W wydawanym źródle terminy te są stosowane wymiennie, a nawet funkcjonują obok siebie. Wyraźną przewagę ma jednak określenie powiat. Rejestry z lat 1563, 1570, 1577, 1579, 1581, 1582, 1583^[1] mówią o poborze z powiatu, z roku 1565^[2] z ziemi, a rejestr z 1567^[3] o poborze z ziemi i powiatu (terra et districtus Wschovensis). Również w innych źródłach z XVI wieku przewagę ma termin districtus. W recesach granicznych między Królestwem Polskim i Księstwem Głogowskim mowa jest o „Wschovense territorium sive districtum”^[4]. Districtus Wschowensis dominuje również w pierwszej zachowanej wschowskiej księdze grodzkiej z lat 1495-1526^[5]. Określenie to jest stosowane właściwie zawsze, kiedy mowa o położeniu jakieś miejscowości w terytorium wschowskim – „powiat” jest jednostką, na podstawie której określa się jej przynależność do struktur administracyjnych. Ciekawie kształtuje się ta tendencja w późniejszych aktach grodzkich i ziemskich wschowskich^[6]. Mianowicie przewaga „powiatu” utrzymuje się do około połowy XVII w., następnie coraz częściej pojawia się termin „ziemia wschowska”, dla oznaczenia lokalizacji miejscowości. Wymienność terminów występuje również w wydanych wielkopolskich aktach sejmikowych z przełomu XVI i XVII wieku. Okolice Wschowy nazwane są terytorium (raz), powiatem (3 razy) i ziemią (3 razy)^[7]. Jednak podobnie jak w wypadku ksiąg sądowych, wraz z upływem czasu następuje spopularyzowanie terminu „ziemia wschowska” i to on zaczyna dominować. W aktach sejmikowych z przełomu XVII i XVIII wieku to określenie zupełnie wypiera „powiat” – ten pojawia się tylko dwa razy^[8], ziemia dziewięć razy, z czego raz zostaje wymieniona na równi z województwami poznańskim i kaliskim^[9].

Źródła późniejsze, z końca XVIII wieku, i o zupełnie innym charakterze również nie wskazują na to, że doszło w międzyczasie do wyklarowania się kwestii określania terytorium wschowskiego. Z jednej strony można stwierdzić istnienie w mentalności ówczesnych ziemi wschowskiej. Przynajmniej jako terytorium, którego mieszkańców łączy z tytułu jego zamieszkania pewna więź, pozwalająca na budowanie na jej podstawie tożsamości regionalnej. Ilustrują to materiały dotyczące konfederacji wielkopolskiej z 20 sierpnia 1792 r. Ziemia wschowska funkcjonuje w nich jako element oficjalnej nazwy konfederacji obok województw (Konfederacja Generalna województw wielkopolskich Poznańskiego, Kaliskiego, Gnieźnieńskiego i ziemi Wschowskiej)^[10].

Z drugiej strony innych informacji dostarczają Mappy szczegulne Karola Perthees’a z końca XVIII wieku. Na mapie województwa poznańskiego^[11] terytorium wschowskie określono jako powiat.

Z perspektywy hierarchii podziałów administracyjnych Koronny ziemia była nadrzędna wobec powiatu. Ziemie to dawne terytoria księstw dzielnicowych, które utrzymały własną hierarchię urzędników, jeśli zachowały one wojewodę, to zaczęto je nazywać województwami. Jednak zależność między tymi, zbliżonymi do siebie, bytami były różne. Zdarzało się, że ziemie były pośrednim szczeblem między powiatem i województwem (tak było na Mazowszu, oraz w wypadku ziemi Wieluńskiej). Z kolej ziemia dobrzyńska mimo braku wojewody była w pełni samodzielną jednostką administracyjną, równą województwom. Charakterystycznymi dla ziem lub województw było posiadanie dwóch innych atrybutów samorządności szlacheckiej: sejmiku i sądu ziemskiego. Ta druga instytucja leży również u genezy powiatów i określiła zależność między nimi i ziemiami/województwami. Sąd ziemski danej ziemi odbywał kolejno roczki w głównych ośrodkach ziemi. Terytorium, z którego spływały sprawy na roczki w danym mieście, zaczęto nazywać powiatami. Innymi słowy, jeden sąd sądził w ciągu roku w kilku powiatach, które składały się na obszar danej ziemi lub województwa^[12].

ak zarysowując zależności między poszczególnymi szczeblami organizacji państwa, należy stwierdzić, że z tej perspektywy analiza terytorium wschowskiego w drugiej połowie XVI w. jednoznacznie wskazuje na jego wyjątkowość, związaną zapewne z jego późniejszym przyłączeniem do zjednoczonego Królestwa Polskiego (1343 r.)^[13] Zaczynając od podległości wobec województwa, można przyjąć, że jest on zdecydowania mocniejsza niż w innych w wypadku innych ziem. Ziemia wschowska była częścią województwa poznańskiego i podlegała jego wojewodzie^[14]. Co prawda wszystkie inne ziemie, oprócz dobrzyńskiej, podlegały pod określone województwo, to jednak posiadały one własne sejmiki ziemskie. Własny sejmik posiadała również ziemia liwska, która nie dzieliła się na powiaty. Interpretacja tego faktu względem terytorium wschowskiego jest jednak utrudniona, ponieważ, na sejmikowej mapie Korony województwa poznańskie i kaliskie stanowiły wyjątek (obok Kujaw) – w przeciwieństwie do innych województw, z których każde posiadało własny sejmik, odbywały wspólne zjazdy obradujące w Środzie^[15] . Z tego względu brak własnego sejmiku dla terytorium wschowskiego nie wydaje się niczym osobliwym. Silny związek terytorium wschowskiego z województwem widać na elekcjach królewskich. O ile ziemie mazowieckie, wieluńska i dobrzyńska posiadały własną reprezentacji, to wschowska nigdy takiej samodzielności nie miała^[16]. Taki stan należy w głównej mierze tłumaczyć niewielkim rozmiarem tego terytorium (najmniejsza jednostka administracyjna w Koronie) i tym samym małymi możliwościami uniezależnienia się.

Specyficzna była też sytuacja tutejszej hierarchii ziemskiej i sądownictwa ziemskiego. Omawiany teren uzyskał prawo ziemskie na wzór Wielkopolski w 1422 r., co pozwoliło na zorganizowanie tam sądu ziemskiego i charakterystycznych dla ziem urzędów. Była to jednak hierarchia mocno uszczuplona. Powołani zostali jedynie urzędnicy związani z działalnością sądu ziemskiego: sędzia (po raz pierwszy wymieniony w 1424 r.), podsędek (1426 r.) i podkomorzy (1433 r.). Ten ostatni urząd został jednak wyparty przez pisarza sądu ziemskiego w połowie XVI wieku – pierwszy pisarz wschowski pojawia się w 1527 r., zaś ostatni podkomorzy został nominowany w 1546 r. Pełna hierarchia ziemska w ziemi wschowskiej została powołana dopiero w 1670 r. konstytucją sejmową. Poza tą kadłubową hierarchią ziemską wyróżnikiem terytorium wschowskiego była szeroka autonomia tamtejszego starosty, który dysponował w swoim okręgu władzę analogiczną do tej posiadanej przez starostę generalnego Wielkopolski^[17].

Podsumowując zaprezentowane wiadomości, należy stwierdzić, że dla XVI wieku status terytorium wschowskiego nie znajduje analogii wśród innych podziałów administracyjnych Rzeczpospolitej. Rozwój hierarchii urzędniczej w kierunku „ziemi” zakończył się dopiero w 1670 r., jednak i do tego momentu funkcjonowanie osobnego sądu ziemskiego i samodzielnego starosty wyróżniało terytorium wschowskie od innych powiatów Wielkopolski. Można więc stwierdzić, że ta sytuacja jednoznacznie predestynuje terytorium wschowskie do bycia czymś więcej niż powiatem. Nie ulega jednak wątpliwości jego znacznie mniejsza autonomia wobec struktur województwa poznańskiego, niż miało to miejsce w wypadku innych ziem, co spowodowane było niewielkim obszarem. Późniejsza popularyzacja terminu „ziemia”, związana z powołaniem pełnej hierarchii urzędniczej, nie spowodowała zupełnego zerwania z „powiatem”, czego najlepszym przykładem jest mapa Perthees’a, jednak pozwoliła na dalszą autonomizację tego regionu z perspektywy mentalności nowożytnego społeczeństwa wielkopolskiego. Mimo to dla XVI wieku najlepiej sytuację przedstawia tytuł rejestru z 1567 r., informujący, że pobór dotyczy terrae et districtus Wschowiensis – czyli tej samej jednostki terytorialne, zaś oba terminy, jakimi ją określano, w oczach ówczesnych wzajemnie się nie wykluczały, również z perspektywy podziałów administracyjnych. Ziemia wschowska była terenem działalności miejscowego sądu ziemskiego, który jednak miał tylko jeden okrąg sądowniczy – powiat wschowski (co tłumaczy preferowanie do połowy XVII wieku, terminu districtus na określenie przynależności administracyjnej osad). Oba byty były tożsame przestrzennie. Z tego powodu dla XVI wieku mówienie zarówno o ziemi wschowskiej, jak i o powiecie wschowskim jest uzasadnione i oznacza to samo terytorium.

W niniejszej edycji, dla zachowania spójności, obowiązującym terminem jest ziemia wschowska, ze względu na posiadanie sądu ziemskiego.

***

Ziemia wschowska leżała na południowo-zachodnim krańcu województwa poznańskiego. Od północy i wschodu graniczyła z powiatem kościańskim, zaś od południa i zachodu jej granica była również granicą państwową między Rzeczpospolitą i należącym do Królestwa Czech księstwem Głogowskim. Granica między powiatem kościańskim i ziemią wschowską, zaczynając od zachodu, biegła w kierunku południowo-wschodnim, wschodząc wąskim klinem, ze Śmieszkowem i Potrzebowem między powiat kościański i księstwo głogowskie. Nasada klina znajdowała się na linii jezior lgińskich. Następnie granica biegła na północny-wschód terenami leśnymi, ciągnącymi się między Lginiem i Nową Wsią (obecnie Sądzia) – po stronie wschowskiej, oraz Wijewem i Włoszakowicami – po stronie kościańskiej^[18]. Od tego miejsca powiat wschowski wchodził klinem, z miejscowościami Boguszyno i Bronikowo, w powiat kościański. Przy Bronikowie granica zawracała na południe, biegnąc na krótkim odcinku wzdłuż rzeki Bniewy. Między Krzyckie Wielkim (z. wschowska) i Mórkowem (pow. kościański) granica zmieniała kierunek na południowo-wschodni między miejscowościami Wilkowo i Leszno (z. wschowska) oraz Grunówko (obecnie Gronówko) i Sienno/Grunowo (obecnie Gronowo) (pow. kościański)^[19]. Dalej skręcała na południe wzdłuż kompleksów leśnych między Lesznem i Rydzyną (pow. kościański). Granica między tymi powiatami kończyła się na północ-zachód od Tarnowej (obecnie Tarnowa Łąka) i od tego momentu stawała się granicą państwową, ciągnącą się w kierunku południowo-zachodnim terenami bagiennymi, przez które przepływają obecnie Rów Polski i Rów Śląski, dochodziła Dreżyny (obecnie Dryżyna) (z. wschowska), tam skręcała na północny-zachód. Po jej wschowskiej stronie znajdowały się miejscowości Szymolewo (obecnie Zamysłów) i Drzewce (obecnie Drzewce Stare). Dalej wzdłuż rzeki Lipiec i na północny-zachód od Lginia przechodziła w granicę wewnętrzną Rzeczpospolitej, między powiatami kościańskim i wschowskim.

Ziemia wschowska przed reformacją posiadała najgęstszą sieć parafialną w Rzeczpospolitej. Na jeden kościół przypadały tutaj średnio dwie miejscowości, dla reszty Wielkopolski było to przynajmniej pięć osad. Przed 1550 rokiem znajdowało się na jej terenie 23 kościoły parafialne i 3 świątynie pomocnicze. Wśród tych ostatnich jeszcze w pierwszej ćwierci XVI wieku samodzielną parafią był Ogrody, później włączone do parafii w Święciechowie^[20]. Ziemia wschowska podzielona była między dwie diecezje: poznańską (archidiakonat śremski, dekanat wschowski), do której należało 17 parafii i wrocławską (archidiakonat głogowski, archiprezbiterat Góra) – 6 parafii. W księstwie głogowskim leżała parafii Wyszanów, do której należały miejscowości wschowskie Dreżyna i Górczyna. Te struktury kościelne ziemi wschowskiej zniszczyła reformacja. Większość kościołów zostało zajętych, na dłuższy lub krótszy okres, przez protestantów. W drugiej połowie XVI wieku w rękach katolików pozostały świątynie w Boguszynie, Święciechowie, Lginiu, Kunersdorfie (obecnie Konradowo), Szymolewie (obecnie Zamysłów)^[21]. Do końca XVI wieku katolicy odzyskali jedynie świątynie w Łysinach, Tylewicach (te stały się świątynią pomocniczą Łysin), Bronikowie i czasowo kościół w Lesznie. Opalińscy przeprowadzili jednak w tym burzliwym okresie fundacje dwóch świątyń w swoich dobrach. W Śmieszkowie powstał kościół parafialny, a w Hetmanicach kościół pomocniczy Lginia. O obydwu informuje po raz pierwszy wizytacja diecezji poznańskiej z 1619 r.^[22].

Ziemia wschowska zajmowała obszar około 530 km2. W drugiej połowie XVI wieku da się uchwycić 44 miejscowości na jej terenie (3 miasta i 41 wsi). Zarówno pod względem terytorialnym, jak i liczby osad, była to najmniejsza jednostka terytorialna w Koronie. Rejestry poborowe odnotowują 41 jeden miejscowości. Nie są wymieniane w nich Ogrody, które w pierwszej połowie XVI wieku przeżywały poważny kryzys, którego wyrazem był upadek tamtejszej parafii. Mimo to sama wieś funkcjonowała w drugiej połowie tego stulecia, informują o tym wpisy z ksiąg sądowych^[23], a rejestr podymnego z 1631 r. wymienia tam 14 domów^[24]. W rejestrach poborowych nie pojawiają się też dwie wsie założone w dobrach Opalińskich pod koniec stulecia: Śmieszkowo i Potrzebowo^[25]. Data ich lokacji nie jest znana. Potrzebowo powstało na pewno przed 1590 r, być może w 1587 r. Lokacja Śmieszkowa i fundacja tamtejszego kościoła to prawdopodobnie wydarzenia o kilka lat późniejsze^[26]. Około połowy XVI w. miało miejsce, założenie Buchwaldu (obecnie Buczyna). Jej dokładna geneza nie jest jasna. W 1527 r. zagajnik o nazwie Buchwald należał do Wojciecha Ossowskiego i był częścią dóbr w Osowej Sieni^[27]. Jednak jako miejscowość pojawia się po raz pierwszy w 1562 r., kiedy to Andrzej Opaliński wymienia Buchwald za Wijewo (pow. kościański), należące do cystersów przemęckich^[28].

Na terenie ziemi wschowskiej jeszcze w pierwszej połowie XVI w. znajdowały się dwa miasta: królewska Wschowa i należąca do benedyktynów lubińskich Święciechowa. W wyniku zabiegów Rafała Leszczyńskiego również Leszno zostało lokowane jako miast (zgoda królewska na lokację w 1547 r., prawa miejskie w 1549r.)^[29].

Wśród właścicieli ziemskich dominowała szlachta. Jej przedstawiciel posiadali 36 miejscowości (82%), 5 należało do kościoła (11%), 2 do miasta Wschowy (5%, obie Przyczyny^[30]), do króla należało jedynie miasto Wschowa. Największymi właścicielami w ziemi wschowskiej były dwie rodziny magnackie: Opalińscy i Leszczyńscy. Ci pierwsi posiadali majątki w północno-zachodniej części ziemi: 5 całych wsi i części dalszych 3. Do Leszczyńskich należały miejscowości w południowo-wschodniej i centralnej części ziemi: miasto Leszno, 5 całych wsi i części w 2 innych. Z instytucji kościelnych większy kompleks dóbr posiadały jedynie klaryski głogowskich (3 wsie).

Powierzchnia ziemi uprawnej uwzględnionej w rejestrach poborowych z drugiej połowy XVI wieku (bez folwarków) wynosiła ok 9 500 ha, czyli 18% terenu całego powiatu.

Wskazówki bibliograficzne
• Bieniaszewski A., Urzędnicy wschowscy XV-XVIII wieku, Poznań 1970.
• Gąsiorowski A., O inkorporacji ziemi wschowskiej do Polski, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 44, 1992, 1–2, s. 159–167.
• Kapłon M., W sprawie zajęcia Wschowy przez Kazimierza Wielkiego, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 16, 1961, 4, s. 598–601.
• Nowacki J., Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, Poznań 1964.
• Nowakowski A., Prawne aspekty inkorporacji ziemi wschowskiej do Polski, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 43, 1991, 1–2, s. 115–124.
• Nowakowski A., Wschowa i ziemia wschowska w dawnej Polsce: do roku 1793, Białystok 1994.
• Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, dostęp: 25.08.2015
• Wschowska księga grodzka, 1495-1526, red. M. Słoń, Warszawa 2014, dostęp: 25.08.2015

Arkadiusz Borek

Treść: k. 204 tytuł; k. 204v-209 pobór z miast i wsi; k. 209v czopowe (nieobjęte edycją); k. 210 podsumowanie rejestru.

Uniwersał: VC, t. 2, vol. 1, s. 112-117; W. Pałucki, Uniwersały poborowe z 1563 roku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 14 1966, nr 3, s. 519-533.

Opis: Rejestr został spisany w całości po łacinie. W rejestrze pojawia się tylko jedna ręka, pisząca dość staranną italiką, z manierą do wyraźnego przeciągania i wyginania laseczek i ogonków liter. Nazwy miejscowości zostały wyróżnione pogrubieniem. Rejestr jest czytelny i nie stwarza problemów paleograficznych; nie ma też śladów nanoszenia poprawek. Brak jest uszkodzeń lub zanieczyszczeń utrudniających odczyt. Rejestr ma strukturę tekstowo-tabelaryczną. Na dole stron znajdują się podsumowania zapłaconego podatku. Wpisy zostały ułożone chronologicznie, wg dat wpłat, chociaż występują pewne zachwiania tego układu na początku (Wschowa i obie Przyczyny) oraz na końcu źródła (wsie Andrzeja Opalińskiego). W rejestrze wymieniono 42 miejscowości. W rejestrze znajduje się 6 pustych wpisów, wszystkie na jego końcu.

Uwagi redakcyjne: W rejestrach wschowskich, poza znanymi z innych powiatów łanami, jako jednostki podziału areału pojawiają się również pręty (virgae). Nominalnie była to 1/12 łana (Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2006, s. 167, tab. 6 – odwołuje on się co prawda do przeliczników z XVIII w., ale odpowiadają one stosunkom spotykanym w rejestrach wschowskich), mimo to pisarze często nie byli dokładni w przeliczaniu tej wartości na sumę podatkową i popełniali pomyłki. Jednak przyjętą w edycji rejestrów poborowych praktyką jest przeliczanie wszystkich miar lub określeń powierzchni na łany na podstawie sumy zapłaconego od nich podatku. Z tego powodu tak też postąpiono przy prętach. Otrzymaną na tej podstawie wartość zsumowano z łanami w odpowiedniej kolumnie liczbowej, w variach zaś podano ich liczbę w następujący sposób [v: X], gdzie X to liczba prętów. W uniwersale poborowym wymieniono tylko komorników za 6 gr. (zinterpretowanych na jego podstawie jako posiadających jakiś dobytek), jednak w rejestrze pojawią się także komornicy za 3 gr., tych określanych jako pauperes wpisywano do kolumny „komornicy_bez_dobytku”. Datę wpłaty w drugim dziale wsi rekonstruowano na podstawie daty z pierwszego działu. Uzasadnia to systematyczny brak dat w kolejnych wpisach o danej wsi (a więc świadome rozwiązanie pisarza) oraz prawie idealnie chronologiczny układ wpisów (zaburzony tylko na początku i końcu rejestru).

Arkadiusz Borek

Autorzy: Arkadiusz Borek, Krzysztof Chłapowski, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Arkadiusz Borek
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 304 tytuł; k. 304 pobór z miast; k. 304v-308v pobór z wsi.

Uniwersał: VL, t. 2, s. 60-64; VC, t. 2, vol. 1, s. 185-190.

Opis: Rejestr został spisany w całości po łacinie, jedynym wyjątkiem jest tu określenie podatku czopowe i doroczni (k. 305v) przy miastach. Główną treść rejestru wpisała jedna ręka, staranną italiką. Nazwy miejscowości zostały wyróżnione krojem – litery są bardziej kanciaste niż właściwej treści, identyczne z tymi w tytule rejestru. Pismo jest czytelne, nie ma też śladów nanoszenia poprawek. Brak jest uszkodzeń lub zanieczyszczeń utrudniających odczyt. Druga ręka (pismo kursywne, dość niestaranne) wpisała podsumowania stron; można ją przypisać Stanisławowi Bnińskiemu podpisanemu na ostatniej k. 308v (Stanislaw Bninski poborca wojewodstw[a] posz[n]anskiego wlasna reka). Rejestr ma strukturę tekstowo-tabelaryczną. Rejestr nie ma wyraźnego układu wsi. Jednak biorąc pod uwagę wiadomości spoza tego źródła, wydaje się, że jakieś znaczenie miał właściciel danej osady (wsie należące do Wschowy zapisano po niej, a będące własnością Andrzeja Opalińskiego i klarysek głogowskich również stanowią zwarte grupy). Rejestr jest pozbawiony sum podatku z miejscowości. Pisarz do wpisywania dat wpłat używał zarówno kalendarza liturgicznego, jaki i dni miesiąca. W rejestrze wymieniono 40 miejscowości.

Pisarz niepoprawnie przypisał Kacprowi Drzewickiemu wsie Konradowa, Kendlewo i Zamysłów (własność klarysek głogowskich). Wynika to prawdopodobnie ze zbyt swobodnego stosowania formuły eiusdem, zamiast właściciela. Względnie może to być świadectwo oddania tych wsi w dzierżawę.

Uwagi redakcyjne: W rejestrze pojawiają się komornicy za 2 gr. Tych, jako że w rękopisie używano przy nich sformułowania: ratione paupertatis, wpisywano do kolumny „komornicy_bez_dobytku”. W rejestrze występują też pręty jako miara powierzchni, sposób ich rozpisania zob. wstęp do rejestru 1563 r.

Arkadiusz Borek

Autorzy: Arkadiusz Borek, Catharina Seeger, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru: Catharina Seeger
Skolacjonowanie i przygotowanie do edycji: Arkadiusz Borek
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

poniżej napis:

Tempore officii generosi domini Iohannis | Czisswiczki, tribuni Calissiensis, ac | eiusdem contributionis in palati | natu Posnaniensi exactoris.

U dołu strony napis kolorem czerwonym: N^o 455.

Treść:k. 296v-297v: miasta ziemi wschowskiej; k. 298-302v: wsie ziemi wschowskiej

Uniwersał: VC, t. 2, vol. 1, s. 205-212 (Uniwersał poborowy piotrkowski roku 1567); VL, t. 2, s. 722-745,

Opis: Rejestr otwierają trzy miasta ziemi wschowskiej (Wschowa, Święciechowa i Leszno) z podanymi wpłatami podatku, jaki i czopowego. Pisarz w rejestrze wpisywał nie tylko ilość poszczególnych kategorii podatkowych ale również obowiązującą stawkę. Należną kwotę zapisywał on z prawej strony wpisu, a sumę wpisanych kwot na każdej stronie – w jej dolnej części. Po k. 299v znajduje się osobna wklejka obejmująca wsie Andrzeja Opalińskiego, który zapłacił podatek w Poznaniu. Przy miejscowościach podana jest dzienna data wpłaty. Rejestr kończy suma zapłaconego podatku (fl. 1463, gr. 10) oraz podpis: Lukas Brzozowski.

Uwagi redakcyjne: Rejestr posiada przejrzysty układ, jest czytelny i nie sprawia kłopotów interpretacyjnych.

Jarosław Suproniuk

Autorzy: Jarosław Suproniuk, Michał Słomski, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Jarosław Suproniuk
Skolacjonowanie: Michał Słomski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 444 tytuł; k. 445-445v pobór z wsi; p. 445v podsumowanie poboru z wsi; k. 446 pobór z miasta – Święciechowy (w tym czopowe); k. 447 podsumowanie poboru z miasta; k. 447v podsumowanie całego rejestru.

Uniwersał: VC, t. 2, vol. 1, s. 290-295.

Opis: Rejestr został spisany po łacinie. Jest on tworem jednego pisarza, używającego starannej italiki do wpisania głównej treści rejestru, nazwy miejscowości i nagłówki poszczególnych części rejestru wyróżnił antykwą. Ma strukturę tekstową. Rękopis jest czytelny, nie ma śladów poprawek, zniszczeń, ani zabrudzeń. Rejestr wymienia tylko 5 miejscowości, wszystkie będące własnością instytucji kościelnych – klasztorów w Głogowie, Lubiniu i Przemęcie. Ta skromna liczba osad jest spowodowana ogólnymi założeniami poboru (zob. wstęp do rejestru poznańskiego 1570) obejmującego tylko własność duchowną i królewską, mimo to nie wymieniono w rejestrze Wschowy, która była własnością króla.

Uwagi redakcyjne: W rejestrze występują też pręty jako miara powierzchni, sposób ich rozpisania zob. wstęp do rejestru 1563 r. Czopowe przy Święciechowie podano wg zasad przedstawionych we wstępie do rejestru kościańskiego z 1565 r.

Arkadiusz Borek

Autorzy: Arkadiusz Borek, Michał Słomski, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Arkadiusz Borek
Skolacjonowanie: Michał Słomski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 778 tytuł; k. 778-782v pobór z miast i wsi; k. 783 czopowe z miast (nieobjęte edycją).

Uniwersał: VL, t. 2, s. 176-181; VC, t. 2, vol. 1, s. 397-403.

Opis: Rejestr został spisany po łacinie. Za główną treść rejestru odpowiada jeden pisarz, używający starannej italiki, z tendencją do wyraźnego zaznaczania pętelek liter. Nazwy miejscowości zostały wyróżnione antykwą. Nie jest pewne, czy rejestr został wpisany jednym ciągiem, czy oparł się na przygotowanym schemacie – na początkowych kartach występują dość duże przerwy między kolejnymi wpisami, które później zanikają. Inna ręka wpisała podsumowania stron, również italiką, jednak mniej ozdobną, a bardziej kursywną. Rejestr ma strukturę tekstowo-tabelaryczną. Rękopis jest czytelny, nie ma śladów poprawek, zniszczeń, ani zabrudzeń. Wymienione zostały 41 miejscowości. Przy Lesznie podano liczbę domów. Rejestr nie ma wyraźnego układu miejscowości. Jednak biorąc pod uwagę wiadomości spoza tego źródła, wydaje się, że jakieś znaczenia miał właściciel danej osady (wsie należące do Wschowy zapisano po niej, a będące własnością Andrzeja Opalińskiego i klarysek głogowskich również stanowią zwarte grupy).

Uwagi redakcyjne: W rejestrze pojawiają się komornicy za 2 gr. Tych wpisywano do kolumny „komornicy_bez_dobytku” (tak jak w roku 1565), zaś komorników za 1 gr. do kolumny „komornicy niesprecyzowani”, mimo określania ich jako pauperes. Takie postępowanie uzasadniania fakt, że liczebność komorników za 2 gr. w 1565 i 1577 r. wskazuje, że chodzi o tę samą grupę. Występują też pręty jako miara powierzchni, sposób ich rozpisania zob. wstęp do rejestru 1563 r. Datę roczne przy jej braku rekonstruowano jako rok 1577, uznając, że inny rok następny zostałby oznaczany przez pisarza (jak przy Długim Starym i Nowym).

Arkadiusz Borek

Autorzy: Arkadiusz Borek, Krzysztof Chłapowski, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Arkadiusz Borek
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 661 tytuł; k. 661-672v, 681-681v pobór z miast i wsi; k. 681v-682v podsumowanie rejestru; k. 683-690 czopowe z wsi i miast (nieobjęte edycją).

Uniwersał: VL, t. 2, s. 191-198; VC, t. 2, vol. 1, s. 421-430.

Wydanie: ŹD, s. 98-102.

Opis: Rejestr został spisany po łacinie. Prawie wszystkie elementy rejestru zostały wpisane jedną ręką – tytuł, nazwy miejscowości, główna część wpisu, podsumowania podatku ze strony i całościowe podsumowanie rejestru na k. 681v-682v. Te ostatnie wyróżniają się jedynie węższymi liniami i wielkością, jest to jednak ta sama italika o niewielkim pochyleniu. W rejestrze pojawiają się jeszcze trzy ręce – odpowiedzialną za podsumowania opodatkowanych przedmiotów (węższe linie i bardziej kanciaste litery, które jednak zanikają już na 4. karcie rejestru); trzecia ręka wpisała informacje o jednym dziale we wsi Przybyszewo (k. 667v, pismo bardzo delikatne, z mocno zaznaczonymi górnymi elementami, niektórych znaków), ostatnia na k. 681v dopisała brakującą przy wpisie czwartej ręki sumę podatku. Wszystkie strony rejestru zostały oznaczone na górze datą roczną. Rękopis jest czytelny, nie występują uszkodzenia i zanieczyszczeni utrudniające lekturę. Rejestr ma strukturę tekstowo-tabelaryczną. Rejestr został rozerwany przez osobowy spis czopowego z lat 1579 i 1580, który zajmuje k. 673-680v. Przy Lesznie została odnotowana liczba opodatkowanych domów. Rejestr nie ma wyraźnego układu miejscowości. Jednak biorąc pod uwagę wiadomości spoza tego źródła, wydaje się, że jakieś znaczenia miał właściciel danej osady (wsie należące do Wschowy zapisano po niej, a będące własnością Andrzeja Opalińskiego i klarysek głogowskich również stanowią zwarte grupy).

Uwagi redakcyjne: W rejestrze występują pręty jako miara powierzchni, sposób ich rozpisania zob. wstęp do rejestru 1563 r. Przy braku daty rocznej, rekonstruowano ją jako rok 1579, zakładając, że rok 1580 był oznaczany (np. Bronikowo k. 665v). Innych braków w datacji nie uzupełniano, nie znajdując do tego podstawy w materiale (brak systematyczności w pomijaniu tego elementu przez pisarza).

Arkadiusz Borek

Autorzy: Arkadiusz Borek, Krzysztof Chłapowski, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Arkadiusz Borek
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 462 tytuł; k 462-470v pobór z miast i wsi; k. 470v podsumowanie rejestru.

Uniwersał: VL, t. 2, s. 212-219; VC, t. 2, vol. 1, s. 455-463.

Opis: Rejestr został spisany w całości po łacinie. Występuje w nim jedna ręka pisząca drobną i bardzo staranna italiką, pisarz dużą wagę przywiązywał do utrzymani przejrzystości i czytelności treści rejestru. Jedynym wpisem obcym jest podsumowanie rejestru na k. 470v. Nazwy miejscowości zostały wyróżnione antykwą analogiczną do tej użytej w tytule. Charakter pisma jest prawie identyczny z tym z rejestru z 1582 r. Występują niewielkie różnice (nie nadużywa dużych liter jak w następnym roku, a narzędzie pisarskie jest grubsze), ale należy uznać, że są one efektem pracy jednego pisarza, co tłumaczy umiejscowienie rejestru w księdze. Rozdziela on dwie części rejestru z 1582 r. – identyczne pismo spowodowało, że składający księgę nie zauważył, że jest to rejestr o rok wcześniejszy. W rejestrze nie ma podsumowań podatku na dole stron. Pojawia się kilka uzupełnień, naniesionych innym atramentem, ale tę samą ręką. Rękopis jest czytelny, nie występują uszkodzenia i zanieczyszczeni utrudniające lekturę. Rejestr ma strukturę tekstowo-tabelaryczną. Nie ma wyraźnego układu miejscowości. Jednak biorąc pod uwagę wiadomości spoza tego źródła, wydaje się, że jakieś znaczenia miał właściciel danej osady (wsie należące do Wschowy zapisano po niej, a będące własnością Andrzeja Opalińskiego, Leszczyńskich i klarysek głogowskich również stanowią zwarte grupy). W rejestrze wymieniono 41 miejscowości. Przy Lesznie podano liczbę domów.

Uwagi redakcyjne: W rejestrze występują pręty jako miara powierzchni, sposób ich rozpisania zob. wstęp do rejestru 1563 r. Przy braku daty rocznej, rekonstruowano ją jako rok 1581.

W rejestrach z lat 1581 i 1582 przy niektórych wpisach (w rejestrze z 1581 roku, przy prawie połowie, w następnym roku przy prawie wszystkich) pojawia się formuła etc. solvit (&c. solvit), po której zazwyczaj następuje data wpłaty podatku. Nie jest jasne czy et cetera ma jakieś znaczenie. Zwrot ten, oznaczający pominięcie jakichś elementów, wydaje się nie przystawać do charakteru źródła, jakim są rejestry wpłat podatkowych. Próby wytłumaczenie obecności tego zwrotu przez porównanie kolejności wpisów, właścicieli wsi lub dat wpłat nie wskazały jednak na istnienie jakichkolwiek tendencji. Należy więc uznać jego użycie, za efekt maniery pisarza. Zwłaszcza, że w 1582 r. tak formuła występuje przy prawie wszystkich wpisach.

Arkadiusz Borek

Autorzy: Arkadiusz Borek, Krzysztof Chłapowski, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Arkadiusz Borek
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 453 tytuł; k. 454 drugi tytuł; k. 454-461v, 471-474 pobór z miast i wsi.

Uniwersał: VL, t. 2, s. 212-219; VC, t. 2, vol. 1, s. 455-463.

Opis: Rejestr został spisany w całości po łacinie. Występuje w nim jedna ręka pisząca drobną i bardzo staranną italiką, pisarz dużą wagę przywiązywał do utrzymani przejrzystości i czytelności treści rejestru. Od innej ręki pochodzą podsumowania na dole stron oraz niewielkie uzupełnienie informacji o zagrodniku w Dębowej Łące. Nazwy miejscowości zostały wyróżnione antykwą analogiczną do tej użytej w tytule. Rejestr został podzielony na dwie części przez spis z roku 1581. Wynika to z prawie identycznego charakteru pisma w obu rejestrach. Występują niewielkie różnice (w tym rejestrze pisarz nadużywa dużych liter jak w następnym roku i posługuje się cieńszym narzędziem pisarskim), ale należy uznać, że oba rejestry są one efektem pracy jednego pisarza. Identyczne pismo spowodowało, że składający księgę nie uznał oba rejestry za jeden. Rękopis jest czytelny, nie występują uszkodzenia i zanieczyszczenia utrudniające lekturę. Rejestr ma strukturę tekstowo-tabelaryczną. Nie ma wyraźnego układu miejscowości. Jednak biorąc pod uwagę wiadomości spoza tego źródła, wydaje się, że jakieś znaczenia miał właściciel danej osady (wsie należące do Wschowy zapisano po niej, a będące własnością Andrzeja Opalińskiego, Leszczyńskich i klarysek głogowskich również stanowią zwarte grupy). W rejestrze wymieniono 41 miejscowości. 10 wpisów jest pustych, znajdują się one na końcu rejestru. Przy Lesznie podano liczbę domów.

Uwagi redakcyjne: W rejestrze występują pręty jako miara powierzchni, sposób ich rozpisania zob. wstęp do rejestru 1563 r. Przy braku daty rocznej, rekonstruowano ją jako rok 1582.

W rejestrach z lat 1581 i 1582 przy niektórych wpisach (w rejestrze z 1581 roku, przy prawie połowie, w następnym roku przy prawie wszystkich) pojawia się formuła etc. solvit (&c. solvit), po której zazwyczaj następuje data wpłaty podatku. Nie jest jasne czy et cetera ma jakieś znaczenie. Zwrot ten, oznaczający pominięcie jakichś elementów, wydaje się nie przystawać do charakteru źródła, jakim są rejestry wpłat podatkowych. Próby wytłumaczenie obecności tego zwrotu przez porównanie kolejności wpisów, właścicieli wsi lub dat wpłat nie wskazały jednak na istnienie jakichkolwiek tendencji. Należy więc uznać jego użycie, za efekt maniery pisarza. Zwłaszcza, że w 1582 r. tak formuła występuje przy prawie wszystkich wpisach.

Arkadiusz Borek

Autorzy: Arkadiusz Borek, Krzysztof Chłapowski, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Arkadiusz Borek
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 606 tytuł; k. 606-613 pobór z miast i wsi.

Uniwersał: VL, t. 2, s. 212-219; VC, t. 2, vol. 1, s. 455-463.

Opis: Rejestr został spisany niemal w całości po łacinie, z wyjątkiem określeń: „ab hortulanis wymloczkowych” (k. 606v) oraz „ab octo virgis alias prętow” (k. 611v). Występują w nim trzy ręce Pierwsza na k. 606-606v, druga na k. 607-613 pisząca bardzo staranną italiką, gdzie pisarz dużą wagę przywiązywał do utrzymani przejrzystości i czytelności treści rejestru. Trzecią ręką (mniej czytelną) dopisano fragmenty i uzupełnienia, np. na k. 606v i 608 oraz sumy podatku z miejscowości i prawdopodobnie wypełniła kolumny: floreny, grosze, denary. Nazwy miejscowości zostały wyróżnione antykwą analogiczną do tej użytej w tytule. Rękopis jest czytelny, nie występują uszkodzenia, a obecne na nim zanieczyszczenia (kleksy) są niewielkie i nie utrudniają lektury. Rejestr prawdopodobnie został przygotowany w oparciu o określony schemat – występują w nim puste przestrzenie pod nawami miejscowości (k. 608v, k. 609v, k. 612). Ma strukturę tekstowo-tabelaryczną. W rejestrze wymieniono 42 miejscowości. 3 wpisy są puste i znajdują się między pozostałymi– jeden z nich został naniesiony w niepełnej formie: Drzew[icze]. Na podstawie innych rejestrów można określić, że dla Piotrowic (k. 609v, wpis pusty) dane zostały spisane razem z Niechłodem (k. 608). Przy Lesznie podano liczbę domów.

Uwagi redakcyjne: W rejestrze pojawiają się komornicy za 4 gr. („iquilini per unum percum habentes”), których wpisywano do kolumny „komornicy_niespr”. W jedynym przypadku (Hetmanicze, k. 613) znajdują się także komornicy za 6 gr. jako „iquilini per unam pecoram habentes”, których także umieszczono w kolumnie „komornicy_niespr”. W Siedlicy (k. 610v) znajduje się „hortulanus pastorus” za 4 gr, który został wpisany do kolumny „zagrodnicy_niespr”. Występują także pręty jako miara powierzchni, sposób ich rozpisania zob. wstęp do rejestru 1563 r.

Tomasz Panecki

Autorzy: Arkadiusz Borek, Tomasz Panecki, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Tomasz Panecki
Skolacjonowanie: Arkadiusz Borek
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek