W obrębie powiatu warunki naturalne i gęstość osadnictwa były bardzo zróżnicowane. Najintensywniej była zagospodarowana strefa południowo-wschodnia, począwszy od granicy z województwem kaliskim, przez okolice Poznania aż po widły Warty i Obry. Na północ od Warty ciągnął się równoleżnikowo pas lasów o szerokości od kilkunastu do 30 km. Dalej na północ osadnictwo było nierównomiernie rozłożone: względnie gęste między Notecią (okolice Czarnkowa) a Wełną (rejon Rogoźna) i rzadkie, z dużymi połaciami lasów i bagien na pozostałych terenach. Wypada też zaznaczyć, że na tych terenach w drugiej połowie XVI w. wciąż zakładano nowe wsie.

Zachodnie rubieże powiatu w rejonie Czarmyśla były zarazem najbardziej na zachód wysuniętym krańcem Rzeczypospolitej. Dalej granica powiatu, pokrywająca się tu z wojewódzką i państwową, biegła na północ i wkraczała w teren rozległych lasów. Między Skwierzyną a Santokiem przecinała Wartę i szła na wschód puszczą między tą rzeką a Notecią. W rejonie Drawskiego Młyna przechodziła na prawy brzeg Noteci kierowała się na północ, wciąż w rozległych lasach. Na odcinku około 10 km pokrywała się z nurtem rzeki Drawy. Koło wsi Barchold granica powiatu oddzielała się od państwowej i skręcała na wschód, wciąż przez lasy. W okolicach Piły wąski pas terenu (ok. 10 km) wcinał się między powiat wałecki i województwo kaliskie aż po Jastrowie; to ostatnie rzeka Gwda oddzielała od poznańskiego na odcinku między Jastrowiem a Ujściem. Na południe od Noteci granica biegła przez obszary o względnie gęstym osadnictwie i jednocześnie pozbawionym naturalnych barier: najpierw na południe, a po dojściu do Warty na zachód, aż po okolice Paradyża. Była w tej części bardzo nieregularna, z głębokimi wcięciami w województwo kaliskie w rejonie Chodzieży i Kostrzynia, enklawą poznańską w powiecie gnieźnieńskim wokół Lechnina. Na odcinku równoleżnikowym, oddzielającym dwa omawiany powiat od kościańskiego, linia również jest kręta i prawdopodobnie odzwierciedla rozłożenie kompleksów dóbr możnowładztwa z okresu formowania się podziałów powiatowych w drugiej połowie XIV w. Od Paradyża do Czarmyśla granica – tu znów będąca jednocześnie państwową – biegnie względnie prosto, w kierunku północno-zachodnim, przez lasy i tereny o rzadkim osadnictwie.

W rejestrach poborowych z drugiej połowy XVI w. odnotowano 735 miejscowości w tym powiecie. Kwerenda w innych źródłach uzupełniła tę listę na razie o kolejne 35 osad. Łącznie były tu 33 miasta. Zidentyfikowano także 44 osady młyńskie, 8 kuźniczych, 2 karczemne i 7 folwarków oraz 17 pustek osadniczych, pozostających na razie poza publikowaną mapą główną. Ponad 70% wsi stanowiło własność szlachecką. Niemal równie wysoki był ten odsetek w odniesieniu do miast, co wyróżnia powiat poznański na tle ówczesnej Korony. W posiadaniu Kościoła pozostawało 18% wsi i miast (odpowiednio 122 i 6). Jeszcze słabiej zaznaczała się własność królewska, obejmująca 7 miast (21%) i 42 wsie (6%). Na terenie powiatu było 9 wsi miejskich. W odniesieniu do 14 osad nie udało się dotąd określić przynależności własnościowej. Dobra królewskie koncentrowały się w północno wschodniej części powiatu: począwszy od klucza obornickiego i rogozińskiego ciągnęły się wzdłuż wschodniej granicy, przy czym największy obszar zajmowało starostwo ujsko-pilskie. Natomiast najwięcej dóbr kościelnych znajdowało się wokół Poznania i w zachodniej części powiatu, w rejonie Paradyża, Bledzewa i Pczewa.

Fragmenty rejestrów poborowych z drugiej połowy XVI w., dotyczące Poznania, wsi należących do miasta oraz jego przedmieść, miast wchodzących obecnie w skład Poznania (Chwaliszewo, Ostrówek, Śródka), a także młynów w okolicy Poznania zostały wydane przez Mariana Mikę w pracy Opisy i lustracje Poznania z XVI-XVIII wieku^[1].

Marek Słoń

solvi[?] laudati sunt. Districtus Pozn[anensis] primum”

(tytuł i wstęp z taryfami zajmują strony recto i verso k. 153, zapisany kursywą o zmiennej wielkości: pierwsze dwa wiersze niskie, następnie dwa wysokie, reszta tytułu średniej wielkości, a taryfy drobnym pismem. Na stronie verso dokończenie taryf i pod nimi, na środku, dopisek dużymi, lecz niestarannymi literami.)

[stawka 2 gr. za łan to na pewno omyłka pisarska – w całym rejestrze odnotowywano wpłaty po 12 gr., zgodnie z uniwersałem]

Treść:k. 153r-v tytuł; k. 154-171 rejestr łanowego według parafii, k. 171r-v pobór łanowy z parafii poznańskich, k. 172 młyny wokół Poznania, k. 173r-v retenty (Villarum descripcio de quibus contribucionum regalium tamen rata prima est soluta) z podsumowaniem, k. 174-176 spis miast (Exactionum civilium integrarum alias schosow Anno Domini 1553 in convencione generali Piotrkoviensis laudatorum descripcio hic sequitur), k. 177-181 czopowe z miast, k. 182-183 czopowe ze wsi, k. 184 podatek od Żydów, k. 185 notatka o ziemi wałeckiej (in Walcensi districtu toto anno prefato domini 1553 contribuciones regales […tekst skreślony] incole non solverunt), k. 186r-v podsumowanie rejestru, k. 187 powtórzenie notatki o ziemi wałeckiej i retenty czopowego.

Uniwersał: VL, t. 2, s. 9-11; VC, t. 2, vol. 1 s. 56-59.

Opis: Rejestr pisany jest w całości po łacinie. Ma układ tabelaryczno-tekstowy: około połowy szerokości strony zajmuje kolumna tekstowa. Tu zamieszczone są w kolejnych wierszach miejscowości lub ich działy własnościowe (te zazwyczaj z podanym nazwiskiem lub nazwą właściciela), zwykle z formułą „utramque ratam solvit de”, czasem z innymi, dodatkowymi zapiskami. Parafie są wydzielone nagłówkiem, pisanym znacznie większymi literami. Zawiera on nazwę parafii i skrót samego słowa „parochia” lub, traktowane jako ekwiwalent, określenie miejskiego charakteru osady parafialnej („oppidum”, „civitas”), wyjątkowo zdarzają się inne dopiski, jak „Slupi episcopi Poznanensis parochia” (k. 167). Między parafiami jest zachowany równomierny odstęp. Po prawej stronie widnieje pięć kolumn liczbowych: „Cmethonales mansi”, „Scultetiales mansi”, „Tabernae”, „Walne rote”, „Annuales rote”. Na prawo od nich zdarza się (np. Trzciel, k. 169) dopisek nt. nietypowych rodzajów kół młyńskich, jak rudne czy folusze. Podsumowanie na dole strony (nieobjęte niniejszą edycją) zawiera liczbę jednostek z danej kategorii, zapłaconą od niej łączną kwotę, oraz sumę wszystkich wpłat z danej strony. Bardzo konsekwentny układ tekstu, brak zbędnych odstępów lub sytuacji niedostatku miejsca, oraz brak pustych wpisów wskazują jednoznacznie, że jest to czystopis.

Spis miejscowości ma typowy układ: parafie ułożone są w porządku alfabetycznym według ich pierwszej litery. Wyjątkiem są parafie wokół Starego Miasta Poznania (św. św. Jana, Marcina i Wojciecha), umieszczone na końcu. Po wpłatach od wsi następuje dział charakterystyczny dla rejestrów powiatu poznańskiego: wykaz młynów „circa Posnaniam”. Spis miast jest bardzo ubogi w treść, obejmuje tylko sumę uiszczonego szosu oraz – w przypadku częściowego lub pełnego zwolnienia z tej opłaty – wyjaśnienie tej sytuacji. Bardziej rozbudowany jest rejestr czopowego z miast i wsi, nieobjęty niniejszą edycją. Po nim następuje spis podatku pobranego od Żydów, płacony po florenie od ogniska domowego.

Na karcie 186r-v znajduje się podsumowanie poboru z całego powiatu według kolumn z jego pierwszej części: 3059,25 łanów kmiecych, 152 sołtysie, 367 karczem, 76 „młynów” (w rzeczywistości kół) dziedzicznych i walnych, 129 dorocznych, ponadto dwa koła rudne i dwa folusze. Łącznie od tych dóbr zapłacono w dwóch ratach 1415 fl. 9 gr. Dalej następuje podsumowanie kolejnych części: spisu opłat pierwszej raty (41,5 łana kmiecego, 7 karczem, 2 koła doroczne – 9 fl. 6 gr.), szosu (563 fl. 16 gr.), czopowego (2427 fl. 12,5 gr.) i Żydów (154 fl.). Łączna suma poboru wyniosła 4569 fl. 11,5 gr. Wśród wymienionych na następnej karcie opłat zaległych (retenta) widnieją dwa miasta (Mosina i Trzciel) i dwa klasztory (Paradyż i Łagów).

Uwagi redakcyjne do edycji rejestru: Rejestr jest czytelny, a bardzo przejrzysty i uporządkowany układ treści sprawia, iż przeniesienie danych do arkuszy kalkulacyjnych nie przysporzyło problemów interpretacyjnych.

Marek Słoń

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Marek Słoń, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Marek Słoń
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: : k. 213–241v: rejestr łanowy; k. 242–242v: rejestr młynów w okolicach Poznania (Molendina circa Poznaniensem civitatem); k. 243–248v: dane gospodarcze dotyczące ośrodków miejskich (Contributionum civitatum [et]oppidorum regestrum).

Uniwersał: VL, t. 2, s. 661–671; VC, t. 2, vol. 1, s. 112–119; W. Pałucki, Uniwersały poborowe z 1563 roku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XIV, 1966, nr 3, s. 519–533.

Opis: Rejestr powiatu poznańskiego z 1563 roku jest obszernym źródłem podatkowym (prawie 800 zapisek), wymieniającym podstawowe dane gospodarcze w postaci łanów (kmiecych, pustych, sołtysich oraz należących bezpośrednio do szlachty – mansi feudales), młynów i karczem. Podczas prac nad spisem zaobserwowano pokaźną liczbę danych mówiących o pożarach wsi opisywanego powiatu (zob. kolumna „varia”). W rejestrze odnotowano informacje o 12 pustkach osadniczych, zaś najczęściej notowanymi zawodami wiejskimi byli kowale i krawcy (pozostałych rzemieślników opisywano ogólnikowo jako artifices). Rejestr nieczęsto podawał daty pobrania podatku (tylko w 74 zapiskach), jednak można zauważyć, że większość świadczeń była wybierana w lipcu 1563 roku, zaś wszelkie niedopłaty ze strony właścicieli ziemskich ściągano na jesieni, we wrześniu i październiku.

Informacje o właścicielach wsi zapisywano sporadycznie (ok. 100 zapisek). Do najczęstszych posiadaczy ziemskich wymienianych w źródle należeli Czarnkowscy, Górkowie, Ostrorógowie, Rożnowscy i Świdwowie.

Rejestr został sporządzony przez Jakuba Rokowskiego (k. 249) po łacinie z liczną częścią partii pisanych po polsku, widocznymi w szczególności w części dotyczącej poboru z miast oraz informacji poza formularzowych jak na przykład opis lokalizacji młynów wodnych względem Poznania.

Stan zachowania rękopisu należy ocenić jako bardzo dobry. Układ źródła ma charakter tekstowy – informacje o wsiach parafialnych pisane są większymi i pogrubionymi literami, po których następują listy osad przynależnych do danego kościoła. Sumy podatku ze wsi i ich poszczególnych działów podawane są w kolumnie floreny oraz grosze po prawej stronie każdej karty. Każda opodatkowana kategoria była wymieniana z kwotą przewidzianą w uniwersale poborowym. W wydawanym spisie pisarz nie odnotowywał sumy podatku z każdej karty rękopisu. Pismo jest czytelne i nie sprawia problemów z odczytem.

Tomasz Związek

Autorzy: Anna Dunin-Wąsowicz, Urszula Zachara-Związek, Tomasz Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Tomasz Związek
Skolacjonowanie: Anna Dunin-Wąsowicz

Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 304 tytuł; k. 305- 323v rejestr łanowego w układzie alfabetycznym według pierwszej litery nazwy osady, k. 324-335 rejestr łanowego w nierozpoznanym układzie, zgrupowanym przynajmniej częściowo według własności, k. 336-337 młyny, k. 338-342v spis miast (Civitatum contributio Sacre Regiae Maiestatis Paetricovie laudatorum Anni Domini 1567), k. 343 spis Szkotów (Ssotowie: „Thomas, Herny, Thomas Pheiler, Jacub Wursts, Hanus Patrusin, Endris Bieda, Endris Malbcon, Bartzil Enkliar, Kilian Enkliar, Kilian Semerall, Endris Mortcz, Kasper Swarczeham, Peter Holthman”, każdy zapłacił po 1 fl), k. 343v wpłaty od Żydów (Iudeorum contributio Sacre Regie Maiestatis districtus Posnanensis).

Uniwersał: VC, t. 2, vol. 1, s. 205-212 (Uniwersał poborowy piotrkowski roku 1567); VL, t. 2, s. 722-745.

Opis: Rejestr jest spisany po łacinie z pojedynczymi słowami w języku polskim. Ma układ tekstowy z dwoma kolumnami liczbowymi (floreny i grosze po prawej stronie). Zapis dotyczący jednej wsi ma charakter ciągły, bez wyodrębniania poszczególnych kategorii w osobne wiersze. Na stronach 305-308 dopisywano sumaryczne zestawienie opodatkowanych jednostek, często wciśnięte bardzo drobnym pismem na marginesie. Na dole każdej strony znajduje się podsumowanie wpłaconych kwot. Często jest ono przekreślone i zastąpione nowym, opatrzonym imieniem, nazwiskiem i syglem Łukasza Brzozowskiego. Zdarzały się stosunkowo liczne przypadki wykreślenia wpisów. Korekty sumy wynikały jednak na pewno nie tylko z tego, lecz również z częstych pomyłek rachunkowych pierwszego pisarza. Na stronie 306v dopisano inną ręką – wbrew porządkowi tej części rejestru – piwowarów (braxatores) opactwa w Paradyżu z adnotacją „ex retentis”.

Jest to jedyny rejestr powiatu poznańskiego z drugiej połowy XVI w., w którym osad nie uporządkowano według parafii, lecz w dwóch odmiennych listach. Najpierw są one zgrupowane według pierwszej litery nazwy (wpisy nr 1-476), następnie w grupach po kilka miejscowości (wpisy nr 477-703). Dla właściwego rozpoznania charakteru i układu tego drugiego spisu konieczne są pogłębione studia nad stosunkami własnościowymi w powiecie poznańskim tego okresu oraz nad relacji między rejestrem poborowym i rekognicjarzem w praktyce kancelaryjnej. Nie ulega bowiem wątpliwości związek tego spisu z rekognicjami. Pierwsze 4 grupy wsi są opatrzone podsumowaniem: „Primae recognitionic summa facit” (k. 324), „2 recognitionis summa facit” (k. 324v) etc. Na k. 327 znajduje się wpis „de sorte mea quam de sorte avunculi mei domini Jacobi Chrzipski”. W rejestrze powiatu kościańskim z tego samego roku, o takim samym układzie i pisanym tą samą ręką, ta część ma tytuł „Generalium Recognitionum” (k. 377).

Uwagi redakcyjne do edycji rejestru: Układ alfabetyczny i w konsekwencji brak informacji o przynależności parafialnej powoduje problemy w identyfikacji osad. Jest on szczególnie poważny w tak dużym powiecie, jak poznański, gdzie często wiele wsi nosiło tę samą lub podobną nazwę. W dodatku stosunkowo rzadko podawane były wiadomości o płatniku podatku. Starano się zatem porównywać liczbę opodatkowanych jednostek z rejestrach z innych lat, lecz również ta metoda niejednokrotnie zawodziła i identyfikacja pozostaje hipotetyczna, z różnym stopniem prawdopodobieństwa.

Inną trudność sprawiały niestandardowe opisy opodatkowanych osób, np. zagrodnicy sołeccy i kościelni (k. 325, Popowo i Kalsko). W przypadku wsi rzadko, ale w spisie miast już często, podawano łączną liczbę różnych jednostek, np. komorników i hultajów lub samą zapłaconą od takiej grupy sumę. Biorąc pod uwagę różne stawki opodatkowania m.in. komorników i rzemieślników, uniemożliwia to ustalenie liczby osób należących do konkretnych kategorii. Zamiast wypełnienia odnośnych kolumn liczbowych wpisane zostały odpowiednie sformułowania i kwoty do kolumny varia. W miastach często łączono zapis poboru z wpłatami z czopowego, nieobjętego niniejszą edycją, co uniemożliwiało niejednokrotnie ustalenie wysokości podatku zapłaconego przez dany ośrodek z pozostałych powinności.

Marek Słoń

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Marek Słoń, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Marek Słoń
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 394 tytuł; k. 395 Districtus Poznaniensis; k. 396-409 rejestr poboru ze wsi; k. 410 wykaz młynów koło Poznania, które zapłaciły pobór; k. 411-411v opłaty od Szkotów; k. 412-416v rejestr poboru z miast powiatu poznańskiego; k. 417 suma dochodu poboru z powiatu poznańskiego.

Uniwersał: VC, t. 2, vol. 1, s. 290-295

Opis: Rejestr poborowy powiatu poznańskiego z 1570 r. jest wynikiem uchwalenia w dniu 10 lipca 1570 r. na trwającym od 29 kwietnia do 11 lipca 1570 r. sejmie warszawskim kontrybucji dóbr królewskich i kościelnych. Dzięki pieniądzom zebranym z kontrybucji miano wypłacić zaległy żołd żołnierzom najętym w czasie trwania wojny inflanckiej. Rejestr obejmuje 82 wsie królewskie i kościelne, 2 młyny w okolicach Poznania, stanowiące własność kościelną oraz 13 miast królewskich i kościelnych. Praktycznie wszystkie zamieszczone w spisie wsie stanowiły własność duchowną. Należały one do czterech głównych instytucji kościelnych: biskupa poznańskiego, kapituły katedralnej poznańskiej i jej członków oraz opactw cysterskich w Bledzewie i Paradyżu. Dodać do tego należy po jednej wsi plebana brodzkiego i Św. Wojciecha. Daje to razem 78 wsi kościelnych. Wśród wsi wymieniono również należące do biskupów poznańskich miasto Buk [k. 396]. Zapewne chodziło o pobór z łanów któregoś z przedmieść miasta (z Konar lub Półwsi; trzecie z przedmieść, Pawłowo zostało wymienione osobno jako wieś). Nie są to jednak wszystkie dobra kościelne, jakie znajdowały się na terenie powiatu poznańskiego. Spis nie objął m.in. dóbr klasztoru cysterek w Owińskach czy komandorii joannitów z Poznania, które zostały wspomniane np. w lustracji województwa poznańskiego z 1564-1565 r. Nie wiadomo, jakie kryteria zadecydowały o pominięciu tych dóbr. W rejestrze znaleźć można tylko 4 wsie królewskie, wchodzące w skład starostwa w Ujściu. W źródle brak wzmianek o poborze ze wsi szlacheckich. Wynikało to ze sprzeciwu szlachty wobec królewskich planów ustalenia kolejnego w przeciągu kilku lat poboru nadzwyczajnego. Ponadto w spisie zawarto imiona i nazwiska dziewięciu Szkotów zamieszkujących miasta województw poznańskiego i kaliskiego, którzy opłacili podatek pogłówny za rok 1570.

Ten szczególnego rodzaju pobór przeprowadzony został nie tylko w powiecie poznańskim. Analogiczne rejestry powstały na pewno dla powiatu kościańskiego i wschowskiego województwa poznańskiego. Wiadomo również o takim samym spisie z województwa płockiego (wydany przez Adolfa Pawińskiego w XVI tomie Źródeł dziejowych na s. 126-133), sieradzkiego i łęczyckiego (choć w tym przypadku tylko z osad królewskich).

Pobór opłat miał miejsce w głównej mierze w lutym i marcu 1571 r., opłaty z kilku wsi oraz z niektórych miast zostały odebrane później (w okresie kwiecień – czerwiec i później). Pod koniec 1570 i w 1571 r. pobierano opłaty od Szkotów. Miesiąc poboru zapisywano jego łacińską nazwą, z kolei dzień tego miesiąca cyfrą rzymską. Przy czterech wsiach, jednym Szkocie i jednej z opłat z Poznania dat nie podano.

Rejestr spisano po łacinie. Polskie słowa występują w przypadku określenia rodzaju kół młyńskich (korzecznik/walni) lub urządzeń (foliush), pobieranych opłat (czopowe przy miastach), także przy nazwach poszczególnych obiektów (np. molendinum Olschewy lub molendinum korzeczne Borowe). Języka polskiego użyto również przy odnotowaniu opłaty od Szkotów (pobur od ossobi swey i warianty tego wyrażenia) i w kilku innych, pojedynczych wypadkach (np. pogorzelcze wolno pussczeny [k. 412v]). Spis wsi uporządkowano względem przynależności parafialnej [nagłówek na k. 396: Ville districtus | Poznaniensis per par-|rochias], parafie zaś uszeregowano alfabetycznie. Główny zapis składa się z nazwy miejscowości pisanej większą, pogrubioną czcionką, określeniu charakteru osady, jej właściciela i przynależności parafialnej. Jeżeli któraś z osad stanowiła siedzibę parafii, wtedy jej nazwę pisano większą czcionką, rozpoczynając wpisywanie pierwszych liter nazwy od lewego marginesu, zaś po niej dodawano skrócone oznaczenie Paro:, choć zdarzały się wyjątki od tej reguły (np. przy wsi Falcfalde [obecnie Sokola Dąbrowa] nie zaznaczono tego, lecz kolejne wyszczególnione wsie należały do parafii znajdującej się w tej miejscowości). Po podaniu daty przeprowadzenia poboru wypisano kategorie podatkowe, z których pobrano opłaty z danej miejscowości, przede wszystkim łany, ale też taberny, zagrodnicy czy rzemieślnicy. Podawano liczbę łanów, obiektów lub ludzi oraz uchwaloną na sejmie stawkę poboru od jednego łanu, młyna czy zagrodnika. Zazwyczaj każda kategoria zajmowała jeden wers, choć nie było to regułą ściśle przestrzeganą. W przypadku dwóch miejscowości [Trojanowa i Januszewic – k. 399v i 404v] kategorie te dopisano w nieco inny sposób, niż większości: nie stworzono listy opłat z danej kategorii, tylko wpisano je jednym ciągiem. Osobno zaznaczano informacje o łanach opuszczonych bądź spalonych, opuszczonych karczmach lub młynach etc., które nie podlegały poborowi w danym roku. W prawej części każdej strony zamieszczono sumę dochodów z danej wsi, na co wyznaczono trzy kolumny, jedną przeznaczoną na wartości we florenach, drugą w groszach, trzecią w denarach. Na dole zawarto podsumowanie zebranych kwot z osad wypisanych na stronie.

Pismo jest wyraźne, z reguły staranne, pisane kursywą. Rejestr zapisany został najprawdopodobniej jedną ręką, choć dwoma różnymi atramentami. Innym atramentem wpisywano podsumowania kwot na każdej stronie oraz ogólne podsumowania kolejnych części i całego rejestru. Niekiedy jednak wpisy te różnią się od stylu pisma głównej ręki rejestru, być może wynikało to z pośpiechu lub innego materiału pisarskiego. Nie pojawiają się problemy z odczytaniem rejestru.

Uwagi redakcyjne: w kolumnach wypisano tylko takie wartości, jakie zostały zapisane w rejestrze. Wszelkie informacje, których nie dało objąć się założeniami edycji rejestrów poborowych zawarte zostały w kolumnie „Varia”. Chodzi tu m.in. o pobór czopowego w miastach. W przypadku niektórych miast zdarzało się, że w jednym mieście opłaty pobierano w różnym czasie. W takim wypadku w tabeli każda data stanowi osobny rekord.

Michał Słomski

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Michał Słomski, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Michał Słomski
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 449: napis 1576 | Taryffa Pob[o]rowa | Wo[iewod]ztwa Poznanski[e]go | czerwonym pismem No 602; k. 450a: tytuł; k. 450-539: rejestr poboru łanowego ze wsi; k. 539v-541: rejestr poboru z młynów konurbacji poznańskiej; k. 542-543: rejestr poboru czopowego z dziewięciu wsi powiatu poznańskiego; k. 544-573: rejestr poboru z miast województwa poznańskiego.

Uniwersał: Na mocy postanowień zjazdu jędrzejowskiego z 28 stycznia 1576 r. pobór odbyć się miał na zasadach opisanych w uniwersale poborowym wydanym na sejmie lubelskim w 1569 r. Decyzję zjazdu potwierdził Stefan Batory podczas sejmu walnego w Krakowie 30 maja 1576 r. VL, t. 2, s. 102-106, 140-142, 155-157; VC, t. 2, vol. 1, s. 256-263, 341-344, 375-378.

Opis: Stanowiący podstawę źródłową niniejszej edycji rejestr poboru nadzwyczajnego z 1576 r. zawiera 784 zapiski dotyczące 680 punktów osadniczych, w przeważającej większości znajdujących się w granicach administracyjnych dawnego powiatu poznańskiego. W liczbie tej znaleźć można jednak 3 osady z terenu powiatu kościańskiego oraz 8 osad z terenów powiatów województwa kaliskiego: gnieźnieńskiego, kcyńskiego i pyzdrskiego. Po odjęciu tych miejscowości w rejestrze pojawiają się zapiski dotyczące 669 punktów osadniczych położonych w powiecie poznańskim. W porównaniu z innymi rejestrami w interesującym spisie jest stosunkowo dużo wpisów nie zawierających żadnych danych poza nazwą miejscowości, z których miano pobrać opłaty. Dotyczy to 159 zapisek, czyli 20% wszystkich wpisów.

W źródle tym zamieszczono przede wszystkim informacje dotyczące liczby łanów, młynów i karczem, z których dokonano opłat, oraz informacje o zagrodnikach, komornikach, rzadziej rybakach czy rzemieślnikach – jest to główny zrąb wiadomości pochodzących z rejestru.

Osobą odpowiedzialną za przeprowadzenie rejestru był Joachim Bukowiecki h. Drogosław, dziedzic w Brodach, nazywany w źródłach surogatorem, burgrabią ziemskim i podstarościm grodu poznańskiego, zmarły między 1583 a 1591 r. ^[1]

Rejestr wpisany w przeważającej większości po łacinie, polskie wyrazy dotyczą głównie rodzajów młynów i innych urządzeń gospodarczych (korzecznik [k. 450v, 453, 465 i in.], walnik [k. 461v], folyusz [k. 525v]) oraz ich nazw własnych (przede wszystkim nazw młynów). Ma charakter tekstowo-tabelaryczny. Podzielony jest względem parafii, ułożonych na ogół w ciągu alfabetycznym. Osady stanowiące siedziby parafii zostały wyszczególnione poprzez napisanie ich nazw większymi literami oraz dopisanie do nich skrótu Pa, najczęściej stosowanego w rejestrze. Zamieszczone informacje dotyczą od jednej do czterech-pięciu osad na poszczególnej karcie. Na dole każdej karty dokonywano podsumowania zebranych pieniędzy z wymienionych na danej stronie osad.

Rejestr spisany został jedną ręką, starannym pismem z drugiej połowy XVI w. Stan zachowania źródła (np. brak skreśleń czy poprawek) pozwala wnioskować, że omawiany rejestr jest czystopisem. Dopiski innym atramentem bardzo rzadkie w części dotyczącej poboru ze wsi (k. 496, 504, 525, 535), częstsze we fragmencie dotyczącym miast (np. k. 548 i dalej), wpisane zostały jednak tą samą ręką.

Pobór przeprowadzony został w okresie 16 czerwca – 4 września 1576 r. Jednakże w dziewięciu przypadkach wpisana w rejestrze data (osiem przypadków z marca i jeden z kwietnia) mogą wskazywać albo na opóźnienia w płaceniu, albo na wcześniejszy pobór jakichś zaległych powinności. Zdecydowałem się podać w dacie rok 1577, jednak nie mam w stosunku do takiej interpretacji całkowitej pewności.

Kilkukrotnie zdarzyło się, że łączono sumę poboru z działów w danej wsi (Wróblewo [k. 453v], Kłodzisko [tamże], Pierwoszewo [k. 454], dwa z trzech działów w Gębicach [k. 467], Kępa [k. 511]) lub z dwóch wsi należących do tego samego właściciela (Policko i Janowo Polickich [k. 503], Gotartowo i Pęckowo prepozyta poznańskiego [k. 521]).

Uwagi redakcyjne: W kolumnie „Varia” wpisywano różnego rodzaju informacje, których nie dało się przyporządkować do poszczególnych kolumn. Ponadto w nawiasach kwadratowych wpisywano uwagi edytującego źródło. Zgodnie z założeniami wydawniczymi, nie wpisano poboru czopowego z kilku wsi powiatu poznańskiego, znajdującego się na k. 542-543. Opłaty czopowego z miast zamieszczono w formie źródłowej w kolumnie „Varia”. W sytuacji, gdy nie potrafiłem odczytać zapiski, słowo zaznaczałem wielokropkiem i znakiem zapytania w nawiasach kwadratowych, gdy odczyt był niepewny – tylko za pomocą znaku zapytania w nawiasach kwadratowych. Zgodnie z praktyką edycji rejestrów poborowych literę ę (e caudata) znormalizowałem do odpowiadającego mu dyftongu ae.

Michał Słomski

Autorzy: Anna Dunin-Wąsowicz, Michał Słomski, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Michał Słomski
Skolacjonowanie: Anna Dunin-Wąsowicz
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Tytuł zajmuje blisko połowę strony w jej górnej części. Pierwsze słowo i wiersz zarazem zapisane jest kapitaliką, reszta staranną minuskułą, przy czym drugie zdanie – mniejszym modułem. Poniżej, wypełniając resztę strony, dopisano czerwoną kredką: No 639.

Treść: k. 658 tytuł; k. 659-729 rejestr łanowego według parafii, k. 729-731v pobór łanowy z parafii poznańskich, k. 732-733v młyny wokół Poznania, k. 734r-v czopowe z wsi, k. 735-759v spis miast (Civitates et oppida posnanensis districtus), k. 760-760av spis treści (nazwy parafii i numery stron odrębnej foliacji dla tego rejestru).

Uniwersał: VL, t. 2, s. 176-181; VC, t. 2, vol. 1, s. 397-403.

Opis: Rejestr pisany jest w całości po łacinie, czytelną, choć niezbyt staranną minuskułą. Większość zapisano jedną ręką (A), lecz zdarzają się dopiski drugą (B). W spisie miast uzupełnienia ręką B są już regułą i zwykle dotyczą wpłat czopowego. Nazwy wsi wyróżnione są większym modułem liter, parafie – napisem „Parochia” obok nich. Spis ma układ tekstowo-tabelaryczny: niemal całą szerokość karty zajmuje tekst, po prawej stronie widnieją dwie kolumny na floreny i grosze. Niemal każdy wpis rozpoczyna się datą, zazwyczaj podany jest także właściciel wsi względnie płatnik podatku. Na dole każdej strony znajduje się podsumowanie złożone z dwóch liczb oznaczających floreny i grosze. Zdarzają się nazwy wsi bez żadnych wpłat, wolne przestrzenie między kolejnymi wpisami i widoczne problemy ze zmieszczeniem wpisu: w rejestrze najpierw wprowadzono listę wsi, prawdopodobnie przepisaną z poprzednich lat, a potem wypełniano pozostawione miejsce notatkami o poborze. Czasem odnotowane już wpłaty przenoszono do innej wsi (np. k. 668 Kaczyce).

Uwagi redakcyjne do edycji rejestru: W rejestrze uwzględniano w formie wpisanych nazw wszystkie wsie danej parafii, również te leżące poza powiatem, np. Iwno (k. 678). Szczególnym przypadkiem są parafie Rożnowo i Rogoźno. Między 1553 a 1564 r. doszło do przestawienia kolejności nazw siedzib parafialnych i jednowioskowa parafia Rożnowo znalazła się między Rogoźnem a jego okręgiem parafialnym (k. 707v), obejmującym osady w trzech powiatach. Co więcej, ów okręg nie odpowiadał stanowi z roku spisania rejestru, lecz sięgał znacznie dalej i prawdopodobnie odzwierciedlał zasięg sprzed erygowania nowych parafii na jego terenie, tj. z XV lub nawet XIV w. Biorąc pod uwagę słabo oświetlone źródłowo dzieje przemian sieci parafialnej na terenie województwa poznańskiego jest to cenny przekaz. Oddanie go zgodnie z literą źródła, czyli przypisanie tych wszystkich wsi do parafii w Rożnowie, znacznie utrudniłoby użytkownikowi dotarcie do tej informacji. Przyjęto więc inne rozwiązanie: w kolumnie parafia znalazło się Rogoźno w nawiasie kwadratowym, czyli jako wartość domyślna, a notka informująca o Rożnowie została umieszczona w dziale varia.

Przy ponad 50 wpisach znajduje się adnotacje naniesiona ręką B: „perlectum”, często w formie skróconej „perl[ectum]”. Jej znaczenie nie jest jasne, być może chodziło np. o sprawdzenie zgodności poboru z rekognicją. Same rekognicje są wspominane znacznie rzadziej, jedynie przy kilkunastu wpłatach.

W 12 notach widnieją wpłaty od „podróżnic”, które za słownikiem Lindego i zgodnie z wysokością zapłaconej kwoty zinterpretowano jako komornice.

Marek Słoń

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Marek Słoń, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Marek Słoń
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 74 karta tytułowa; k. 74a pusta karta, w dolnej części widnieje dawna sygnatura archiwalna lub inwentarzowa, pisana wielkimi literami i czerwonym atramentem: „No. 729”; k. 75-166 rejestr poboru łanowego ze wsi; k. 166v-167 zestawienie sumaryczne kategorii podatkowych odnotowanych w rejestrze; k. 168-169v rejestr poboru łanowego z miasta i parafii Człopa; k. 170v-171v spis młynów w okolicach Poznania; k. 172-187v rejestr poboru z miast

Uniwersał: VL, t. 2, s. 198-206; VC, t. 2, vol. 1, s. 432-443.

Wydanie: ŹD, s. 3-58.

Opis: Rejestr pisany po łacinie z nielicznymi wstawkami w języku polskim. Miejscowości ułożone są parafiami, których kolejność jest przeważnie alfabetyczna. Informacje o siedzibach parafii umieszczone zostały w formie pisanej czerwonym atramentem dopiski „Paro:” obok nazwy osady. Główna część zapisu składa się z nazwy miejscowości pisanej większą, pogrubioną czcionką. Poniżej lub obok nazwy miejscowości wpisywano nazwę właściciela osady bądź jej działu. W większości wypadków odnotowywano w tym miejscu także datę dzienną zainkasowania opłaty. Dalej wymieniano kategorie podatkowe, z których opłacano pobór, wraz zaznaczeniem, z ilu jednostek (łanów, zagrodników, kół młyńskich etc.) faktycznie dokonano opłaty. Po prawej stronie, przy samych nazwach kategorii podatkowych, wpisane zostały stawki podatku. Dalej znajdują się trzy kolumny z liczbą florenów, groszy i denarów, do których wpisywano sumę podatku zebranego z poszczególnych kategorii. Na dole każdej strony znajduje się podsumowanie w postaci tabelki, w której wpisywano liczbę opodatkowanych jednostek występujących w osadach na danej stronie. W trakcie prac nad edycją nie odnotowano żadnego przypadku, kiedy w podsumowaniu pominięto jakąś kategorię (pewien wyjątek stanowi k. 137v, gdzie brakującą kategorię dopisała inna osoba sprawdzająca rejestr). Poniżej tabelki sumującej osoba sprawdzająca rejestr wpisywała sumę podatku odnotowanego na danej stronie.

Rejestr spisany został w głównej mierze przez jednego pisarza w sposób bardzo staranny, wszelkie skreślenia i poprawki pojawiają się niezwykle rzadko. Całość została sprawdzona przez inną osobę, która umieściła w nim adnotacje takie, jak: suma podatku z całej strony, suma podatku z całego rejestru na poszczególnych etapach (k. 167, k. 171v), suma podatku z poszczególnych części rejestru (k. 169v, 171v), sumaryczne zestawienie kategorii podatkowych z części rejestru (k. 166v-167), inne drobne poprawki i uzupełnienia (k. 137v).

Niekiedy zdarzały się dopiski liczbowe obok tabel sumujących na dole poszczególnych stron (k. 77v – „193,5”; k. 78v – „gr. 2,5”; k. 114v, 115v, 143, 160v – „gr. 3”; k. 118v – „gr. 2”; k. 133v – „gr. 5”).

Interesujący jest fakt, że w rejestrze, oprócz operowania pełnymi łanami, używano także połówek łana (np. k. 87v, Mościejewo – „A mansis mediis tredecim per gr. 30”). Podawano przy tym różne kwoty podatku za jednostkę: albo, tak jak w przytoczonym przykładzie, kwotę należną od łana, albo kwotę należną od połowy łana. Brak jest regularności w użyciu jednego bądź drugiego rozwiązania. Nie wiadomo jaki był cel stosowania połówek łanów zamiast całych, być może w jakiś sposób ułatwiało to poborcy obliczenia. Mogło też oddawać podział osady na gospodarstwa kmiece. Zagadnienie to wymaga dalszych badań.

Często w podsumowaniach występują błędy polegające na rozbieżności między liczbami jednostek poszczególnych kategorii podatkowych odnotowanych na stronie a liczbą podaną w podsumowaniu.

Uwagi redakcyjne: W roku 1580 opodatkowaniu nie podlegały karczmy, a jedynie pola należące do karczmarzy. W niniejszym rejestrze poborowym nie była określana powierzchnia tego typu pól, ograniczano się tylko do podawania stawki należnego podatku. Wobec tego liczba łanów karczemnych podawana jest w edycji w przybliżeniu na podstawie kwoty podatku pobranego z tych pól. Ponadto w takich przypadkach umieszczano w kolumnie „Obiekty” adnotację w postaci „[karczma]” jako pośrednią informację o występowaniu w danej miejscowości takiego obiektu.

W rejestrze występują sformułowania „A quarta una agri”, odnoszące się od ćwierci łana, z której pobierano 7,5 gr podatku. Odpowiada to stawce 30 gr za cały łan kmiecy. Często używano zwrotów typu „frustis agri” oraz podawano kwotę zebranego podatku. Ponieważ samo określenie „frustis” nie mówi nic faktycznie o rozmiarze pola, w edycji obliczano go na podstawie kwoty podatku. W całym rejestrze w większości wypadków używano takiego właśnie sposobu zapisu, zamiast dodawać owe cząstki pól do liczby wszystkich łanów kmiecych. Wskazuje to na pewną stałą manierę pisarza. W edycji zdecydowano się na dopisanie tych części do ogólnej liczby łanów kmiecych.

Zapisy dotyczące podatku zebranego z miast dzielą się na dwie części. Pierwsza z nich dotyczy poboru łanowego, druga czopowego. Pobór łanowy wpisywano standardowo do tabeli. Z kolei w wypadku zapisów czopowego wpisano je do kolumny „Varia” po adnotacji „[Czopowe:]”.

W przypadku, gdy w rejestrze nie podawano rodzaju młyna (walny, korzeczny, dziedziczny, doroczny) a jedynie informację o liczbie kół i kwocie zebranego podatku, dodawano w edycji odpowiednie określenie na podstawie tegoż podatku oraz podsumowania na dole poszczególnych kart, ujęte w nawias kwadratowy. Wobec tego młyn, od którego płacono 24 gr. za koło był to przeważnie młyn dziedziczny, a jeśli 12 gr. za koło – doroczny. Pamiętać jednak należy, że nie jest to dokładne wskazanie rodzaju młyna, bowiem zdarzały się przypadki, że w zapisie miejscowości młyn był określany jako walny, a w podsumowaniu na dole karty jako dziedziczny (k. 123, Chowanówko). Wynikało to z jednej stawki podatkowej, którą objęte były w 1580 r. młyny walny, korzeczny i dziedziczny (jedynie od koła w młynie dorocznym płacono 12 gr.). Często w rejestrze stosowano te określenia zamiennie.

Na karcie 134 znajduje się zapis dotyczący Rogoźna z adnotacją, że jest to miejscowość parafialna. Zapis ten jest pusty i sugeruje jedynie, że pojawiające się po nim miejscowości należą do tej parafii. Następny jest jednak zapis dotyczący Rożnowa również z adnotacją dotyczącą parafii. Wskazuje to na przynależność parafialną następujących dalej miejscowości do parafii Rożnowo, jednak faktycznie należały one do parafii Rogoźno. Ta pomyłka występuje w większości rejestrów poborowych powiatu poznańskiego. W tym wypadku w edycji wpisywano do kolumny „Parafia” w nawiasie kwadratowym Rogoźno.

Oprócz powyższych, kolumna „Varia” zawiera także uwagi autora.

Michał Gochna

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Michał Gochna, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Michał Gochna
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 338 karta tytułowa; k. 339-422v rejestr poboru łanowego ze wsi; k. 423-424 spis młynów w okolicach Poznania; k. 424 zestawienie sumaryczne kategorii podatkowych odnotowanych w rejestrze; k. 425-441 rejestr poboru z miast; k. 442-443v rejestr poboru łanowego z miasta i parafii Człopa; k. 444-444v – podsumowanie zebranego podatku z miast; k. 445 – podsumowanie podatku z całego rejestru

Uniwersał: VL, t. 2, s. 212-219; VC, t. 2, vol. 1, s. 455-463.

Opis: Rejestr pisany po łacinie z nielicznymi wstawkami w języku polskim. Miejscowości ułożone są parafiami, których kolejność jest przeważnie alfabetyczna. Informacje o siedzibach parafii umieszczone zostały w formie pisanej czerwonym atramentem dopiski „Paro:” obok nazwy osady. Główna część zapisu składa się z nazwy miejscowości pisanej większą, pogrubioną czcionką. Poniżej lub obok nazwy miejscowości wpisywano nazwę właściciela osady bądź jej działu. W większości wypadków odnotowywano w tym miejscu także datę dzienną zainkasowania opłaty. Dalej wymieniano kategorie podatkowe, z których opłacano pobór, wraz zaznaczeniem, z ilu jednostek (łanów, zagrodników, kół młyńskich etc.) faktycznie dokonano opłaty. Po prawej stronie, przy samych nazwach kategorii podatkowych, wpisane zostały stawki podatku. Dalej znajdują się trzy kolumny z liczbą florenów, groszy i denarów, do których wpisywano sumę podatku zebranego z poszczególnych kategorii. Na dole każdej strony znajduje się podsumowanie w postaci tabelki, w której wpisywano liczbę opodatkowanych jednostek występujących w osadach na danej stronie. W trakcie prac nad edycją nie odnotowano żadnego przypadku, kiedy w podsumowaniu pominięto jakąś kategorię. Poniżej tabelki sumującej osoba sprawdzająca rejestr wpisywała sumę podatku odnotowanego na danej stronie.

Rejestr spisany został w głównej mierze przez jednego pisarza w sposób bardzo staranny, wszelkie skreślenia i poprawki pojawiają się niezwykle rzadko. Całość została sprawdzona przez inną osobę, która umieściła w nim adnotacje takie, jak: suma podatku z całej strony, sumaryczne zestawienie kategorii podatkowych z części rejestru (k. 424); suma podatku z miast (k. 444v), suma podatku z całego rejestru (k. 445), inne drobne poprawki i uzupełnienia.

Niekiedy zdarzały się dopiski liczbowe obok tabel sumujących na dole poszczególnych stron (k. 340 – „3,5”; k. 341v – „2,5 ”; k. 346v – „5”).

Interesujący jest fakt, że w rejestrze, oprócz operowania pełnymi łanami, używano także połówek łana (np. k. 342, Czmachowo – „A mansis septem per gr. 30”, „A mansis mediis tribus per gr. 15”). Nie wiadomo jaki był cel stosowania połówek łanów zamiast całych, być może w jakiś sposób ułatwiało to poborcy obliczenia. Mogło też oddawać podział osady na gospodarstwa kmiece. Zagadnienie to wymaga dalszych badań.

Często w podsumowaniach występują błędy polegające na rozbieżności między liczbami jednostek poszczególnych kategorii podatkowych odnotowanych na stronie a liczbą podaną w podsumowaniu.

Uwagi redakcyjne: W roku 1581 opodatkowaniu nie podlegały karczmy, a jedynie pola należące do karczmarzy. W niniejszym rejestrze poborowym nie była określana powierzchnia tego typu pól, ograniczano się tylko do podawania stawki należnego podatku. Wobec tego liczba łanów karczemnych podawana jest w edycji w przybliżeniu na podstawie kwoty podatku pobranego z tych pól. Ponadto w takich przypadkach umieszczano w kolumnie „Obiekty” adnotację w postaci „[karczma]” jako pośrednią informację o występowaniu w danej miejscowości takiego obiektu.

W rejestrze występują sformułowania „A quarta una agri”, odnoszące się od ćwierci łana, z której pobierano 7,5 gr podatku. Odpowiada to stawce 30 gr za cały łan kmiecy. Często używano zwrotów typu „frustis agri”, „modico agri” oraz podawano kwotę zebranego podatku. Ponieważ samo określenie „frustis” lub „modico” nie mówi nic faktycznie o rozmiarze pola, w edycji obliczano go na podstawie kwoty podatku. W całym rejestrze w większości wypadków używano takiego właśnie sposobu zapisu, zamiast dodawać owe cząstki pól do liczby wszystkich łanów kmiecych. Wskazuje to na pewną stałą manierę pisarza. W edycji zdecydowano się na dopisanie tych części do ogólnej liczby łanów kmiecych.

W przypadku, gdy w rejestrze nie podawano rodzaju młyna (walny, korzeczny, dziedziczny, doroczny) a jedynie informację o liczbie kół i kwocie zebranego podatku, dodawano w edycji odpowiednie określenie na podstawie tegoż podatku oraz podsumowania na dole poszczególnych kart, ujęte w nawias kwadratowy. Wobec tego młyn, od którego płacono 24 gr. za koło był to przeważnie młyn dziedziczny, a jeśli 12 gr. za koło – doroczny. Pamiętać jednak należy, że nie jest to dokładne wskazanie rodzaju młyna.

Na karcie 393 znajduje się zapis dotyczący Rogoźna z adnotacją, że jest to miejscowość parafialna. Zapis ten jest pusty i sugeruje jedynie, że pojawiające się po nim miejscowości należą do tej parafii. Następny jest jednak zapis dotyczący Rożnowa (k. 393v) również z adnotacją dotyczącą parafii. Wskazuje to na przynależność parafialną następujących dalej miejscowości do parafii Rożnowo, jednak faktycznie należały one do parafii Rogoźno. Ta pomyłka występuje w większości rejestrów poborowych powiatu poznańskiego. W tym wypadku w edycji wpisywano do kolumny „Parafia” w nawiasie kwadratowym Rogoźno.

Oprócz powyższych, kolumna „Varia” zawiera także uwagi autora.

Michał Gochna

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Michał Gochna, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Michał Gochna
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 616: numer 774; k. 617: tytuł; k. 618-715: rejestr poboru łanowego ze wsi; k. 715v: zapiska z 5 lutego 1583 o opłacie jednego złotego od Bartłomieja Furmana ze Śląska; k. 716-717v: rejestr poboru z młynów konurbacji poznańskiej; k. 718-727v: rejestr poboru z miast województwa poznańskiego; k. 728-730: rejestr poboru z dóbr Czarnkowskich, wchodzących w skład parafii w Człopie.

Uniwersał: VL, t. 2, s. 1024-1039; VC, t. 2, vol. 1, s. 455-463.

Opis: Stanowiący podstawę źródłową niniejszej edycji rejestr poboru nadzwyczajnego z 1583 r. zawiera 892 zapiski dotyczące 706 punktów osadniczych powiatu poznańskiego. 71 z tych wpisów nie zawiera jednak żadnych danych poza nazwą miejscowości, z których miano pobrać opłaty. W źródle tym zamieszczono przede wszystkim informacje dotyczące liczby łanów, z jakich dokonano opłat, oraz informacje o zagrodnikach, komornikach, rzadziej rybakach czy rzemieślnikach – jest to główny zrąb wiadomości pochodzących z rejestru. Osobą odpowiedzialną za przeprowadzenie rejestru był Jan Gajewski z Błociszewa h. Ostoja, wieloletni (1581-1595) sędzia poznański^[1].

Rejestr wpisany prawie w całości po łacinie, polskie wyrazy stanowią rzadkość i dotyczą głównie urządzeń gospodarczych (folusz [k. 716v], od stempy prossowney [k. 715] lub jagielney [k. 728], od dolu smolnego [k. 727]) oraz nazw własnych, przede wszystkim młynów. Ma charakter tekstowo-tabelaryczny. Podzielony jest względem parafii, ułożonych na ogół w ciągu alfabetycznym. Osady stanowiące siedziby parafii zostały wyszczególnione poprzez dopisanie do ich nazw skrótów Paro, Paroch, etc. Zamieszczone informacje dotyczą od jednej do trzech-czterech osad na poszczególnej karcie. Na dole każdej karty dokonywano podsumowania zebranych pieniędzy z wymienionych na danej stronie osad.

Rejestr spisany został dwiema rękoma, bardzo starannym, XVI-wiecznym pismem. Ręka pierwsza spisała osady z kart 618-646v, druga ręka pozostałą część rejestru. Dużo bardziej staranny jest dukt pierwszej z rąk, następny pisarz nie przywiązywał już aż tak wielkiej wagi do wyglądu liter, co nie zmienia jednak faktu, że dalej jest to jeden z najbardziej starannie wypisanych rejestrów nie tylko z powiatu poznańskiego. Również stan zachowania tego rejestru jest idealny. Można zatem chyba wnioskować, że omawiany rejestr jest czystopisem.

Uwagi redakcyjne: Nie pobierano opłat z karczem, ale z pól karczmarzy już tak. Założono zatem, że informacja o poborze podatku z łanów karczmarza (lub karczemnych) wskazuje na istnienie przynajmniej jednej karczmy we wsi lub w jej części. Zatem w kolumnie „Obiekty” w nawiasach kwadratowych umieszczano informację o karczmie, tak samo w kolumnie „Taberna”.

W kolumnie „Varia” wpisywano różnego rodzaju informacje, których nie dało się przyporządkować do poszczególnych kolumn. Ponadto w nawiasach kwadratowych wpisywano uwagi edytującego źródło, które mają istotny wpływ na znajomość stosunków społeczno-gospodarczych. Chodzi m.in. o informację o opłatach z półłanków, o ilości pasterzy (w kolumnie jest tylko miejsce na wpisanie liczby owiec) lub ratajów wraz z pługami każdego z nich.

Niekiedy stawka poboru z pól karczmarzy, rzemieślników lub młynarzy wskazuje na niestandardowe wielkości pól, tj. nie będące ani całymi łanami, ani ich połówkami bądź ćwiartkami. W takim wypadku w kolumnie „Inne łany” wstawiano informację o przynależności danego łanu, zaś w kolumnie „Varia” podawano pełną źródłową formę zapiski wraz ze stawką poboru od danego pola.

Michał Słomski

Autorzy: Anna Dunin-Wąsowicz, Michał Słomski, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Michał Słomski
Skolacjonowanie: Anna Dunin-Wąsowicz
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek