Granice powiatu kościańskiego nie ulegały większym zmianom w XV i XVI wieku. Od zachodu i południowego zachodu granica powiatu kościańskiego była jednocześnie granicą państwową: od Brójec do Koźmina koło Babimostu graniczyła z ziemią świebodzińską należącą do Księstwa Głogowskiego, w okolicach Babimostu – z ziemią krośnieńską (z Sulechowem) należącą do Nowej Marchii, od Kargowy do okolic Kębłowa – z Księstwem Głogowskim oraz od Rydzyny do Dubina z terytoriami śląskimi. Środkowy odcinek granicy południowo zachodniej powiatu (od Kębłowa do Rydzyny) to granica z powiatem wschowskim. Wahania zmian terytorialnych z ziemią wschowską wykazują jedyne wsie Brenno koło Przemętu i Szczepankowo koło Śmigla^[2].

Od północy powiat kościański graniczył z powiatem poznańskim. W omawianym okresie, na granicy tych powiatów, zmienną przynależność powiatową odnotowano w Brójcach, Rogozińcu, Kuślinie koło Opalenicy, Piekarach koło Buku, Wąsowie koło Lwówka, Witowlu koło Stęszewa oraz w Pożegowie i Mosini.

Od wschodu powiat kościański graniczył z powiatem pyzdrskim w województwie kaliskiem będąc jednocześnie – na tym odcinku – granicą wojewódzką. Zmienną przynależność powiatową na tym odcinku obserwujemy we wsi Rogusko koło Książa. Na tym odcinku granica przecinała 4 parafie: Śrem, Nowe Miasto, Panienkę i Pępowo.

W XVI wieku osadnictwo w powiecie kościańskim skupiało się w centralnej i wschodniej części. W zachodniej części widoczne jest zagęszczenie osadnictwa w rejonie Zbąszyń – Babimost – Wolsztyn. Według ustaleń Hładyłowicza ok. 37 % powiatu kościańskiego zajmowały bagna i lasy.

W powiecie kościańskim przeważała własność szlachecka. Na 655 zidentyfikowanych osad 493 stanowi własność szlachecką (75%). W dalszej kolejności plasuje się własność duchowna: 96 osad (14,6%), własność królewska – 20 osad (3%), własność miejska – 6 osad (0,9%). W miarę wysoki współczynnik stanowią osady o nieokreślonej własności – 36 (5,5%). Zapewne ma to związek z tym, iż 25 nazw spośród nich to pustki. W powiecie kościańskim znajdowało się 25 miast i miasteczek (5 duchownych, 5 królewskich i 15 szlacheckich).

Jarosław Suproniuk

Treść:k. 141-211v: Costnensis Districtus oppidorum et villarum iuxta Parrochias (powiat kościański, miasta i wsie według parafii); k. 212: czopowe; k. 212v: Żydzi; k. 213-213v: Szotowie; k. 214: summa summarum

Uniwersał: VC, t. 2, vol. 1, s. 112-117 (z 20 marca 1563 r.) oraz W. Pałucki, Uniwersały poborowe z 1563 roku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XIV, 1966, nr 3, s. 519-533.

Opis: Rejestr pisany po łacinie zachowany jest w dobrym stanie. Wioski i miasta wpisano razem bez podziału na wsie i miasta. Miejscowości parafialne ułożone są w porządku alfabetycznym, który tylko w jednym miejscu został naruszony: między parafiami Przemęt a Przewóz wpisano parafię Świętopietrze (k. 185-186). Przy 21 osadach nie ma wpisanych danych i pozostawiono puste miejsca (np. k. 147v nie ma żadnego wpisu). Pod nazwą osady podana jest data dzienna, a po prawej stronie wpisu kwota zapłaconego podatku. U dołu każdej strony podana jest dodatkowo suma kwot z danej strony. Pisarz rejestru nie był konsekwentny jeśli chodzi o podawanie kwot przy działach majątkowych: raz podawał sumy z każdego działu (np. k. 149), innym razem łączną kwotę z całej wsi (np. k. 154v). Rejestr kończy (k. 214) podsumowanie wpłat z powiatu kościańskiego (fl. 5314, gr. 19, den. 9) oraz podpis: „Jacobus Rokosowski proiudex et exactor palatinatus posnaniensis manu propria” wraz z odciśniętą pieczęcią.

Uwagi redakcyjne: Rejestr posiada przejrzysty układ, jest czytelny i nie sprawia kłopotów interpretacyjnych. W kolumnie „char_osady” w przypadku braku źródłowego określenia wpisany został w nawiasie kwadratowym domyślny charakter osady.

Jarosław Suproniuk

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Jarosław Suproniuk, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Jarosław Suproniuk
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 238 tytuł; k. 238-289v pobór ze wsi; k. 291-297 pobór z miast (w tym czopowe); k. 299-299v czopowe ze wsi (nieobjęte edycją); k. 301-302v cło (nieobjęte edycją).

Uniwersał: VL, t. 2, s. 60-64; VC, t. 2, vol. 1, s. 185-190.

Opis: Rejestr został spisany w całości po łacinie, z wyjątkiem kilku terminów polskich (czopowe, korzecznik, walnik itp.). Są w nim obecne dwie ręce. Główna wpisała prawie całą zawartość, używając bardzo starannej italiki; w wypadku nazw miejscowości parafialnych jest to identyczny krój pisma jak w tytule rejestru, zaś nazwy miejscowości parafialnych i właściwa treść wpisu są drobniejsze i nieco pochylone. Druga ręka uzupełniła tylko kilka wpisów o informację o przynależności danej miejscowości do powiatu poznańskiego lub niezagospodarowaniu osady (pismo kursywne i niestaranne). Rejestr nie sprawia problemów z odczytem. W całym rejestrze pisarz ściśle utrzymywał jednolity graficzny układ; brak jest nanoszenia większych poprawek, ale kilka wpisów zostało wykreślonych (głównie miast, które powinny znaleźć się innej części rejestru). Nie występują w nim uszkodzenia czy zanieczyszczenia utrudniające jego lekturę. Rejestr ma strukturę tekstową. Wsie są uszeregowane w ramach parafii, te zaś mają układ alfabetyczny. Na dole stron znajdują się podsumowania zapłaconego podatku. Pisarz określał podstawowy areał wsi jako łany kmiece, w zapisie łacińskim stosował jednak dwie formy cmetonum i kmetonum; tę pierwszą częściej. Używał on znaku ƶ, jednak nie przypisał mu odrębnej wartości fonetycznej względem z (por. zapis nazwiska Zielątkowska na k. 239, 239v i 248). W rejestrze wymieniono 594 osad. 31 wpisów jest pustych i nie został podany powód braku danych w nich.

Uwagi redakcyjne: W rejestrze 14 razy pojawia się określenie ex sortibus, co sugeruje zbiorcze potraktowanie działów zazwyczaj dwóch właścicieli. Wpisy te jednak nie dają merytorycznych podstaw do podziału ludności, areału i obiektów między tych właścicieli. Wątpliwe jest jednak, aby pisarz postępował w tej materii konsekwentnie (zwłaszcza porównując pod tym względem różne rejestry), dlatego nie rozdzielano tego typu wpisów na dwa rekordy. W wypadku dat poboru uzupełniano tylko rok, jeśli go brakowało i jeśli była ku temu podstawa (np. drugi dział we wsi z datą miesięczną i dzienną – działy w większości wypadków układane były chronologicznie). Przy zupełnym braku daty, miesiąca lub dnia nie podejmowano rekonstrukcji ze względu brak odpowiednich przesłanek. Miastom, które są ułożone alfabetycznie, a nie wg przynależności parafialnej, uzupełniono ten element na podstawie wcześniejszych partii rejestru, gdzie występują one jako centra parafialne. Pisarz przy miastach często odnotowywał tylko sumę zapłaconego podatku z danej kategorii podatkowej, a nie liczby jednostek opodatkowanych w danym ośrodku. We wpisach, w których było pewne, że pisarz wykorzystuje znane z uniwersałów przeliczniki, starano się obliczyć liczbę jednostek, rzadko to się niestety udawało – rekonstruowanie danych wartości sygnalizowano w kolumnie varia.

Wpisy dotyczące miast (zwłaszcza tych większych) wymagały odmiennego potraktowania niż w wypadku wsi. Wiele miast nie płaciło jednorazowo całego poboru – pod jedną datą zaksięgowano wpłatę z łanów miejskich, pod drugą z rzemieślników i szos itd. Każdy z tych wpisów ma też osobną sumę zapłaconego podatku. Z tych powodów podstawą do stworzenia pojedynczego rekordu był właśnie taki wpis z własną datą i osobną sumą podatku. Drugą kwestią problematyczną stanowi podawanie czopowego wraz z innymi podatki. W ramach tego wydawnictwa nie przewidziano edycji rejestrów czopowego w postaci tabelarycznej, ponieważ zazwyczaj stanowiły one samodzielne spisy względem rejestrów poborowych. Dlatego w wypadku tego rejestru, gdzie informacje o czopowym z miast są integralną częścią informacji o poborze, przyjęto rozwiązanie pośrednie. Informacje o czopowym nie tworzą osobnych rekordów, ale są umieszczone w kolumnie „varia”, w pierwszym rekordzie dotyczącym danego miasta, odnotowując wpłaty z poszczególnych rat lub kwartałów. Pozwoliło to też na zachowanie porównywalności wysokości opodatkowania wpłat między poszczególnymi rejestrami – nie uwzględniono bowiem opłat z czopowego w kolumnach o sumie podatku. Potraktowanie czopowego w sposób standardowy znacznie zawyżyłoby te wartości z rejestrów takich, jak opisywany. Oczywiście nie zawsze można było zastosować tę metodę. W Babimoście, Gostyniu, Grodzisku, Czempinie pierwsza rata została zsumowana razem z innymi elementami (szos, rzemieślnicy), więc nie było możliwości, aby ją pominąć.

Arkadiusz Borek

Autorzy: Arkadiusz Borek, Krzysztof Chłapowski, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Arkadiusz Borek
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 346-385 rejestr poboru łanowego ze wsi, k. 386-392 rejestr poboru z miast (włącznie z czopowym)

Uniwersał: VL, t. 2, s. 71-77; VC, t. 2, vol. 1, s. 205-212.

Opis: Rejestr został spisany po łacinie i nie sprawia trudności przy odczycie. Dzieli się na trzy części, przy czym układ zapisu w każdej z nich jest odmienny. Porządek alfabetyczny miejscowości obowiązuje w części pierwszej zawierającej pobór ze wsi (k. 346-376v), przy czym brano pod uwagę tylko pierwszą literę nazwy miejscowości (niepełny układ alfabetyczny). Każda kolejna litera alfabetu (poza literami n, o, p, x), rozpoczyna się nowej stronie. Suma podatku podawana była regularnie dla każdej wsi lub działów własnościowych (brak sum w niektórych przypadkach został odnotowany w kolumnie „varia”). Druga część (k. 377-385, w górnej części k. 377 zapisane jaśniejszym atramentem „Generalium Recognitionum”), zawierająca także pobór ze wsi została zapisana prawdopodobnie w układzie własnościowym, na co wskazują podawane niekiedy imiona i nazwiska właścicieli oraz lokalizacja miejscowości. Nie było to jednak konsekwentne, gdyż zdarzył się wyjątek w przypadku Pępowa Małego i Krzekotowic (k. 379v), że zgrupowano miejscowości dwóch właścicieli. Suma poboru jest zapisana dla grupy miejscowości. Ostatnia część (k. 386-392) zawiera pobór z miast (także czopowe). Sposób zapisu sum poboru był dość swobodny, zachowując generalny podział między czopowe oraz inne kategorie podatkowe (łany, młyny etc.). Ze względu na strukturę rejestru pobór z jednej miejscowości mógł się znaleźć w kilku miejscach w pierwszej części oraz w kilku miejscach drugiej części. We wszystkich opisanych wyżej częściach charakter miejscowości oraz własność zapisywana była w sposób nieregularny. Na dole każdej strony znajduje się suma podatku (pominięta w edycji). Odrębne podsumowania zostały zamieszczone dla wsi (k. 385, fl. 3167, gr. 2, den. 15), miasta Kościana (k. 386, fl. 794, gr. 7) oraz miast (k. 392, fl. 2447, gr. 7, den. 9).

Uwagi redakcyjne: Rejestr pisany był generalnie jedną ręką. Sporadycznie, najczęściej po zakończeniu każdej z liter, dopisane zostały drugą ręką od jednej do trzech miejscowości. Zostało to odnotowane w kolumnie „varia”, podobnie jak występujące niekiedy zatarcia, przekreślenia czy też poprawki utrudniające lekcję. Ujednolicono pisownię liter ij – dla wyrazów oraz imion łacińskich zgodnie z formą gramatyczną, najczęściej jako ii, zaś dla wyrazów polskich, głównie nazw własnych i nazwisk jako – y. Występujące na końcu j zamieniano na i. Czyli: filij -> filii, Georgij -> Georgii, Boijanicze -> Boyanicze, Bogusijn -> Bogusyn, Brodniczkj -> Brodniczki. Ujednolicono pisownię wielkich i małych liter: zachowano pisownię wielkich liter przy nazwach własnych, nawet jeżeli były pisane literą małą; sprowadzono pisownię tytulatury, liczebników i innych części zapisów podatkowych do małych liter, poza nazwami własnymi i przymiotnikami odmiejscowymi, które zostały zapisane wielką literą. Rozwinięta została tytulatura oraz skróty (dominus, generosus, nobilis etc.), natomiast skracano konsekwentnie jednostki pieniężne do formy gr., fl.

W rejestrze nie zawsze był dookreślony charakter łanów, zagrodników czy komorników. Dotyczyło to także obiektów gospodarczych takich jak koła młyńskie czy wiatraki. W przypadku łanów przyjęto założenie, że jeżeli nie został określony ich typ, liczbę wpisywano do kolumny „łany kmiece” zaś w kolumnie „varia” odnotowywano w nawiasie kwadratowym: [prawdopodobnie łany kmiece]. Jeżeli chodzi o zagrodników, komorników czy obiekty gospodarcze, jeżeli stawka podatkowa wskazywała jednoznacznie kategorię komornika, zagrodnika czy obiektu wpisywano liczbę do odpowiednich kolumn. Wątpliwości, przede wszystkim z powodu braku informacji o przynależności parafialnej, budzi identyfikacja miejscowości (brzmienie źródłowe): Bialtz (k. 347), Choczisscze (k. 348v), Gosczissewo (k. 353), Gorka (353v), Dlugie (k. 384v), Popowo, Pęmpowo (k. 365), Popowo (k. 365v), Popowo, Pempowo (k. 366v), Tuczęmp, Tarnowa (k. 371v), Saponie (k. 378v), Vlosthowo, Zolcza (381v), Gorka (388v).

Bogumił Szady

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Bogumił Szady, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Bogumił Szady
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 419 tytuł; k. 420-435 pobór ze wsi; k. 435. podsumowanie poboru zw wsi; k. 436-443 pobór z miast (w tym czopowe); k. 442 podsumowanie poboru z miast; k. 443 podsumowanie całego powiatu.

Uniwersał: VC, t. 2, vol. 1, s. 290-295

Opis: Rejestr został spisany po łacinie, z wyjątkiem kilku terminów polskich (czopowe, korzecznik, walnik) i jednego wpisu, dotyczącego poboru z Kościana (k. 436). Rejestr został spisany przez jednego pisarza. Nazwy miejscowości w nagłówkach zapisek zostały wyróżnione antykwą, właściwy tekst wpisano italiką. Pismo jest staranne i nie sprawia problemów z odczytem, w rejestrze nie występują poprawki; brak jest też uszkodzeń lub zanieczyszczeń. Rejestr ma strukturę tekstową. Na dole stron znajdują się podsumowania zapłaconego podatku. Używał on znaku ƶ, jednak nie przypisał mu odrębnej wartości fonetycznej względem z, co wyraźnie pokazuje porównanie zapisu nazwy miejscowości w nagłówku wpisu i w jego treści (np. Ƶbęchy w nagłówku i Zbęchi w tekście wpisu na k. 424v).

Rejestr ten różni się od innych tym, że w tym roku zostały opodatkowane tylko miejscowości królewskie i kościelne (zob. więcej). Zdecydowano również o odmiennej stawce podatkowej od łana (10 gr., zamiast 20 gr.). W efekcie w rejestrze wymieniono tylko 94 miejscowości. Nie są to jednak wszystkie dobra królewskie i kościelne w powiecie kościańskim. Z tych pierwszych nie wspomniano o dzierżawach na południe od Mosiny, Rogozińcu należącym do startowa Międzyrzeckiego i wsiach na południe od Śremu. Z dóbr kościelnych nie wymieniono większości dóbr kapituły poznańskiej oraz kilku pojedynczych wsi innych instytucji. W rejestrze widać tendencję do stosowania układu wg własności i kluczy dóbr, jednak nie jest to ściśle przestrzegane – kolejne klucze biskupstwa poznańskiego są oddzielone dobrami królewskim itp., także kolejność miast, zasadniocz według alfabetu, została zachwiana przez dodanie na końcu Brojców.

Uwagi redakcyjne: W sytuacjach, gdy nazwa miejscowości w nagłówku wpisu różniła się od tego w treści, w kolumnie „nazwa_źródłowa” odnotowywano obie formy, tę drugą w nawiasie okrągłym. Oboczności te nie mają wpływu na fonetyczny odczyt nazwy, są to niewielkie różnice, np. i zamiast y, th zamiast t, c zamiast k itp. Pobór z miast pisarz połączył z czopowym, rozwiązanie tej kwestii zob. wstęp do rejestru z 1565 r.

Arkadiusz Borek

Autorzy: Arkadiusz Borek, Michał Słomski, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Arkadiusz Borek

Skolacjonowanie: Michał Słomski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 576-649v rejestr poboru łanowego z miast i wsi; k. 651-656 rejestr czopowego z miast (pominięte w edycji), k. 657 rejestr czopowego ze wsi powiatu kościańskiego (pominięte w edycji)

Uniwersał: VL, t. 2, s. 140-141 i 102-106; VC, t. 2, vol. 1, s. 343 i 256-263.

Opis: Rejestr został spisany po łacinie, bardzo staranno italiką, która nie sprawia żadnych trudności przy odczycie. Rejestr dzieli się na trzy części, przy czym przedmiotem edycji jest tylko część pierwsza – rejestr poboru łanowego ze wsi i miast powiatu kościańskiego, pominięte zostało natomiast czopowe z miast i wsi. Wykaz spisany jest wg porządku parafii, które ułożone są alfabetycznie, przy czym brano pod uwagę tylko pierwszą literę nazwy miejscowości (niepełny układ alfabetyczny). Najczęściej są one podane jako nagłówek pogrubionym pismem z nazwą miejscowości oraz dopiskiem „Paro:”. Porządek alfabetyczny został zachwiany w kilku miejscach: głównie w ramach liter C i K, parafia Rogoziniec znajduje się w ramach litery C (k. 591v), Iłowiec mały został ujęty wśród parafii zaczynających się na literę G (k. 602), Zbąszyń wśród parafii zaczynających się na literę S (k. 636), parafia Brudzewo (bez podatku) została umieszczona na końcu spisu (k. 649v). Układ miejscowości w ramach parafii już nie zachowuje porządku alfabetycznego. Systematycznie (poza nielicznymi wyjątkami) podana została data poboru, charakter miejscowości, suma poboru dla poszczególnych kategorii w ramach miejscowości lub działu własnościowego oraz suma dla całego działu. W około 30% zapisów pojawia się właściciel miejscowości lub działu. Na każdej stronie znajduje się podsumowanie podatku. Niektóre zapisy zawierają jedynie nazwę parafii lub miejscowości bez podania podstawy oraz stawek podatku. Te „puste” wpisy zostały uwzględnione w edycji z odpowiednią adnotacją w kolumnie „varia”.

Uwagi redakcyjne: Rejestr pisany jest jedną ręką i nie zawiera skreśleń ani poprawek. Data poboru podawana była na dwa sposoby, co znalazło odzwierciedlenie w edycji. Na początku opisu miejscowości podawano datę pełną (rok, miesiąc, dzień). Zdarzało się jednak, że podawano także datę dzienną przy innych działach tej samej miejscowości (po lewej stronie na marginesie). Wówczas w edycji w kolumnie „data” rok podawany był w nawiasie kwadratowym jako wartość domyślna. Ujednolicono pisownię liter ij – dla wyrazów oraz imion łacińskich zgodnie z formą gramatyczną, najczęściej jako ii, zaś dla wyrazów polskich, głównie nazw własnych i nazwisk jako y. Występujące na końcu j zamieniano na i. Czyli: Wijcziąsszkowo->Wycziąsszkowo, Chalawj-> Chalawi etc. Ujednolicono pisownię wielkich i małych liter: zachowano pisownię wielkich liter przy nazwach własnych, nawet jeżeli były pisane literą małą; sprowadzono pisownię tytulatury, liczebników i innych części zapisów podatkowych do małych liter, poza nazwami własnymi i przymiotnikami odmiejscowymi, które zostały zapisane wielką literą. Rozwinięta została tytulatura oraz skróty (dominus, generosus, nobilis etc.), natomiast skracano konsekwentnie jednostki pieniężne do formy gr., fl. W rejestrze nie zawsze był dookreślony charakter zagrodników czy komorników (z dobytkiem, bez dobytku). Dotyczyło to także obiektów gospodarczych takich jak koła młyńskie czy wiatraki. Jeżeli stawka podatkowa wskazywała jednoznacznie kategorię komornika, zagrodnika czy obiektu wpisywano liczbę do odpowiednich kolumn.

Bogumił Szady

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Bogumił Szady, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Bogumił Szady
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 188 tytuł; k. 188-328v pobór ze wsi; k. 328 podsumowanie poboru z wsi; k. 329-337v pobór z miast (w tym czopowe).

Uniwersał: VL, t. 2, s. 198-206; VC, t. 2, vol. 1, s. 432-443.

Wydanie: ŹD, s. 59-96.

Opis: Rejestr został spisany po łacinie, z wyjątkiem kilku terminów polskich (czopowe, korzecznik, walnik) i fragmentu wpisu dotyczącego Obry (Item od pieli o iednym kolie gr. 15, k. 263). W rejestrze można wyróżnić maksymalnie trzy ręce, które wydają się odpowiadać fazom powstawania rękopisu. Odrębność pierwszej wobec drugiej nie jest jednak pewna. Wynika to z faktu, że pierwsza ręka stworzyła strukturę rękopisu; wpisywała ona bowiem nazwy miejscowości, zanim powstały właściwe zapiski – antykwą nazwy miejscowości parafialnych, italiką pozostałych. Na wcześniejsze narzucenie tej struktury wskazuje nie tylko odrębność kroju pisma, ale także duża ilość miejsca między kolejnymi wpisami, która nie zawsze była wypełni wykorzystywana, i zastosowanie wyraźnie innego atramentu w nagłówkach. Nie można jednak zakładać jej pewnej odrębności względem ręki drugiej odpowiadającej za tekst wpisów, nazwy miejscowości mogły być intencjonalnie wyróżnione przez tego samego pisarza. Druga ręka wpisała staranną italiką większość właściwych zapisek. Uzupełnienia dodała trzecia ręka (również italika, mniej staranna, ale nie sprawiająca problemów), jej autorstwa jest większość wpisów z datą wpłaty ze stycznia 1581 r. (druga ręka wpisała tylko jedną na k. 207v) i spora część informacji o czopowym, a także podsumowania na dole strony (opodatkowane kategorie i łączny podatek). Od pierwszych stron rejestru karty rękopisu są uszkodzone na dole strony, nie spowodowało to jednak większych strat w warstwie merytorycznej. Uszkodzenia dotyczą tylko podsumowań danej strony i z kolejnymi kratami są coraz mniejsze, a na k. 229 nie wpływają już na odczyt rękopisu. Rejestr ma strukturę tekstową. Wsie są uszeregowane w ramach parafii, te zaś mają układ alfabetyczny. W rejestrze występuje znak ƶ, jednak pisarz nie przypisał mu odrębnej wartości fonetycznej względem z. Kreska ma pełni rolę ozdobnika (zob. k. 327 Żytowiecko i Żytowiecki; k. 328 Żabno i Żabiński).

W rękopisie między kolejnymi stronami rejestru znalazły się też wklejki z rekognicjami (k. 266-267, 273, 282, 312), których jednak w edycji nie uwzględniono, jako że są one osobnym materiałem źródłowym wobec rejestrów poborowych.

W rejestrze wymieniono 599 miejscowości, jednak tylko 18 miast z 25, które zazwyczaj pojawiają się w rejestrach. W 31 wpisach nie podano żadnych danych.

Uwagi redakcyjne: Ze względu na zastosowanie przez pisarza charakterystycznego stylu pisma dla miejscowości parafialnych, to ona decydowała o zaznaczeniu zmiany parafii, nawet jeżeli nie zostało to oznaczone określeniem Parro[chialis]. Porównanie z innymi rejestrami wykazało słuszność tego podejścia. W edycji nie odnotowywano pustych wpisów dotyczących miast, które sygnalizowały tylko zmianę miejscowości parafialnej i nie oznaczały pominięcia jakichś danych. Karczmarze w tym rejestrze byli opodatkowywani nawet przy braku ziemi, ze stawkami analogicznymi jak zagrodnicy (z ogrodem lub bez). W takich wypadkach oznaczano w kolumnie „obiekty” w nawiasie kwadratowym obecność karczmy i w kolumnie „varia” wpisywano odpowiednią informację źródłową. W rejestrze pojawiają się też rataje dworscy (aratoris curiae), płacący połowę stawki ustanowionej w uniwersale. Wpisywano ich liczbę w kolumnie „rataje” i w kolumnie „varia” podawano odpowiednią informację źródłową. Pobór z miast pisarz połączył z czopowym, rozwiązanie tej kwestii zob. wstęp do rejestru z 1565 r.

Jeżeli przy wpisie z drugiego lub kolejnego działu brakowało daty, to uzupełniano ją na podstawie poprzedniego wpisu o wcześniejszym dziale. Takie postępowanie znajduje swoje uzasadnienie. Mianowicie w porównaniu do rejestru kościańskiego z 1565 pomijanie dat jest bardzo rzadkie. Zawsze jest to związane brakiem danych we wpisie lub tym, że jest to kolejny dział w danej wsi; mamy więc stałą tendencję i świadomy zabieg. W tym drugim wypadku uzupełnienie na podstawie daty z poprzedniego działu potwierdza tendencja obserwowana przy datach wpłat z działów tych samych właścicieli w różnych wsiach. Konkretny właściciel dokonywał wpłaty ze wszystkich swoich majętności tego samego dnia (względnie dwóch różnych dniach, jeżeli posiadał duży majątek). Porównując pewne i rekonstruowane daty wpłat tych samych właścicieli można zaobserwować zgodność tych drugich z obserwowanym zjawiskiem.

Arkadiusz Borek

Autorzy: Arkadiusz Borek, Krzysztof Chłapowski, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Arkadiusz Borek
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

W dolnej części strony napis czerwonym kolorem: N^o 894

Treść:k. 475-516v: wsie powiatu kościańskiego; k. 517-530: miasta powiatu kościańskiego; k. 531 niezapisana, k. 531v: podsumowanie wpłat.

Uniwersał: VC, t. 2, vol. 1; VL, t. 2, s. 1024-1039

Wydanie: ŹD, s. 59-96.

Opis: Rejestr spisany po łacinie pozbawiony jest dat dziennych. Miejscowości parafialne wpisane zostały – jaśniejszym atramentem (wyjątek to parafia Jutrosin leżąca w województwie kaliskim, k. 499) – w porządku alfabetycznym, pomimo iż w obrębie danej litery nie był on już konsekwentnie przestrzegany. Układ ten zachwiany jednak został po k. 489: po parafii Goniębice wpisano parafie Słupia, Szkaradowo, Strzelce Wielkie, Świerczyna, Siedlec, Śmigiel i Wieszczyczyn. Pisarz wpisując poszczególne kategorie odnotowywał nie tyko liczbę ale również i stawkę opodatkowania. Sumy z poszczególnych osad, czy działów majątkowych, zapisane są po prawej stronie wpisu, a suma wpłat z każdej strony znajduje się w jej prawym dolnym rogu. Pod wpisami znajduje się także podsumowanie wszystkich obiektów i kategorii podatkowych widocznych na obu stronach rejestru (verso lewej karty i recto prawej karty). Przy 23 nazwach brak jest wpisów. Miasta wpisane zostały tylko na stronach recto kart, pozostawiając verso niezapisane. Na k. 531v widnieje podsumowanie wpłat z powiatu kościańskiego: Summa Contributionis Civitatum et [wyraz nieczytelny] Districtus Costen[sis] Anni 1581except[is] Ducill[is] m[arcas] 1586, gr. 9. Sum[m]a Contributionis Villarum m[arcas] 4436, gr. 16, den. 9. Sum[m]a Summarum: m[arcas] 6022 / 25 / 9

Uwagi redakcyjne: Rejestr posiada przejrzysty układ, jest czytelny i nie sprawia kłopotów interpretacyjnych. W kolumnie „char_osady” w przypadku braku źródłowego określenia wpisany został w nawiasie kwadratowym domyślny charakter osady.

Jarosław Suproniuk

Autorzy: Arkadiusz Borek, Jarosław Suproniuk, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Jarosław Suproniuk
Skolacjonowanie: Arkadiusz Borek
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek