały kwoty podatku, który został na nie nałożony, razem z liczbą jednostek danej grupy (łanów, komorników, zagrodników i in.). Dalej znajdują się dwie kolumny z liczbą florenów i groszy, do których wpisywano sumę podatku zebranego od wszystkich jednostek danej kategorii podatkowej. Obok po prawej, na samym końcu strony, do każdej takiej sumy umieszczano dopisek „sov” (solvit). Brak jest kolumn sumujących stawki pobranego podatku z jednej wsi albo jednego lub kilku jej działów. Na dole każdej strony znajduje się suma podatku zebranego ze wszystkich miejscowości na niej odnotowanych. Przy wsiach należących do starostwa nakielskiego dopisano po lewej literę „R.” (regia).
Spis podatku zebranego od wsi nowo lokowanych, zatytułowany „Vill[a]e noviter locat[a]e qu[a]e nondum Contribucionum solv[erun]t”, obejmuje dziewięć zapisów w układzie niealfabetycznym. Struktura zapisów jest taka sama jak w głównym rejestrze poboru łanowego. W spisie podatku pobranego od Żydów („Zydowie”) występuje sześć zapisów, oprócz jednego wszystkie podają liczbę osób wyznania mojżeszowego w konkretnym mieście, które zapłaciły podatek. Z kolei w spisie szotów („Sothowie”), składającym się z czterech zapisów, w jednym wypadku nie podano miejscowości, z której pochodził opodatkowany szot (Kilianus Meler). W przypadku rejestru handlarzy rybami („Sliedzie Lososie”) w podobnej sytuacji występuje jeden na dziesięć zapisów. Ostatni spis obejmuje rejestr podatku zebranego od pieców i smolników („Smola, Dziegiecz”) i składa się z ośmiu zapisów.
Na karcie 830 znajduje się zapis, który trudno jednoznacznie interpretować. Zatytułowany jest „Skarpsczy”, odnosi się zapewnie do rodziny Skarpskich, którzy od 100 florenów własnego majątku zapłacili 2 floreny. W edycji przyporządkowano go do miejscowości Skarpa.
Na dole ostatniej strony rejestru (k. 838v) znajdują się trzy podpisy: „Jeronim Buzenski castellanus syraczki deponet [?] na liczbi poborowe vielkiej polski ręką własną m[anu] p[ropria].” [Hieronim Bużeński, 1579 – 1580 kasztelan sieradzki], „Raphal Lesszczynsky Starszy manu propria” [Rafał Leszczyński, 1540-1579 starosta radziejowski, poborca w woj. poznańskim, kaliskim, sieradzkim, łęczyckim, brzesko-kujawskim i inowrocławskim], „Valentius Hrzepiczki [?] regestri N[ota]rius [?] man[u] suas[?] pr[opria].” [os. niezidentyfikowana]
Uwagi redakcyjne: Kwoty zebranego podatku podawano w źródle dla każdego zapisu w obrębie wsi lub działu (łany, rzemieślnicy, koła młyńskie i in.), stąd w edycji brak kolumn odpowiadających sumom podatku z jednej wsi.
W roku 1578 opodatkowaniu nie podlegały karczmy, a jedynie pola należące do karczmarzy. W niniejszym rejestrze poborowym nie była określana powierzchnia tego typu pól, ograniczano się tylko do podawania stawki pobranego podatku. Wobec tego liczba łanów karczemnych w edycji podawana jest w przybliżeniu na podstawie kwoty zebranego podatku. Podobnie było z łanami należącymi do rzemieślników. Tam, gdzie nie można było obliczyć powierzchni tego rodzaju pól (tj. w przypadku zapisów łączonych typu „Ab artifice fabro agroque illius 1 fl.”, „ab artifice fabro qui potum propinat agroque et artificio omnis 1 fl. 4 gr.”) pole w kolumnie z liczbą łanów innych pozostawiano puste, a odpowiednia adnotacja umieszczana została w kolumnie z informacją o łanach innych oraz w kolumnie „Varia”. W jednym tylko przypadku zdarzyło się, że podatek pobrany został od karczmy (Śmiłowo [w XVI w. Śmiełowo], k. 820v).W wypadku zapisów, gdzie występowały łany karczemne, w kolumnie „Obiekty” umieszczano adnotację w postaci „[karczma]” jako pośrednią informację o występowaniu w danej miejscowości takiego obiektu.
W przypadku spisów wsi nowo lokowanych, Żydów, szotów, handlarzy rybami oraz rejestru z podatkiem zebranym od pieców i smolników podawano w kolumnie „Varia” tytuł spisu przy każdym zapisie. W przypadku, gdy zapis w powyższych rejestrach nie posiadał konkretnej informacji przestrzennej, przyporządkowywano go do prawdopodobnej lokalizacji z odpowiednią adnotacją w kolumnie „Varia”.
Oprócz powyższych, kolumna „Varia” zawiera także uwagi autora.
Bibliografia:
- Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI – XVIII wieku. Spisy, pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 1990.
- Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego XVI-XVIII wieku. Spisy, pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 1993.
Autorzy: Michał Gochna, Urszula Zachara-Związek, Michał Zbieranowski
Wpisanie rejestru: Michał Zbieranowski
Skolacjonowanie i przygotowanie edycji: Michał Gochna
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek
Rejestr poborowy powiatu nakielskiego 1579 r.
Źródło: AGAD, ASK I 6, k. 28-49v.
Tytuł: Regestrum Contributionum Publicaru[m] Warsawiae Laudatar[um] Pro Anno 1579 Districtus Naklen[sis] C[apitaneatus]. K[alisiensis].
Czytaj więcejTreść: k. 28 karta tytułowa, na końcu tytułu litery „C.” i „K.” wskazujące na skróty nieznanych słów, obok nich znajdują się dwa rysunki przypominające kwiatowe kielichy; k. 29 początek rejestru poborowego ze wsi i częściowo z miast; k. 46v rejestr poboru zebranego od wsi nowolokowanych; k. 47-48 rejestr poboru z miast; k. 48v lista dwóch Szkotów błąkających się po powiecie; k. 49r-49v rejestr smolników
Uniwersał: VL, t. 2, s. 191-198; VC, t. 2, vol. 1, s. 420-430.
Opis:Rejestr pisany po łacinie z nielicznymi wstawkami w języku polskim. Miejscowości ułożone są parafiami, których kolejność jest przeważnie alfabetyczna. Informacje o siedzibach parafii umieszczone zostały w formie litery „P.” po lewej stronie nazwy miejscowości parafialnej (w jednym przypadku autor rejestru zapomniał dodać takiego oznaczenia – Klunia Wielka, k. 34). Główny zapis składa się z nazwy miejscowości pisanej większą, pogrubioną czcionką, niekiedy określeniem właściciela (płatnika) oraz listą kategorii podatkowych. Na prawo, przy samych nazwach kategorii podatkowych wpisane zostały liczby jednostek danej grupy (łanów, komorników, zagrodników i in.). Dalej znajdują się dwie kolumny z liczbą florenów i groszy, do których wpisywano sumę podatku zebranego z całej wsi. Na dole każdej strony znajduje się suma podatku zebranego ze wszystkich miejscowości na niej odnotowanych. Przy wsiach należących do starostwa nakielskiego dopisano po lewej literę „R.” (regia), z kolei przy niektórych miejscowościach należących do duchowieństwa umieszczono obok nazwy dopisek „spirituale” (choć w miejscowości Przepałkowo odnosi się to raczej do jednego z jej działów; Przepałkowo, k. 42).
Po rejestrze poboru zebranego ze wsi i częściowo z miast umieszczono spisy wsi nowolokowanych („Vill[a]e noviter Locatae”), miast i smolników („Smolniczi”). Rejestr podatku zebranego od wsi nowo lokowanych obejmuje dziewięć zapisów w układzie niealfabetycznym a ich struktura jest taka sama jak w głównym rejestrze poboru łanowego. Podobną strukturę ma spis smolników, składający się z ośmiu zapisów. W jego przypadku przyporządkowanie do konkretnej miejscowości jednego z zapisów („Krolik Pyotr thowarzisz”) nie jest do końca pewne.
Na karcie 46 verso, w rejestrze poboru zebranego z wsi nowolokowanych, znajduje zapis „Skarpsczi”, przy którym brak jest innych danych. Analogicznie jak w przypadku podobnego zapisu z rejestru poborowego powiatu nakielskiego z 1578 roku, przyporządkowano go do miejscowości Skarpa.
Na karcie 48 verso znajduje się spis płacących podatek Szkotów z powiatu nakielskiego. Zawiera on jedynie dwie pozycje, a jako że Szkoci ci byli podróżującymi, nie przypisano ich do żadnej miejscowości. Treść spisu jest następująca:
Tytuł:
- „Scoti oberrantes”
- Zapis pierwszy:„Joannes Mellis de cista humerali gr. 30”
- Zapis drugi:„Killianus Ocziam de cista gr. 30”
- Suma:2 fl.
Uwagi redakcyjne: W roku 1579 opodatkowaniu nie podlegały karczmy, a jedynie pola należące do karczmarzy. W rejestrze poborowym objętym niniejszą edycją nie była określana powierzchnia tego typu pól, ograniczano się tylko do podawania stawki należnego podatku. Wobec tego liczba łanów karczemnych w edycji podawana jest w przybliżeniu na podstawie kwoty podatku pobranego z tych pól. W wypadku zapisów, gdzie występowały łany karczemne, w kolumnie „Obiekty” umieszczano adnotację w postaci „[karczma]” jako pośrednią informację o występowaniu w danej miejscowości takiego obiektu.
W przypadku młynów jednostką obrachunkową było jedno koło. Stąd w rejestrze poborowym będącym przedmiotem edycji odnotowywano tylko liczbę i rodzaj kół. Nie mamy wobec tego bezpośrednich informacji o liczbie samych młynów, za wyjątkiem sytuacji, kiedy w danej miejscowości odnotowano tylko jedno koło, co pośrednio świadczy o funkcjonowaniu jednego młyna. W rejestrze odnotowywano podział kół na walne, korzeczne i doroczne.
W przypadku niesprecyzowania w rejestrze rodzaju zagrodników (z ziemią/bez ziemi) dokonywano w edycji ustalenia posiadania przez nich ziemi na podstawie zebranego podatku. Nie wszędzie było to jednak możliwe (szczególnie w miastach).
Przy niektórych miejscowościach charakter zapisu nasuwa przypuszczenie o istnieniu dwóch działów, co uwidacznia się poprzez powtarzanie tych samych kategorii podatkowych w obrębie działu. W edycji nie zdecydowano się jednak na umieszczanie tego typu zapisów w dwóch wierszach ponieważ nie ma pewności co do rzeczywistej liczby działów. Przypadki takie zostały opatrzone krótkim komentarzem w kolumnie „Varia” („Prawdopodobnie X działów”).
W przypadku spisu wsi nowo lokowanych i spisu smolników podawano w kolumnie „Varia” tytuł spisu przy każdym zapisie. Jeśli zapis w powyższych rejestrach nie posiadał konkretnej informacji przestrzennej, przyporządkowano go do prawdopodobnej lokalizacji z odpowiednią adnotacją w kolumnie „Varia”.
Oprócz powyższych, kolumna „Varia” zawiera także uwagi autora.
Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Michał Gochna, Urszula Zachara-Związek
Wpisanie rejestru i przygotowanie edycji: Michał Gochna
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek
Rejestr poborowy powiatu nakielskiego 1580 r.
Źródło: AGAD, ASK I 4, k. 425-446v
Tytuł: Regestrum co[n]tribut[ionum] publica[rum] R[egalium?] Warszawiae laudatarum pro A[nn]o 1580. Districtus Naklen[sis]
Czytaj więcejTreść: k. 425 karta tytułowa, w dolnej części strony widnieje dawna sygnatura archiwalna lub inwentarzowa, pisana wielkimi literami i czerwonym atramentem: „No. 729”; k. 426-444 rejestr poboru łanowego ze wsi; k. 445-446v rejestr poboru łanowego z miast; k. 446v rejestr smolników.
Uniwersał: VL, t. 2, s. 198-206; VC, t. 2, vol. 1 , s. 432-443.
Opis:Rejestr pisany po łacinie z nielicznymi wstawkami w języku polskim. Miejscowości ułożone są parafiami, których kolejność jest przeważnie alfabetyczna. Informacje o siedzibach parafii umieszczone zostały w formie dopiski „P.” na obszernym marginesie po lewej stronie nazwy miejscowości parafialnej. Na marginesie tym umieszczano także informacje o właścicielu wsi bądź działu tudzież inne adnotacje. Główna część zapisu składa się z nazwy miejscowości pisanej większą, pogrubioną czcionką oraz listą kategorii podatkowych. Niekiedy między nazwą a listą wpisywano nazwę właściciela, o ile nie mieściła się ona na lewym marginesie. Na prawo, przy samych nazwach kategorii podatkowych, wpisane zostały liczby jednostek danej grupy podatkowej (łanów, komorników, zagrodników i in.). Dalej znajdują się dwie kolumny z liczbą florenów i groszy, do których wpisywano sumę podatku zebranego z miejscowości, bądź z jednego lub kilku jej działów. Na dole każdej strony znajduje się suma podatku zebranego ze wszystkich miejscowości na niej odnotowanych. W przypadku wsi starostwa nakielskiego tylko przy miejscowości Cietrzewnica dodano adnotację „Reg” (regia) na oznaczenie rodzaju własności. Analogicznie przy niektórych miejscowościach kościelnych umieszczono dopisek „Spirituale”.
Rejestr podatku zebranego od wsi nowo lokowanych, zatytułowany „Ville noviter locatae”, obejmuje sześć zapisów w układzie niealfabetycznym. Struktura zapisów jest taka sama jak w głównym rejestrze poboru łanowego i w rejestrze podatku z miast. Ostatni spis zawiera rejestr podatku zebranego od pieców i smolników („Smolnici”) i składa się z czterech zapisów. W trzech z nich zapisy obejmują dwie miejscowości, co w porównaniu do innych rejestrów, gdzie jeden zapis odpowiadał jednej miejscowości i nie w każdej występował mistrz, nasuwa przypuszczenie, że jeden mistrz przypadał na dwie miejscowości (wyjątkiem była zapewne miejscowość Osiek).
Rejestr spisany został przez jednego pisarza w sposób bardzo staranny, wszelkie skreślenia i poprawki pojawiają się niezwykle rzadko. Na lewym marginesie widnieją sporadycznie adnotacje pisane innym duktem, prawdopodobnie innego pisarza. Przeważnie są to odesłania do nieznanego obecnie rekognicjarza.
Uwagi redakcyjne: W roku 1580 opodatkowaniu nie podlegały karczmy, a jedynie pola należące do karczmarzy. W niniejszym rejestrze poborowym nie była określana powierzchnia tego typu pól, ograniczano się tylko do podawania stawki należnego podatku. Wobec tego liczba łanów karczemnych podawana jest w edycji w przybliżeniu na podstawie kwoty podatku pobranego z tych pól. Ponadto w takich przypadkach umieszczano w kolumnie „Obiekty” adnotację w postaci „[karczma]” jako pośrednią informację o występowaniu w danej miejscowości takiego obiektu. Ponadto odnotowano jeden przypadek, kiedy podana została powierzchnia pola karczemnego (Śmiłowo [w XVI w. Śmiełowo], k. 435). W całym rejestrze występuje również jedna informacja o polu należącym do rzemieślnika (Stare, 426v). Kilkukrotnie pojawia się za to zapis „Portio Agri”. Jego areał obliczano analogicznie jak w przypadku łanów karczemnych. Nie wiadomo jednak, kim byli właściciele tego typu pól.
W rejestrze poboru podatku od pieców i smolników, gdzie występowały dwie miejscowości w jednym zapisie, jeden zapis dzielono na dwa wiersze, każdy dla innej miejscowości. W wierszu pierwszym zawarto wszystkie dane, drugi zaś zawierał jedynie informację w kolumnie „Varia” odsyłającą do pierwszego. W przypadku tego rejestru oraz rejestru wsi nowo lokowanych, podawano w kolumnie „Varia” tytuł odpowiedniego spisu.
Oprócz powyższych, kolumna „Varia” zawiera także uwagi autora.
Autorzy: Michał Gochna, Urszula Zachara-Związek, Michał Zbieranowski
Wpisanie rejestru: Michał Zbieranowski
Skolacjonowanie i przygotowanie edycji: Michał Gochna
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek
Rejestr poborowy powiatu nakielskiego 1581 r.
Źródło: AGAD, ASK I 4, k. 516-536.
Tytuł: Regestru[m] contributionis publicae in conventu g[e]n[er]ali Regni Warsavien[si] Anno 1581 laudat[ae]. Districtus Naklen[sis]
Czytaj więcejTreść: k. 516 karta tytułowa; k. 517-532v rejestr poboru łanowego ze wsi; k. 533 – rejestr wsi nowo lokowanych; k. 533v-535 rejestr poboru łanowego z miast; k. 535v-536 rejestr smolników.
Uniwersał: VL, t. 2, s. 212-219; VC, t. 2, vol. 1 , s. 455-463.
Opis:Rejestr pisany po łacinie z nielicznymi wstawkami w języku polskim. Miejscowości ułożone są parafiami, których kolejność jest przeważnie alfabetyczna. Informacje o siedzibach parafii umieszczone zostały w formie dopiski „P.” na obszernym marginesie po lewej stronie nazwy miejscowości parafialnej. Na marginesie tym umieszczano także informacje o właścicielu wsi bądź działu tudzież inne adnotacje. Główna część zapisu składa się z nazwy miejscowości pisanej większą, pogrubioną czcionką oraz listą kategorii podatkowych. Na prawo, przy samych nazwach kategorii podatkowych, wpisane zostały liczby jednostek danej grupy podatkowej (łanów, komorników, zagrodników i in.). Dalej znajdują się dwie kolumny z liczbą florenów i groszy, do których wpisywano sumę podatku zebranego z miejscowości, bądź z jednego lub kilku jej działów. Na dole każdej strony znajduje się suma podatku zebranego ze wszystkich miejscowości na niej odnotowanych.
Rejestr podatku zebranego od wsi nowo lokowanych („Ville noviter locatae”) obejmuje siedem wsi w układzie niealfabetycznym. Struktura zapisów jest taka sama jak w głównym rejestrze poboru łanowego ze wsi. Po tym spisie znajduje się rejestr podatku łanowego z miast („Oppida”), obejmujący dziesięć miejscowości, oraz rejestr pieców i smolników („Smolniczi”; dziewięć zapisów). Oba spisy różnią się od poprzednich tym, że wpisywano w nich sumę podatku zebranego z poszczególnych kategorii podatkowych, a nie z całej miejscowości.
Rejestr jest czytelny, prowadzony starannie, zdarzają się jednak skreślenia i dopiski.
Uwagi redakcyjne: W rejestrze zdarzają się zapisy typu „Portio Agri 1 gr. 6” (np. Głupczyn [w XVI w. Głupczyno], k. 517v), nie zawierające bezpośredniej informacji o wielkości areału ani jego własności. Przy tego typu zapisach pojawia się niekiedy liczba 1, nie odnosi się jednak do obszaru pola, gdyż stawki podatku przy takich zapisach są różne. W takich przypadkach wielkość areału obliczano właśnie na podstawie zebranego podatku. W całym rejestrze występuje również jedna wzmianka o polu należącym do rzemieślnika (Dąbki, k. 528) oraz dwie o łanach karczemnych (Morzewo, k. 523; Drążno [w XVI w. Drzązno], k. 519r). W rejestrze spotkać się można także z zapisami, w których występują „Mansi Oppidanorum” (m.in Miasteczko, k. 523). W edycji tłumaczono je jako „łany mieszczańskie”, co motywowane było formą gramatyczną łacińskiego zapisu. Nie można jednak z całą pewnością stwierdzić, czy łany te należały bezpośrednio do mieszczan czy też były własnością samego miasta.
W rejestrze odnotowywano podział kół na walne i korzeczne, choć w kilku przypadkach zdarzyły się młyny doroczne (brak dziedzicznych; np. Broniewo, k. 518).
W rejestrze odnotowywano zawsze ilość kół przy obiektach takich jak folusz, kuźnica, stępa lub piła. Informacje o nich wpisano do kolumn „Koła inne” i „Koła inne – komentarz”.
W przypadku niesprecyzowania w rejestrze rodzaju zagrodników (z ziemią/bez ziemi) dokonywano w edycji ustalenia posiadania przez nich ziemi na podstawie zebranego podatku. Nie wszędzie było to jednak możliwe (szczególnie w miastach).
W przypadku zapisów pochodzących z rejestrów „Oppida” i „Smolniczi” dodawano w kolumnie „Varia” nazwę danego spisu. Ponieważ zapisy z tych rejestrów nie zawierały sumy podatku zebranego z całej miejscowości, w edycji zdecydowano się nie sumować kwot cząstkowych podatku zebranego z poszczególnych kategorii podatkowych i pozostawić puste kolumny z sumą podatku dla całej osady.
Jeśli przy danej miejscowości pojawiały się dwie sumy, oznaczające bądź dwa osobne działy, bądź inny sposób zapisu informacji dla jednego działu, zdecydowano się w edycji wpisać je w osobne wiersze (np. Śmielin [w XVI w. Śmielino] i Małocin [w XVI w. Małocino], k. 518). Przy niektórych miejscowościach charakter zapisu nasuwa przypuszczenie o istnieniu dwóch działów, co uwidacznia się poprzez powtarzanie tych samych kategorii podatkowych w obrębie działu. W edycji nie zdecydowano się jednak na umieszczanie tego typu zapisów w dwóch wierszach ponieważ nie ma pewności co do rzeczywistej liczby działów. Przypadki takie zostały opatrzone krótkim komentarzem w kolumnie „Varia” („Prawdopodobnie X działów”).
W miejscowości Dąbki (k. 528) do odpowiednich kolumn trafiła informacja o połowie łana posiadanej przez bartnika, lecz informacja o samym bartniku nie znalazła się w kolumnach dotyczących rzemieślników, tylko w kolumnie „Varia”. Wynikało to z faktu, że w edycji wpisywano do kolumn głównie kategorie, od których w danym przypadku pobrano podatek.
Oprócz powyższych, kolumna „Varia” zawiera także uwagi autora.
Autorzy: Michał Gochna, Urszula Zachara-Związek, Michał Zbieranowski
Wpisanie rejestru: Michał Zbieranowski
Skolacjonowanie i przygotowanie edycji: Michał Gochna
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek
Rejestr poborowy powiatu nakielskiego 1582 r.
Źródło: AGAD, ASK I 13, k. 291-308v
Tytuł: Brak
Czytaj więcejTreść: k. 291-305v rejestr poboru łanowego ze wsi; k. 306 – rejestr wsi nowo lokowanych; k. 306v-308 rejestr poboru łanowego z miast; k. 308-308v rejestr smolników.
Uniwersał: VL, t. 2, s. 212-219; VC, t. 2, vol. 1 , s. 455-463.
Opis:Rejestr pisany po łacinie z nielicznymi wstawkami w języku polskim. Miejscowości ułożone są parafiami, których kolejność jest przeważnie alfabetyczna. Informacje o siedzibach parafii umieszczone zostały w formie dopiski „P.” na obszernym marginesie po lewej stronie nazwy miejscowości parafialnej. Na marginesie tym umieszczano także informacje o właścicielu wsi bądź działu tudzież inne adnotacje. Główna część zapisu składa się z nazwy miejscowości pisanej większą, pogrubioną czcionką oraz listą kategorii podatkowych. Na prawo, przy samych nazwach kategorii podatkowych, wpisane zostały liczby jednostek danej grupy podatkowej (łanów, komorników, zagrodników i in.). Dalej znajdują się dwie kolumny z liczbą florenów i groszy, do których wpisywano sumę podatku zebranego od poszczególnych kategorii podatkowych. Na dole każdej strony znajduje się suma podatku zebranego ze wszystkich miejscowości na niej odnotowanych. Dodatkowo w spisie miast („Oppida”) na lewym marginesie podawano niekiedy sumę podatku zebranego z danego miasta.
Po rejestrze poboru łanowego ze wsi znajduje się spis podatku pobranego od wsi nowo lokowanych („Villae noviter locatae”). Obejmuje on siedem wsi w układzie niealfabetycznym, z czego przy jednej z nich nie zanotowano żadnych informacji. Struktura zapisów jest taka sama jak w głównym rejestrze poboru łanowego ze wsi. Kolejny spis zawiera rejestr podatku łanowego z miast („Oppida”), obejmujący dziesięć miejscowości, oraz rejestr pieców i smolników („Smolniczi”; osiem zapisów z czego tylko dwa kompletne).
Rejestr jest czytelny, prowadzony starannie, zdarzają się jednak skreślenia i dopiski.
Datacja rejestru jest wątpliwa. Brak karty tytułowej oraz jakichkolwiek wzmianek w jego treści odnośnie daty powstania pozwala ją określić jedynie w przybliżeniu. Na pierwszej karcie widnieje dopisek z datą 1580 i znakiem zapytania w nawiasie, wykonany ołówkiem najprawdopodobniej przez archiwistę. Nie jest to jednak rejestr z tego roku (zob. Rejestr poborowy powiatu nakielskiego z 1580 r. w obecnej edycji). Nie jest to również rejestr z 1581 ani żaden z lat 70. XVI w. (j.w.). Wysokość zebranego podatku oraz liczba kategorii podatkowych w poszczególnych wioskach jest zbliżona do analogicznych danych z rejestru z 1581 r. Dla obu rejestrów obowiązywał ten sam uniwersał poborowy[1]. Wobec tego za datę powstania niniejszego rejestru można przyjąć rok 1582.
Uwagi redakcyjne: W rejestrze zdarzają się zapisy typu „Portio Agri 1 gr. 6” (np. Stare, k. 291v), nie zawierające bezpośredniej informacji o wielkości areału ani jego własności. Przy tego typu zapisach pojawia się niekiedy liczba 1, nie odnosi się jednak do obszaru pola, gdyż stawki podatku przy takich zapisach są różne. W takich przypadkach wielkość areału obliczano właśnie na podstawie zebranego podatku. Jeśli przy takim zapisie widnieje informacja, że pole należy do karczmarza, to w kolumnie „Inne obiekty” umieszczano w nawiasie kwadratowym karczmę. Ma to na celu zasygnalizowanie prawdopodobnego jej występowania w danej osadzie.
W rejestrze dzielono koła na walne i korzeczne, choć w kilku przypadkach zdarzały się młyny doroczne (brak dziedzicznych; np. Śmiłowo [w XVI w. Śmiełowo], k. 525v).
W rejestrze odnotowywano zawsze ilość kół przy obiektach takich jak folusz, kuźnica, stępa lub piła. Informacje o nich wpisano do kolumn „Koła inne” i „Koła inne – komentarz”.
W przypadku niesprecyzowania w rejestrze rodzaju zagrodników (z ziemią/bez ziemi) dokonywano w edycji ustalenia ich stanu posiadania na podstawie zebranego podatku. Nie wszędzie było to jednak możliwe (szczególnie w miastach). Dodatkowo w kolumnie „Varia” odnotowywano występowanie komornic.
W przypadku zapisów pochodzących z rejestrów „Oppida” i „Smolniczi” dodawano w kolumnie „Varia” nazwę danego spisu. Ponieważ zapisy z tych rejestrów nie zawierały sumy podatku zebranego z całej miejscowości, w edycji zdecydowano się nie sumować kwot cząstkowych podatku zebranego z poszczególnych kategorii podatkowych i pozostawić puste kolumny z sumą podatku dla całej osady. Jedynie w przypadku niektórych zapisów z rejestru miast, tj. tych, przy których widnieje suma podatku zebranego z miasta, kwotę tę wpisywano do wyżej wspomnianych kolumn.
Przy niektórych miejscowościach charakter zapisu nasuwa przypuszczenie o istnieniu dwóch działów, co uwidacznia się poprzez powtarzanie tych samych kategorii podatkowych w obrębie działu. W edycji nie zdecydowano się jednak na umieszczanie tego typu zapisów w dwóch wierszach ponieważ nie ma pewności co do rzeczywistej liczby działów. Przypadki takie zostały opatrzone krótkim komentarzem w kolumnie „Varia” („Prawdopodobnie X działów”).
W miejscowości Dąbki (k. 301v) do odpowiednich kolumn trafiła informacja o połowie łana posiadanej przez bartnika, lecz informacja o samym bartniku nie znalazła się w kolumnach dotyczących rzemieślników, tylko w kolumnie „Varia”. Wynikało to z faktu, że w edycji wpisywano do kolumn głównie kategorie, od których w danym przypadku pobrano podatek.
Oprócz powyższych, kolumna „Varia” zawiera także uwagi autora.
Autorzy: Michał Gochna, Grzegorz Kurek, Urszula Zachara-Związek
Wpisanie rejestru: Grzegorz Kurek
Skolacjonowanie i przygotowanie edycji: Michał Gochna
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek
Rejestr poborowy powiatu nakielskiego 1591 r.
Źródło: AGAD, ASK I 4, k. 756-772.
Tytuł:Regestrum Contributionum d[istri]ctus Naklen[sis] 1591
Czytaj więcejTreść: k. 125 tytuł i początek rejestru poboru łanowego ze wsi i miast, na dole strony widnieje dawna sygnatura archiwalna lub inwentarzowa, pisana wielkimi literami i czerwonym atramentem: „No. 842”; k. 771v koniec rejestru i zapis odnoszący się do wsi nowo lokowanej; k. 772 suma podatku z całego rejestru
Uniwersał: VL, t. 2, s. 333-341; VC, t. 2, vol. 1, s. 181-191
Opis:Rejestr posiada układ tekstowo-tabelaryczny. Po lewej stronie wpisywano nazwę miejscowości, z której pobrano podatek. Na prawo od nazwy miejscowości widnieje spis kategorii podatkowych, z podaniem ich rodzaju, ilości wystąpień i stawki podatku wyznaczonej w uniwersale. Na końcu po prawej stronie znajdują się dwie kolumny, w których wpisywano kwotę podatku zebranego od danej kategorii podatkowej. Oprócz tego w rejestrze znajdują się dopiski umieszczane przez jego autora w różnych miejscach. Miejscowości ułożone są parafiami, których kolejność jest przeważnie alfabetyczna. Informacje o siedzibach parafii umieszczone zostały w formie dopiski „Paroch.” po lewej stronie nazwy miejscowości parafialnej. Rejestr pisany jest po łacinie z nielicznymi wstawkami w języku polskim.
Rejestr jest niekompletny – na 186 odnotowanych w nim miejscowości aż 126 nie posiada żadnych danych oprócz nazwy osady. U dołu tych stron, na których odnotowano pobór podatku chociaż z jednej wsi, widnieje suma podatku zebranego z miejscowości widniejących na danej stronie. Ponadto na stronach tych widnieją u dołu ślady po pieczęciach wyciskanych w czerwonym laku. Być może w ten właśnie sposób pisarz lub poborca potwierdzał prawdziwość informacji zawartych na danej stronie.
Nie wyjaśnione znaczenie posiadają znaki „+” występujące na kartach 768, 768v i 770. W pierwszym przypadku mógłby on sugerować, że miejscowość Mierucin (w XVI w. Mierucino) leży w parafii Wierzchucin (w XVI w. Wierzchucino), a nie Wąwelno – jeden plus znajduje się przy nazwie miejscowości, drugi ponad nazwą miejscowości parafialnej. Z kolei w drugim i trzecim przypadku znak „+” występuje odpowiednio tylko pod nazwą miejscowości parafialnej Wyrza oraz tylko przy nazwie miejscowości Obodowo – nie ma na tych kartach drugich takich znaków. Można wobec tego wysnuć wniosek, że znak ten niekoniecznie używany był w celu porządkowania rejestru, na co wskazywałby przypadek pierwszy. Potwierdzają to również pozostałe rejestry z powiatu nakielskiego objęte edycją, w których miejscowość Mierucin przyporządkowywana zawsze była w parafii Wąwelno.
Uwagi redakcyjne: W rejestrze nie sumowano kwot podatku zebranego z danej miejscowości, wpisywano jedynie sumę podatku ściągniętego od poszczególnych kategorii. W nielicznych zapisach widnieje tylko jedna kategoria podatkowa, a podatek od niej zapłacony staje się de facto podatkiem z całej miejscowości. W takich przypadkach jednak, chcąc zachować konsekwencję, nie wpisywano w edycji tej sumy jako sumy z całej miejscowości. Jeśli jednak pojawiła się suma z całego działu bądź wsi, wpisywano ją w kolumnie „Varia” (Mrozowo, k. 763v).
Na karcie 771v, będącą końcową stroną rejestru, ostatni zapis dotyczy nowo założonej miejscowości Dobriza, którą można utożsamiać z Dobrzycą w starostwie ujskim. O jej świeżej lokacji świadczy znajdujący się przed nią zapis „Novę villae sequuntur”. Użyta w nim liczba mnoga sugeruje, że wsi takich było więcej, jednak z nieznanych przyczyn nie zostały one wpisane do rejestru. Zapis ten umieszczony został w kolumnie „Varia” przy miejscowości Dobriza.
W przypadku zagrodników i komorników ich rodzaj (z ziemią/bez ziemi, z dobytkiem/bez dobytku) określano na podstawie zapłaconego przez nich podatku. W przypadkach, gdy było to niemożliwe, odpowiednie dane wpisywano do kolumny „Zagrodnicy niesprecyzowani” i „Komornicy niesprecyzowani”. Wśród odnotowanych w rejestrze komorników nie udało się zidentyfikować żadnych komorników z dobytkiem.
Ponieważ liczba odnotowanych w rejestrze obiektów i kół jest niewielka, ograniczono się w edycji do wpisania je w kolumny „Obiekty”, „Koła inne” oraz „Koła inne – komentarz”.
Oprócz powyższych, kolumna „Varia” zawiera także uwagi autora.
Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Michał Gochna, Urszula Zachara-Związek
Wpisanie rejestru i przygotowanie edycji: Michał Gochna
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek
Rejestry poborowe województwa kaliskiego w XVI w. autorzy, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.