>Powiat gnieźnieński był największym spośród sześciu wchodzących w skład województwa kaliskiego. Zajmował obszar ponad 3100 km2. Dotąd zlokalizowano na jego terenie 505 miejscowości, z czego 477 występuje w rejestrach poborowych. Nie są tu uwzględnione osady opustoszałe, choć są one wymieniane w podstawowych źródłach: rejestrach poborowych (bez wpłat – 3 przypadki) oraz wizytacjach i księgach sądowych (11 toponimów, zwykle określanych jako pustki względnie desertae). 22 miejscowości miały prawa miejskie, przy czym poza stołecznym Gnieznem były to ośrodki małe. Zidentyfikowano 8 osad młyńskich i jedną karczemną.

Większość spośród tutejszych 92 parafii należała do archidiecezji gnieźnieńskiej. Jedynie w zachodniej części powiatu cztery kościoły parafialne podlegały biskupstwu poznańskiemu, a trzy kolejne parafie tejże diecezji obejmowały również osady gnieźnieńskie. Większość obszaru powiatu znajdowała się w obrębie trzech dekanatów gnieźnieńskich: św. Michała, św. Piotra i Świętej Trójcy.

Ponad jedna czwarta osad, w tym sześć miast, była własnością instytucji kościelnych, przede wszystkim biskupa i kapituły gnieźnieńskiej, następnie opactw kanoników regularnych w Trzemesznie, benedyktynów w Mogilnie i cystersów w Wągrowcu. Natomiast do króla należało tylko pięć miast i 16 wsi.

Marek Słoń

(tytuł zajmuje całą k. 532v, zapisany antykwą, elementami wyróżniającymi się są inicjał „R” z motywami roślinnymi i takiż ornament na dole karty).

Treść: k. 532v tytuł; k. k. 533r-558r rejestr łanowego według parafii, k. 558v-561r. tenże rejestr według kluczy dóbr (pani Lwowska, opactwa w Wągrowcu, Mogilnie i Trzemesznie), k. 561v-566r rejestr wpłat zebranych od szlachty bezkmiecej.

Uniwersał: VL, t. 2, s. 37-42; VC, t. 2, vol. 1, s. 146-152.

Opis: Rejestr pisany jest w całości po łacinie. Ma układ tekstowo-tabelaryczny: w wierszach wpisywane są kategorie podatkowe wraz z liczbą jednostek (np. łany kmiece, wiatraki, zagrodnicy), następnie należne za nie stawki i wreszcie po prawej stronie suma opłat z danej wsi lub jej działu. Porządek miejscowości jest taki, jak w pozostałych rejestrach powiatu gnieźnieńskiego. Parafie ułożone są w porządku mniej więcej alfabetycznym, a w ich obrębie omawiane są kolejne miejscowości. Jeżeli osada była podzielona między dwóch lub więcej właścicieli, każdy dział jest wyliczany odrębnie. Potem następują większe klucze dóbr i rejestr szlachty bezkmiecej. Umieszczony na końcu spis czopowego nie został objęty niniejszą edycją, ponieważ jego przydatność do rekonstrukcji sieci osadniczej jest bardzo ograniczona. Rubryki do wpisywania sum i podsumowanie na dole strony są naniesione innym, jaśniejszym atramentem, lecz prawdopodobnie tą samą ręką.

Uwagi redakcyjne: Nazwy rzemiosł podano po polsku. Rejestr jest czytelny i nie sprawia problemów interpretacyjnych.

Marek Słoń

Autorzy: Michał Gochna, Marek Słoń, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru: Michał Gochna
Skolacjonowanie: Marek Słoń
Przygotowanie do edycji: Michał Gochna, Marek Słoń
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

(tytuł zajmuje całą k. 771v, zapisany antykwą, od czwartego wiersza od dołu zimniejsza się jego moduł, elementami wyróżniającymi się są inicjał „R” z motywami roślinnymi rozciągającym się na całą szerokość wiersza i skromniejszy ornament na dole karty).

Treść: k. 771v tytuł; k. 772-796 rejestr łanowego według parafii, k. 796v-799v. tenże rejestr według kluczy dóbr (pani Lwowska, opactwa w Wągrowcu, Mogilnie i Trzemesznie), k. 799v-803 rejestr wpłat zebranych od szlachty bezkmiecej. Na k. 804-805 znajduje się nieobjęty niniejszą edycją rejestr czopowego z całego roku. Przed nim, na k. 803v, odnotowano informację o wpłatach od Żydów w Gnieźnie (98 fl.) i Wrześni (36 fl.) oraz od Szkotów (28 fl.).

Uniwersał: VL, t. 2, s. 60-64; VC, t. 2, vol. 1, s. 185-190.

Opis: Rejestr pisany jest w całości po łacinie. Ma układ tekstowo-tabelaryczny: w wierszach wpisywane są kategorie podatkowe wraz z liczbą jednostek (np. łany kmiece, wiatraki, zagrodnicy) wyrażonych słownie, następnie należne za nie stawki i wreszcie po prawej stronie suma opłat z danej wsi lub jej działu. Porządek miejscowości jest taki, jak w pozostałych rejestrach powiatu gnieźnieńskiego. Parafie ułożone są w porządku mniej więcej alfabetycznym, a w ich obrębie omawiane są kolejne miejscowości. Jeżeli osada była podzielona między dwóch lub więcej właścicieli, każdy dział jest wyliczany odrębnie. Potem następują większe klucze dóbr i rejestr szlachty bezkmiecej. Rubryki do wpisywania sum i podsumowanie na dole strony są naniesione innym, jaśniejszym atramentem, lecz prawdopodobnie tą samą ręką.

Uwagi redakcyjne: Rejestr jest czytelny i nie sprawia problemów interpretacyjnych.

Ten sam pisarz sporządził rejestr poprzedniego roku, 1564.

Pismo jest równiejsze i nieco staranniejsze, niż spis z 1564 r. Widać także tendencję do uporządkowania pisowni. Np. nazwy parafii rozpoczynające się na literę K (w wymowie) rozpoczynał konsekwentnie literą C – z wyjątkiem Kwieciszewa, pisanego przez Q i umieszczonego pod tą literą w układzie treści. Zazwyczaj wyraźnie odróżniał L od Ł, choć i tu zdarzały się wyjątki. Częściej stosował litery ą i ę. Eksperymentował nawet, jak się wydaje, z zapisem liter ć (np. Pakosćz, k. 787) i ź (Rogoźno, 788v). Zarzucił natomiast chyba próby rozróżnienia liter Z i Ż; pewną konsekwencję w tym względzie widać tylko w nazwie Żołcze, pisanej zawsze z poziomą kreską pośrodku. Tym bardziej zaskakujący jest w tym kontekście zapis nazwy wsi Chomiąża (k. 784v) – w pełni zgodny ze współczesną ortografią. Literę ż zastosowano więc w odczycie tylko w tych dwóch nazwach.

Marek Słoń

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Marek Słoń, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Marek Słoń
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

(Tytuł zajmuje całą k. 632, zapisany antykwą, od pierwszego do czwartego wiersza zimniejsza się jego moduł. Skromny ornament inicjału „R”. Tytuł odnosi się do rejestru całego województwa: wszystkie powiaty zostały spisane w ten sam sposób, prawdopodobnie przez tego samego pisarza.)

Treść: k. 632 tytuł; k. 633r-640 rejestr łanowy według parafii, k. 640v-641v. tenże rejestr według kluczy dóbr (pani Lwowska, opactwa w Wągrowcu, Mogilnie i Trzemesznie), 642 wpłaty od Żydów z Gniezna (30 fl.), Wrześni (16 fl.) i od Szkotów (2 fl.) k. 644-645 miasta k. 646-650 rejestr wpłat zebranych od szlachty bezkmiecej.

Przed wpisem opłat od Żydów (k. 642) notatka: Iudei gnesnensi secundum[?] recognicionis domini burgrabii gnesnensis respectu desolatione ac paupertate ratione 2. contribucionis dederunt 100 fl. ad eius rationem solverunt [?] 70 fl. nunc vero anno presenti 30 [fl.].

Poniżej podsumowanie: Summa summarum w thym regestrze ze wsi y z Żydy fl. 1664, gr. 15,5.

Uniwersał: VL, t. 2, s. 140-141 i 102-106; VC, t. 2, vol. 1, s. 343 i 256-263.

Opis: Rejestr pisany jest w całości po łacinie. Ma układ ściśle tabelaryczny, co wyróżnia spis z tego roku na tle większości szesnastowiecznych spisów z woj. kaliskiego (z innych lat podobny układ ma jedynie rejestr gnieźnieński 1577 r., porównanie tych dwóch źródeł zob. we wstępie do tegoż rejestru). W części obejmującej wsie według parafii i następnie według kluczy dóbr wszystkie strony podzielone są na kratki. W głównej kolumnie po lewej stronie, poprzedzone w odpowiednich miejscach znakiem parafii, wpisane są nazwy wsi, ewentualnie ich działów własnościowych. Następne kolumny odpowiadają kolejnym kategoriom podatkowym: łany, karczmy dziedziczne i dzierżawne, młyny dziedziczne i dzierżawne, wiatraki, zagrodnicy, rzemieślnicy, rybacy, komornicy, wyszynk; ostatnie dwie zawierają sumę opłaty we florenach i groszach. Ostatni wiersz na dole strony stanowi podsumowanie danej kategorii – z liczbą łanów, karczem itp. Jeżeli za daną wieś nie wniesiono opłaty, w tym wierszu pisarz odnotowywał zazwyczaj przyczynę. Nietypowe wpłaty, np. od zagrodników z ziemią, opatrywano komentarzem w danej komórce. Porządek miejscowości jest taki, jak w pozostałych rejestrach powiatu gnieźnieńskiego. Parafie ułożone są w porządku mniej więcej alfabetycznym, a w ich obrębie omawiane są kolejne miejscowości. Spisy miast i szlachty bezkmiecej mają formę typową, tekstowo-tabelaryczną.

Uwagi redakcyjne: W tym rejestrze z reguły nie precyzowano charakteru osady nawet w odniesieniu do miast, więc nie można było uznać, że pozostałe miejscowości to prawdopodobnie wsie. Charakter miejski podkreślano jedynie wyjątkowo, zwykle wtedy, gdy niżej następował zapis opłaty z wsi o tej samej nazwie (Czerniewo, Janowiec, Łopienno). Jednoznaczny jest także charakter wymienianych w osobnym spisie młynów opactwa w Trzemesznie oraz miast w osobnej, końcowej części spisu.

Młyny zostały podzielone na dziedziczne i korzeczne doroczne. W edycji podano odpowiednie liczby kół dziedzicznych i dorocznych, ponieważ nie ma pewności, czy wśród tych pierwszych nie było dziedzicznych korzecznych. Użyte w rejestrze określenia sugerują bliski związek między konstrukcją, a charakterem własności: koła nasiębierne były zazwyczaj w dzierżawie.

Imiona i nazwiska właścicieli względnie płatników podatku podawano zwykle, z braku miejsca w ciasnej tabeli, w skrócie. Rekonstrukcja pełnej formy była zwykle możliwa dzięki porównaniu ze spisami z innych lat.

Na prawym marginesie niejednokrotnie widnieje odwołanie do rekognicjarza z 1573 r., często odnotowane w postaci samej daty. Źródło to nie zachowało się i nie możemy porównać jego zawartości z niniejszym rejestrem.

W siedmiu wsiach zanotowano, że grad zniszczył wszystkie zasiewy.

Marek Słoń

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Marek Słoń, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Marek Słoń
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Pierwszy wyraz i zarazem wiersz tytułu zapisany kapitałą z ozdobnym inicjałem. Dalej przechodzi w antykwę o stopniowo zmniejszanym module, szczególnie w ostatnich wierszach.

Treść: 133r tytuł; 134r-142v pobór łanowy; 144r-145v pobór z miast; 146r-149r szlachta bezkmieca; f. 149v-150v czopowe z miast (nieobjęte edycją).

Przed wpisem opłat od Żydów (k. 642) notatka: Iudei gnesnensi secundum[?] recognicionis domini burgrabii gnesnensis respectu desolatione ac paupertate ratione 2. contribucionis dederunt 100 fl. ad eius rationem solverunt [?] 70 fl. nunc vero anno presenti 30 [fl.].

Poniżej podsumowanie: Summa summarum w thym regestrze ze wsi y z Żydy fl. 1664, gr. 15,5.

Uniwersał: VL, t. 2, s. 176-181; VC, t. 2, vol. 1, s. 397-403 oraz 256-263.

Opis: Niemal cały rejestr ma układ tabelaryczny. Jedynie umieszczone na końcu spisy miast, dóbr szlachty bezkmiecej oraz (nieobjęte edycją) czopowego sporządzono w formie tekstowo-tabelarycznej.

W rękopisie każda strona podzielona jest na 18 kolumn. W pierwszej umieszczano skrót „par”, jeśli dana osada była siedzibą parafii, druga zawiera nazwy opodatkowanych miejscowości. Kolejne 15 opatrzono nagłówkami: mansi, tab[ernae] her[editariae], tab[ernae] man[uales], korz[eczniki] annu[ales], [molendini] ven[tiles] ann[uales], hortula[ni], artific[es], inquilini, propin[ationes] crem[ati], vagi, kola ham[erskie], fl[reni], gr[ossi] (cyt. wg. pierwszej strony, tj. f. 134r). Na kolejnych stronach kolumna dotycząca hamerów jest już pusta. Ostatnia, pozbawiona nagłówka, była pusta. Niemal na każdej stronie są dopiski, skreślenia i poprawki (zob. szczeg. f. 139v). Karta 143 ma naniesione kratki wraz z nagłówkami, lecz bez żadnych wpisów.

Porządek miejscowości jest taki, jak w pozostałych rejestrach powiatu gnieźnieńskiego. Parafie ułożone są w porządku mniej więcej alfabetycznym, a w ich obrębie omawiane są kolejne miejscowości. Jeżeli osada była podzielona między dwóch lub więcej właścicieli, każdy dział jest wyliczany odrębnie.

Spis z roku poprzedniego, 1576 r., miał podobny układ, kolejność i zawartość kolumn. Można wskazać jedynie drobne różnice. Na pewno mamy do czynienia z dwoma różnymi rękami pisarskimi. W 1577 r. skryba przygotowując tabelę ciągnął linie poziome na całą szerokość karty. Powstały więc otwarte z jednej strony kolumny skrajne, pierwsza z informacją o parafii, ostatnia pusta. W 1576 r. wszystkie kolumny są podpisane także u dołu, rok później podpisywano już tylko te, w których wystąpiły jakieś wartości

Uwagi redakcyjne: W części głównej, czyli w spisie poboru łanowego, pisarz nie rozróżniał wsi i miast. Tylko dwie osady młyńskie w dobrach trzemeszneńskich zostały poprzedzone nagłówkiem „molendinatores”, co pozwala przypisać im odpowiedni charakter osady. W kilku przypadkach wpłata z kolejnego działu jest określona jako ex eadem villa. Jedynie w tych szczególnych sytuacjach można było wskazać w odpowiedniej kolumnie charakter osady.

Młyny zostały podzielone na dziedziczne i korzeczne doroczne. W edycji podano odpowiednie liczby kół dziedzicznych i dorocznych, ponieważ nie ma pewności, czy wśród tych pierwszych nie było dziedzicznych korzecznych. Użyte w rejestrze określenia sugerują bliski związek między konstrukcją, a charakterem własności: koła nasiębierne były zazwyczaj w dzierżawie.

Marek Słoń

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Marek Słoń, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Marek Słoń
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: Rejestr poborowy 1579 r. zachował się wprawdzie prawdopodobnie w całości (bez strony tytułowej), lecz w zaburzonym układzie. Jest podzielony na 8 części, które obecnie są oprawione w przypadkowej kolejności. Ukazuje ją poniższa tabela. Między nie wpleciony jest (k. 394v-398) wykaz czopowego spisany tą samą ręką, co pobory 1580 r. (ASK I 13, k. 683-739), gdzie takiego rejestru brakuje: można więc przyjąć za pewne, że odnosi się on do 1580 r. Po przełożeniu części na właściwe miejsca otrzymujemy wykaz wpłat w klasycznym układzie, który znamy z innych lat: najpierw wsie według parafii ułożonych w kolejności mniej więcej alfabetycznej, następnie duże klucze dóbr i miasta. Niniejszą edycją nie objęto czopowego. Pierwotny układ treści był prawdopodobnie następujący:

W kolumnie „varia” wpisano numer części zgodny z poniższą tabelą.

Na k. 378, w nagłówku spisu opłat z miast, znajduje się dopisek znacznie późniejszą ręką: „A[nn]i 1579 powiatu gnieznien[skiego]”. Przy mieście Pobiedziska widnieje notatka (k. 380): „Pobiedziska Anno 1579 [nowy wiersz:] Conflagrata et ad quadrigennim liberata”. Pożar ten miał miejsce, jak informuje rejestr z 1581 r., 31 X 1579 r.: „Igne combusta in vigilia festi omni sanctorum anno domini 1579” (ASK I 13, k. 671v). Rejestr wpłat z 1579 r. musiał więc być spisany nie tylko po samym pożarze, ale także po wydaniu zwolnienia, czyli w ostatnich tygodniach tegoż roku lub raczej w następnym. Za tą drugą możliwością przemawia zapiska przy Rogowie na tejże stronie, naniesiona tą samą ręką, co reszta spisu:li „Ex decretum capitanei ex oppido villa”. Rogowo utraciło prawa miejskie w 1580 r.

Uniwersał: VL, t. 2, s. 191-198; VC, t. 2, vol. 1, s. 421-430.

Opis: Rejestr pisany jest po łacinie, lecz zdarzają się pojedyncze ustępy po polsku. Ma układ tekstowo-tabelaryczny: w wierszach wpisywane są kategorie podatkowe wraz z liczbą jednostek (np. łany kmiece, wiatraki, zagrodnicy) oddaną cyframi, a po prawej stronie wysokość opłaty. Przy ostatnim wpisie z danej wsi lub działu znajduje się suma wpłat. Brakuje ich przy miastach. Miejscowości parafialne są oznaczone dużą literą P przy nazwie osady po lewej stronie. Informacja o właścicielu względnie płatniku, podawana przy niemal każdej wsi (ponad 80%), wpisywana jest na lewo od pierwszej kategorii podatkowej w danej miejscowości lub jej dziale. Układ treści został już przedstawiony wyżej. Szczególną cechą tego rejestru jest zachowany, spisany tą samą ręką, wykaz retent.

Uwagi redakcyjne: Rejestr jest czytelny. Problemy identyfikacyjne przysporzyła Przysieka w spisie retent, pozbawionym informacji o parafii, właścicielu i pozostałych kategoriach podatkowych (w każda osada zalegała tylko z jednym rodzajem wpłaty), a były w powiecie dwie wsie o takiej nazwie. Porównanie wysokości wpłat w latach 1576, 1579 i 1580 pozwoliło na właściwe przyporządkowanie tego wpisu. Ponadto wsi Gałczewo, obecnej w tym rejestrze, nie udało się odszukać ani w pozostałych, ani w innych źródłach, zabrakło natomiast osady Gałęzowo z tej samej parafii: przyjęto zatem błąd kopisty w zapisie tej miejscowości i utożsamiono ją z Gałęzowem.

W 1579 r. nie było opłat za karczmy, lecz jedynie za pole karczemne. Jego wielkość była podawana zazwyczaj w sposób bardzo ogólnikowy, zazwyczaj jako pars agri; podstawą do szacunku ilościowego była w tej sytuacji wpłacona kwota.

Rzemieślnicy byli opodatkowani w miastach według dwóch bardzo różnych stawek: po 4 i po 15 gr. Natomiast komornicy w miastach, obok standardowych opłat od tych z dobytkiem i bez, płacili także pośrednią stawkę 6 gr. Te przypadki odnotowano w kolumnie „varia”.

W niektórych wsiach podano łączną wpłatę za łany kmiecie i sołtysie. W tym przypadkach jeden łan uznano za sołtysi, pozostałe zaś za kmiece, i również odnotowano to w kolumnie „varia”

Marek Słoń

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Katarzynę Grygoruk, Marek Słoń, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru: Katarzyna Grygoruk
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Przygotowanie do edycji: Marek Słoń
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 682r tytuł; k. 683r-729r rejestr łanowego według parafii, k. 729v-734r tenże rejestr według kluczy dóbr (pani Lwowska, opactwa w Wągrowcu, Mogilnie i Trzemesznie), k. 734-739r wpłaty z miast. Na k. 741r-752r znajduje się nieobjęty niniejszą edycją rejestr czopowego z całego roku, a na k. 753r – spis retent.

Uniwersał: VL, t. 2, s. 198-206; VC, t. 2, vol. 1, s. 432-443.

Wydanie: ŹD, s. 142-165.

Opis: Rejestr pisany jest w całości po łacinie. Ma układ tekstowo-tabelaryczny: w wierszach wpisywane są kategorie podatkowe wraz z liczbą jednostek (np. łany kmiece, wiatraki, zagrodnicy) wyrażonych liczbowo, a po prawej stronie suma opłat z danej wsi lub jej działu. Porządek miejscowości jest taki, jak w pozostałych rejestrach powiatu gnieźnieńskiego. Parafie ułożone są w porządku mniej więcej alfabetycznym, a w ich obrębie omawiane są kolejne miejscowości. Jeżeli osada była podzielona między dwóch lub więcej właścicieli, każdy dział jest wyliczany odrębnie.

Pisarz zazwyczaj podawał informację o właścicielu osady, nawet jeśli nie było w niej działów. Często odwoływał się do urzędowych relacji nt. zniszczenia lub zwolnienia z opłaty jakiegoś obiektu oraz do rekognicji, szczególnie w przypadku miast widniejących w głównym spisie poboru łanowego. W wielu wsiach poniżej podsumowanego już wykazu płatności znajdują się dopiski inną ręką, zwykle odnoszące się do łanów pustych.

Rubryki do wpisywania sum i podsumowanie na dole strony są naniesione innym, jaśniejszym atramentem, i inną ręką.

W pisowni nazw własnych można wskazać charakterystyczne cechy ortografii głównej ręki pisarskiej. Spośród polskich liter rozróżniał przede wszystkim L i Ł, w przypadku wielkiej litery konsekwentnie, w środku wyrazu czasem zapominając o dodaniu poziomej kreski (np. Zolcza k. 696r, , Jablkowo k. 697v, Mikolaykowo k. 712v). Ta ostatnia nazwa to jeden spośród zaledwie czterech przypadków użycia litery Y (Swiniary k. 686v, Brzozogay k. 690 i Gay k 731). Litera L zwykle jest u tego pisarza zmiękczana przez dodanie I, literze T towarzyszy zazwyczaj H, a końcówki z IC przyjmują formę ICZ.

Pewną zagadkę stanowi doklejka przy wsi Pyszczyn (k. 718r) o treści siue Galczewo, zapisana inną ręką, niż główny wpis i adnotacja do niego: Galczewo vide in antecedentij[?] registrij sub parochiam Liubecz. Do parafii Lubecz należało Gałęzowo (ok. 20 km na północ od Pyszczyna), które także stanowiło własność kapituły gnieźnieńskiej. To ostatnie jest uwzględnione w tym rejestrze (k. 701r) i opisana podobnie, jak w innych latach. Choć te dwie nazwy są sobie paleograficznie bliskie, w przypadku obu wpisów na k. 718r można wykluczyć lekcję Galezowo czy Galezewo. Nazwy Galczewo w okolicach Gniezna nie udało się dotąd odnaleźć. Prawdopodobnie mamy do czynienia ze zwykłą pomyłką: doklejka i dopisek obok byłyby efektem fałszywego skojarzenia nazw dwóch wsi tego samego właściciela.

Uwagi redakcyjne: Rejestr jest czytelny i nie sprawia problemów interpretacyjnych.

Karczmy nie były w tym roku opodatkowane, lecz zbierano opłaty o łanów karczemnych. Pozwala to na domysł istnienia karczmy w konkretnych miejscowościach; w kolumnie obiekty podano je więc w [], a tej poświęconej samym karczmom wpisano wartość 1. Nie uwzględniono natomiast tych gruntów w polu na inne łany, ponieważ nigdy nie jest precyzowana ich powierzchnia.

Marek Słoń

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Marek Słoń, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Marek Słoń
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 620r tytuł; k. 621r-665r rejestr łanowego według parafii, k. 665v-668v tenże rejestr według kluczy dóbr (panowie Potuliccy, opactwa w Wągrowcu, Mogilnie i Trzemesznie), k. 669r-673r wpłaty z miast, k. 674r-680v dobra szlachty bezkmiecej.

Uniwersał: VL, t. 2, s. 212-220; VC, t. 2, vol. 1, s. 455-463.

Opis: Rejestr pisany jest niemal w całości po łacinie. Jedynie nagłówek spis dóbr szlachty bezkmiecej (k. 674r) jest po polsku: Regestr dobr sliacheckich kmieczi niemaiaczich, a z rol swoich, ktore na folwark orza, ze sliadu po 15 gr. placzaczich. Rękopis ma układ tekstowo-tabelaryczny: w wierszach wpisywane są kategorie podatkowe wraz z liczbą jednostek (np. łany kmiece, wiatraki, zagrodnicy) wyrażonych liczbowo, a po prawej stronie suma opłat z danej wsi lub jej działu. Porządek miejscowości jest taki, jak w pozostałych rejestrach powiatu gnieźnieńskiego. Parafie ułożone są w porządku mniej więcej alfabetycznym, a w ich obrębie omawiane są kolejne miejscowości. Jeżeli osada była podzielona między dwóch lub więcej właścicieli, każdy dział jest wyliczany odrębnie.

Do k. 656r nazwy miejscowości wpisane są starannie, natomiast wpisy pod nimi – trudną do odczytania kursywą. Na pewno pisarz korzystał z kart z gotową listą osad: czasem brakowało mu miejsca na odnotowanie wszystkich wpłat z danej wsi, czasem przeciwnie, zostawało mu dużo wolnej przestrzeni. Osoba przygotowująca spis uwzględniła tylko część powiatu, zatrzymując się na dwóch parafiach w samym Gnieźnie, św. Wojciecha i św. Wawrzyńca. Dalej nazwy wpisywał już sam pisarz: są mniej staranne i umieszczane bezpośrednio pod poprzednim wpisem. Dla większej przejrzystości rejestru oddzielał kolejne miejscowości poziomą kreską. Bardziej starannie wpisane nazwy miejscowości, choć wciąż tą samą, główną ręką, pojawiają się dopiero w spisie szlachty bezkmiecej. Jedynie wyjątkowo zdarzało się, że pod nazwą zostawiał wolne miejsce (k. 658v i 659r), gdy z jakiegoś powodu nie mógł od razu odnotować wpłat. Jednoliterowy skrót na oznaczenie miejscowości parafialnej (P) zastąpił trzyliterowym (Par.).

Na dole każdej strony są dwa podsumowania. Pierwsze, naniesione tą samą ręką, co główna część rejestru, jest zawsze przekreślone. Drugie sporządziła inna ręka. Na większości stron obie sumy – o ile dadzą się odczytać – są zgodne. Jednocześnie stosunkowo często widać różnicę: osoba spisująca rejestr myliła się w rachunkach i dopiero druga ręka wprowadziła poprawną wartość. Błędy były m.in. na dwóch pierwszych stronach. Być może właśnie ta okoliczność skłoniła osobę sprawdzającą do wykreślenia wszystkich podsumowań pisarza, bez sprawdzania, które z nich były właściwe.

Uwagi redakcyjne: Trudne do odczytania pismo i maniera ucinania końcówek wyrazów sprawia, że odczyt często jest hipotetyczny.

Karczmy nie były w tym roku opodatkowane, lecz zbierano opłaty od łanów karczemnych. Pozwala to na domysł istnienia karczmy w konkretnych miejscowościach; w kolumnie obiekty podano je więc w [], a tej poświęconej samym karczmom wpisano wartość 1. Nie uwzględniono natomiast tych gruntów w polu na inne łany, ponieważ nigdy nie jest precyzowana ich powierzchnia.

Marek Słoń

Autorzy: Michał Gochna, Marek Słoń, Bogumił Szady, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie i skolacjonowanie rejestru: Michał Gochna, Bogumił Szady
Przygotowanie do edycji: Marek Słoń
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 571r tytuł; k. 572r-606r rejestr łanowego według parafii, k. 606r-609v tenże rejestr według kluczy dóbr (panowie Potuliccy, opactwa w Wągrowcu, Mogilnie i Trzemesznie), k. 610r-616v dobra szlachty bezkmiecej , k. 617r-619r wpłaty z miast.

Uniwersał: VL, t. 2, s. 212-220; VC, t. 2, vol. 1, s. 455-463.

Opis: Rejestr pisany jest niemal w całości po łacinie. Jedynie nagłówek spis dóbr szlachty bezkmiecej (k. 610r) jest po polsku: Regestr dobr sliacheczkich kmieczi niemaiączich, a z rol szwoich, ktore na folwark orzą, ze sliadu po 15 gr. placzączich. Rękopis ma układ tekstowo-tabelaryczny: w wierszach wpisywane są kategorie podatkowe wraz z liczbą jednostek (np. łany kmiece, wiatraki, zagrodnicy) wyrażonych liczbowo, dla lepszej czytelności połączonych zwykle przerywaną linią, a po prawej stronie suma opłat z danej wsi lub jej działu. Porządek miejscowości jest taki, jak w pozostałych rejestrach powiatu gnieźnieńskiego. Parafie ułożone są w porządku mniej więcej alfabetycznym, a w ich obrębie omawiane są kolejne miejscowości. Jeżeli osada była podzielona między dwóch lub więcej właścicieli, każdy dział jest wyliczany odrębnie.

Rejestr spisaną tą samą ręką (A), co ten z roku poprzedniego, czyli prawdopodobnie Jana Krasowskiego. Tu od początku pisarz sam nanosił nazwy kolejnych miejscowości już po rozpisaniu poprzedniej. Zachowywał jednak większe odstępy między nimi i nie oddzielał ich poziomą kreską. Pismo jest zdecydowanie staranniejsze. Nie ma na dole podsumowań umieszczonych główną ręką pisarską, są jedynie te dodane później. Ta druga ręka (B) nanosiła także uzupełnienia do niektórych miejscowości (np. Rakowo k. 572r, Babino, k. 573 r). Nawet niektóre sumy wpłat z konkretnej wsi naniesione są ręką B (np. Dębnica na k. 577r, Grzybowo Krzczonowice na k.). Dopiski ręki B dotyczą nie tylko nowych wpłat, ale także odmianek nazw (np. przy Jemielnie seu Iemielinko k. 757r), co świadczy o pewnej znajomości powiatu przez tę osobę. Inny rodzaj dopisek to odesłania do rejestru szlachty bezkmiecej (np. k. 576r), odnotowanie siedziby parafii (np. Gościszyno na k. 581r). Spis dokonany ręką A był więc, choć zawierał zapewne 99% wpisów, jedynie swego rodzaju surowcem, który na każdym poziomie wymagał jeszcze sprawdzenia i uzupełnienia przez drugą osobę. Uzupełnienia nie wyszły spod tej samej ręki, co podsumowania rejestru 1581 r.

Można wskazać ciekawą zmianę w ortografii stosowanej przez rękę A między 1581 a 1582 r. O ile we wcześniejszym spisie pisarz ten rzadko używał litery Y, o tyle w tym późniejszym zaniechał tego niemal całkowicie, jedynym wyjątkiem jest nazwa Gay (k. 607v). W 1581 r. w ogóle unikał stosowania polskich znaków diakrytycznych nawet w nagłówku w tym języku (k. 674r), o tyle w 1582 r. względnie porwanie posłużył się literą Ą (k. 610r, zob. cytat powyżej). Nie zastosował jej jednak w żadnej nazwie własnej. Trochę częściej wprowadzał natomiast w nich literę Ł (1581: 3 razy, 1582: 9 razy).

Uwagi redakcyjne: Karczmy nie były w tym roku opodatkowane, lecz zbierano opłaty o łanów karczemnych. Pozwala to na domysł istnienia karczmy w konkretnych miejscowościach; w kolumnie obiekty podano je więc w [], a tej poświęconej samym karczmom wpisano wartość 1. Tylko raz, we wsi Czatom (k. 586r), podano powierzchnię takiego gruntu i można było uwzględnić go w kolumnie poświęconej nietypowym łanom.

Marek Słoń

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Michael Weisenberger, Marek Słoń, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru: Michael Weisenberger, Marek Słoń
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Przygotowanie do edycji: Marek Słoń
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 526r tytuł; k. 527r-554v rejestr łanowego według parafii, k. 554v -557v tenże rejestr według kluczy dóbr (panowie Potuliccy, opactwa w Wągrowcu, Mogilnie i Trzemesznie), k. 558-562v dobra szlachty bezkmiecej , k. 563r-570r wpłaty z miast.

Uniwersał: VL, t. 2, s. 212-220; VC, t. 2, vol. 1, s. 455-463.

Opis: Rejestr pisany jest niemal w całości po łacinie. Jedynie nagłówek spis dóbr szlachty bezkmiecej (k. 558r) jest po polsku: Regestr dobr sliacheczkich kmieczi niemaiączich, a z rol swoich, ktore na foluark orzą, ze sliadu po 15 groszi placzączich. Rękopis ma układ tekstowo-tabelaryczny: w wierszach wpisywane są kategorie podatkowe wraz z liczbą jednostek (np. łany kmiece, wiatraki, zagrodnicy) wyrażonych liczbowo, dla lepszej czytelności połączonych zwykle, począwszy od k. 529r, kreską lub ciągiem kilku kresek, a po prawej stronie suma opłat z danej wsi lub jej działu. Porządek miejscowości jest taki, jak w pozostałych rejestrach powiatu gnieźnieńskiego. Parafie ułożone są w porządku mniej więcej alfabetycznym, a w ich obrębie omawiane są kolejne miejscowości. Jeżeli osada była podzielona między dwóch lub więcej właścicieli, każdy dział jest wyliczany odrębnie.

Mimo, iż większość rejestru zapisana jest jedną ręką, elemnty układu treści i staranność pisma zmieniają się wyraźnie; stosunkowo dużo jest wpisów całych miejscowości naniesionych inną ręką (np. Niedzwiatt, k. 527r, Jagodno, k. 529r, Swiniary i Polska Wiesz k. 529v). Pierwsza strona sprawia wrażenie wielkiego porządku i elegancji. Pismo jest bardzo równe i staranne, a poszczególne elementy zhierarchizowane zróżnicowaną wielkością liter: nazwa miejscowości parafialnych – nazwy pozostałych osad – reszta zapisu. Jednak już na następnej stronie wszystkie miejscowości są odnotowywane podobnie. W dalszej części (np. k 530v) piętro pośrednie w stopniowaniu wielkości liter stanowią notatki o właścicielach, dodatkowo wyodrębnione umieszczeniem w osobnej kolumnie po lewej stronie. W całym rejestrze zastosowanie bardzo małych liter dla głównej treści pozostawia wiele światła między poszczególnymi zapisami i sprawia wrażenie szczególnego porządku, choć pismo jest coraz mniej staranne. W całym spisie szczególnym ornamentem wyróżniono jedną nazwę, Niechanowo na k. 539, bez widocznego związku z treścią.

Pisarz nie używał niemal nigdy litery Y, natomiast często i poprawnie stosował litery Ł i Ą.

Uwagi redakcyjne: Karczmy nie były w tym roku opodatkowane, lecz zbierano opłaty o łanów karczemnych. Pozwala to na domysł istnienia karczmy w konkretnych miejscowościach; w kolumnie obiekty podano je więc w [], a tej poświęconej samym karczmom wpisano wartość 1. Tylko raz, we wsi Czatom (k. 586r), podano powierzchnię takiego gruntu i można było uwzględnić go w kolumnie poświęconej nietypowym łanom.

Marek Słoń

Autorzy: Arkadiusz Borek, Marek Słoń, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru: Arkadiusz Borek
Skolacjonowanie i przygotowanie do edycji: Marek Słoń
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść:k. 517r-555r rejestr łanowego według parafii, k. 555v-559r. tenże rejestr według kluczy dóbr (pani Lwowska, opactwa w Wągrowcu, Mogilnie i Trzemesznie), k. 561v-566r rejestr wpłat z miast.

Uniwersał:
VL, t. 2 s. 270-277; VC, t. 2, vol. 2, s. 88-98.

Opis:Rejestr pisany jest w całości po łacinie: pismem kusywnym, jedną ręką pisarską. Ma układ tekstowo-tabelaryczny: strona podzielona jest na pięć kolumn:

1. Oznaczenie siedziby parafii literą P, informacja o właścicielu (czyli w praktyce o płatniku podatku), czasem adnotacje dodatkowe;

2. Nazwa miejscowości i – pod nią – lista kategorii podatkowych, czasem z dodatkowymi adnotacjami, zawsze z liczbą opodatkowanych jednostek, czasem z podaniem stawki podatkowej;

3-5. Suma podatku z danej osady lub jej części należącej do jednego właściciela, podana w trzech jednostkach: florenach, groszach i denarach.

Każda strona kończy się podsumowaniem wpłat w tychże jednostkach.

Porządek miejscowości jest taki, jak w pozostałych rejestrach powiatu gnieźnieńskiego. Parafie ułożone są w porządku mniej więcej alfabetycznym, a w ich obrębie omawiane są kolejne miejscowości.

Nazwy niektórych wsi opatrzone są ozdobnymi inicjałami: jak się wydaje, jest to kaprys pisarza i nie stanowi wyróżnienia, które niosłoby za sobą konkretną treść.

Cechą szczególną tego rejestru jest znaczna liczba miejscowości z wpisaną nazwą, lecz bez odnotowanych wpłat. Jest ich łącznie 85 i stanowią one 16% osad występujących w tym spisie. Są wśród nich również miasta (np. Skoki, Łopienno, Wilczyno) i wsie parafialne (np. Gądecz, Kamieniec, Łagiewniki, Wronczyno). Nie są one określane jako opuszczone. Odnotowywane są jedynie łany puste – jest ich blisko dziesięciokrotnie mniej, niż łanów kmiecych.

Spis z 1588 r. wyróżnia także względnie konsekwentne podawanie płatnika podatku, również we wsiach o jednolitej własności. Zdarzają się także informacje wskazujące precyzyjnie dzierżawcę i właściciela danej włości.

Uwagi redakcyjne:Łany kmiece i sołtysie podawane były zazwyczaj razem, w postaci jednej sumy. Zamieszczenie tak uogólnionej informacji w tabeli nastręcza trudności. Rozważane były różne rozwiązania: wpisywanie sumy jako odnoszącej się do łanów kmiecych – ale byłaby to informacja na pewno fałszywa, utworzenie jednej kolumny zamiast osobnych dla łanów kmiecych i sołtysich – ale to uniemożliwiałoby porównanie tych danych z innymi rejestrami, a łany kmiece są przecież jednym z podstawowych wskaźników, ponadto w większości wsi są podane same łany kmiece, więc umieszczanie ich jako „kmiecych lub sołtysich” byłoby zubożeniem informacji zawartej w źródle. Nie zdecydowaliśmy się na rekonstrukcję udziału łanów sołtysich na podstawie innych rejestrów, gdyż stwarzałoby to sugestywne pozory informacji źródłowej, której przecież z tego roku nie mamy. Ostatecznie przypisaliśmy w takich wsiach jeden łan sołtysowi, żeby zaznaczyć samą obecność łanów sołtysich. W kolumnie „Varia” odnotowujemy, że w rękopisie była jedynie łączna suma tych dwóch kategorii.

Rejestr 1588 r. nie odnotowuje żadnych rzemieślników we wsiach, zawiera natomiast względnie obszerne spisy mistrzów w miastach.

Jeżeli dana wieś była podzielona między kilku właścicieli, źródło wylicza osobno elementy opodatkowane w każdej jej części. Aby zachować tę informację źródłową, każdy z działów jest rozpisany w osobnym wierszu. Suma podatku zapisywano natomiast już łącznie dla całej wsi i odnotowujemy ją w dodatkowym wierszu.

Marek Słoń

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Michał Gochna, Marek Słoń, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Michał Gochna, Marek Słoń
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek