Dla II połowy XVI wieku potwierdziliśmy istnienie 459 punktów osadniczych w powiecie kaliskim. Z liczby tej 16 to miasta – przy czym Kwiatków i Korab wzbudzają wątpliwości w określeniu ich miejskiego charakteru. 11 z nich stanowiło własność szlachecką (Chocz [w XVI w. Chodecz], Dobrzyca, Iwanowice, Korab, Koźminek, Kwiatków [Kwiatkowo], Ostrów Wielkopolski [Ostrów], Pleszew [Pleszów], Raszków [Raszkowo], Sobótka [Sobótka Wielka] oraz Zduny); królewskie były 4 miasta (Kalisz, Odolanów [Odalanów], Stawiszyn, Sulmirzyce [Sulimierzyce] i tylko jedno miasto duchowne (Opatówek).

Zdecydowana większość miejscowości w powiecie kaliskim to własność szlachecka – 366 osad (79,7%); w dalszej kolejności plasują się: własność duchowna – 40 osad (8,7%), królewska – 28 (6,1%)^[2] oraz własność miejska – 9 osad (1,9%). Własność o charakterze mieszanym ustaliliśmy dla 13 wsi (2,8%), przy czym w dwóch przypadkach były to 3 działy: Stare Miasto (część królewska, duchowna i miejska) oraz Tyniec (część duchowna, miejska i szlachecka).

Pod względem charakteru osad stwierdziliśmy istnienie w powiecie kaliskim w II połowie XVI w.: 25 folwarków, 2 kuźnic, 4 młynów, a także 19 pustek z własnymi nazwami.

Powiat kaliski (87 siedzib parafii) należał do archidiakonatu kaliskiego diecezji gnieźnieńskiej. Jedynie w południowo-zachodniej części powiatu kaliskiego dekanat krotoszyński został oddzielony przez część należącą do archidiakonatu śremskiego diecezji poznańskiej (m.in.: parafie Ostrów, Odolanów, Raszków).

Jarosław Suproniuk

Treść: k. 583-594v: wykaz wsi wraz z liczbą opodatkowanych kmieci; k. 595-597v: łany szlachciców płacacych – lanei nobilium cmetones non habenciu[m] per duodece[m] g[rosso]s exactio[ne]m publica[m] de quol[ibe]t laneo solven[tium]; k. 598-599v: spis łanów sołtysich – Mansi scultetor[um] per duodecem grossos de quol[ibe]t laneo solvencium; k. 600-601: spis kół dziedzicznych – Rotae hereditariae per duodecem grossos de qualibet solven[dae]; k. 601-602: spis kół dorocznych – Rotte annuales per sex grossos solven[dae]; zostawiona została niezapisana dolna połowa k. 601; k. 602-603v: spis karczem – Taberne per sex g[rosso]s de qualibet solven[dae]; ponad połowa karty 602 oraz karta 604 jest niezapisana; k. 604v-605: miasta powiatu kaliskiego – Regestrum exactionis civilis alias szosu de civitatibus et oppidis infra scriptis Piotrkoviae in convencionae [!] generali proxime preterita anni millesimi quingentesimi quinquagesimi secundi laudatae.

Uniwersał: VC, t. 2, vol. 1, s. 35-38 (z 11 kwietnia 1552 r.); VL, t. 2, s. 600-605,

Opis: Rejestr powiatu kaliskiego z 1552 r., podobnie jak rejestr powiatu pyzdrskiego z tego samego roku, rozpoczyna źródła skarbowe z drugiej połowy XVI w. Rejestr spisano w całości po łacinie, to jednak na k. 593 pojawiają się pojedyncze wyrazy po polsku. Nazwy miejscowości pisane są wyraźnym i czytelnym pismem co wskazuje na wcześniejsze przygotowanie formularza i pozostawienie w nim wolnego miejsca na wpisy. Potwierdza to także „ścieśnianie” pisma oraz „wychodzenie” tekstu poza przygotowany wcześniej obszar, zwłaszcza przy działach majątkowych (np. k. 583, k. 584-584v, k. 588v, k. 590v, k. 593-593v). Miejscowości parafialne (określane jako: Paro:, Paroch:, Parochia) ułożone są według alfabetu (wyjątek stanowi parafia Chodecz wpisana między parafiami Wilkowyja i Zbiersko /k. 593v/ oraz między parafiami Witaszyce i Żerków /k. 597v/), mimo iż pisarz w obrębie danej litery nie trzymał się konsekwentnie tej zasady – osady w obrębie parafii wpisane zostały w dowolnej kolejności alfabetycznej. W części dotyczącej łanów sołtysich, kół młyńskich i karczem brak jest oznaczenia przynależności parafialnej, jak i ośrodków parafialnych. Wszelkie informacje, takie jak liczba opodatkowanych kmieci, kół młyńskich, karczem czy nazwiska właścicieli (lub osób płacących podatek), wpisane zostały kursywą, w wielu miejscach silnie pochyloną w prawą stronę. W rejestrze nie uwzględniono żadnych kategorii rzemieślników, ani innych osób jak np. komornicy czy zagrodnicy. Sporadycznie (k. 585, k. 586v, k. 587v, k. 588) pojawiają się rataje. Przy łanach sołtysich w 20 przypadkach brak jest jakichkolwiek informacji poza samą nazwą miejscowości, nie podano także sum, ani kwot zapłaconego podatku. Na dole każdej strony podsumowano (inny kolor atramentu) ilość opodatkowanych kmieci, liczbę kół czy karczem wraz z łączną kwotą z danej strony rejestru.

Należy podkreślić, że jest to uniwersał, który określał podstawę poboru podatku nadzwyczajnego na 2 grosze od kmiecia, a nie od powierzchni uprawianej ziemi. „Uchwalony w tym roku pobór stanowił próbę przejścia od podatku gruntowego do osobowego, płaconego przez głowy rodzin kmiecych, młynarzy i nie obowiązująco zagrodników i komorników (iuxta facultatem auxilio esse debebunt). Ze względu na bardzo niskie opodatkowanie (2 gr. od osoby), ujęcie ich było zapewne stosunkowo bliskie rzeczywistości”^[1].

Uwagi redakcyjne: Oprócz braku karty tytułowej rejestr zachowany jest w dobrym stanie, brak w nim ubytków czy uszkodzeń.

Jarosław Suproniuk

Autorzy: Marta Kuc, Jarosław Suproniuk, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Jarosław Suproniuk
Skolacjonowanie: Marta Kuc
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

cz. 2 (s. 771-790): Rettenta contribucionis publice | Anni 1563 per g[e]n[er]osum D[ominum] | Alb[er]tum Marsewski ad officium | Castren[se] Calisien[se] porrecta et | per hoc idem officium exacta | Districtus Kalisien[sis]

Treść: s. 761-767: wsie powiatu kaliskiego; s. 767-768: miasta i miasteczka powiatu kaliskiego;
s. 769-770 wklejka: rekognicja Mikołaja Miłaczewskiego z 28 maja 1565 r.; s. 771-782: wsie powiatu kaliskiego; s. 783-784: miasta i miasteczka powiatu kaliskiego; s. 784-786: domy w Kaliszu płacące od wyszynku; s. 787-790: niezapisane.

Uniwersał: VC, t. 2, vol. 1, s. 112-117 (z 20 marca 1563 r.) oraz W. Pałucki, Uniwersały poborowe z 1563 roku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XIV, 1966, nr 3, s. 519-533.

Opis: Rejestr spisany po łacinie, w niewielu przypadkach spotyka się zdania zapisane w języku polskim (s. 762, 764, 779); format dutki. Pismo proste, czytelne i wyraźne chociaż występują liczne dopiski na marginesach (często mało czytelne) i liczne skreślenia tekstu. Miejscowości parafialne wpisane zostały w dowolnej kolejności alfabetycznej. Rejestr zamyka się podpisem (częściowo zasłoniętym przez wklejkę): „Vo: Marsze[wski] ręką wla[sną]”. Całość rejestru kończy zapis (również częściowo przysłonięty przez wklejkę): „Ad officium die tercia[m Ja]nuarii 1565 denuo. data [a] domino Jacobo Rokossowski Admi[ni]s[trato]re[?] officii capitaneatus Caliss[iensis] post mortem Mag[nifici] olim Janussii a Koscielec pal[atini] Sÿrad[iensis] et Capit[anei] Maioris Polonie g[e]n[er]alis”. Na stronie 768, po obrocie o 180 stopni, widoczny napis (częściowo zasłonięty wklejką): „Anno 1564 (…) dei Caliss. fl. [?] 83 de (…)runt”. W tej części rejestru brak jest kwot i sum zapłaconego podatku.

Cz. 2 pisana pismem bardzo starannym i czytelnym. W wielu przypadkach wpisana jest stawka opodatkowania. Widoczna jest tendencja do wcześniejszego wpisywania nazw miejscowości i pozostawiania pustego miejsca na późniejsze wpisy – minimum 3 inne „ręce” (z reguły pismo pochyłe i nieczytelne) dopisywały informacje. W tym rejestrze, na dole każdej strony, wpisane są kwoty zsumowane z wpisów zamieszczonych na danej stronie (wyjątek na stronie 779). Sporadycznie podawana jest informacja o przynależności parafialnej, co spowodowało, że w wielu przypadkach pusta jest kolumna dotycząca okręgu parafialnego. Kolejność wpisywania osad i miejscowości nie jest związana tu z porządkiem alfabetycznym. Znajdują się tu także nieliczne miejscowości z województwa sieradzkiego (s. 776-777): Małgów (powiat sieradzki) i Kraszowice (powiat ostrzeszowski). Rejestr kończy zapis na str. 786: „Stanislaus Matthiae Skarsewski manu propria” oraz podpis wraz z odciśniętym herbem. Na ostatniej stronie (s. 790), po obrocie o 180 stopni, widoczny zapis: „Rettenta D[omini] Marssewsky Anno 1563”. Całość rejestru zachowana jest w dobrym stanie.

Uwagi redakcyjne: Informacje zawarte w rejestrze, których nie można było dopasować do poszczególnych kolumn, wpisane zostały do kolumny „Varia” z zachowaniem oryginalnej pisowni. W kolumnie „charakter osady” zostały odnotowane źródłowe określenia dotyczące poszczególnych osad, a w przypadku braku takiej informacji – w nawiasie kwadratowym zaznaczaliśmy prawdopodobny charakter osady lub zostało puste miejsce. Przy nazwie źródłowej pozostawialiśmy określenie „Nobilium” jeśli było pisane tą samą ręką co nazwa osady.

Jarosław Suproniuk

Autorzy: Marta Kuc, Jarosław Suproniuk, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Jarosław Suproniuk
Skolacjonowanie: Marta Kuc
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 177-186: wsie powiatu kaliskiego; k. 186-187: Descripcio mansorum praedialium; k. 187v-188: Regestrum wibierania soszu zmiast w powiecie caliskim; k. 188v-189: Regestrum ducillorum (czopowe); k. 189v – Iudei; k. 190-192v – niezapisane.

Uniwersał: VC, t. 2, vol. 1, s. 146-152 (datowany 1 IV 1564 r.); VL, t. 2, s. 661-670.

Opis: Rejestr pisany po łacinie (tylko w spisie szosu użyto w tytule wyrazy polskie), zachowany jest w dobrym stanie. Czytelny i przejrzysty układ rejestru jest tabelaryczny. Miejscowości będące siedzibą parafii ułożone są w niezbyt przestrzeganym porządku alfabetycznym, np. parafia Chodecz jest pomiędzy parafiami Karmino a Kucharki Rycerskie (k. 178v), Dobrzec, Dobrzyca, Droszewo i Dzierzbino pomiędzy parafiami Kościół a Głogowa (k. 179v-180). Pierwszy wiersz w kolumnach informuje (najczęściej jednolity skrót łaciński) o zawartości tematycznej danej kolumny: łany (mansi/manso), karczmy dziedziczne (tab. her.), karczmy doroczne (tab. ann.), młyny dziedziczne (mol. her.), młyny doroczne (mol. ann.), wiatraki (mol. vent.), zagrodnicy (hort./hortulanis), rzemieślnicy (artificibus), rybacy (pisc./piscatori), komornicy (inquilini), wyszynk (p.pi. crem.), ludzie luźni (vagi). Całość zamykają kolumny zapłaconego podatku w złotych (flo/fl.) i groszach (gs/grosi). Cyfry arabskie informują o poszczególnych pozycjach wpisanych do rejestru. Przy nazwach miejscowości brak z reguły, oprócz pojedynczych przypadków, imion i nazwiska właścicieli. Na każdej stronie, pod ostatnim wierszem kolumn, znajduje się zsumowanie danych liczbowych wpisanych w poszczególnych kolumnach na danej stronie, jak również kwota zapłaconego podatku. Pomimo, iż uniwersał poborowy wprowadzał rozróżnienie podatkowe wśród komorników („ktorzy bydło maią”) i zagrodników („ktorzy na ogrodziech tylko siedzą, a robią panom swym”, „ktorzy ku zagrodom role maią”, „co domki maią i ogrody, a na czynszu bez robot są”) to w rejestrze grupy te wpisane zostały do jednej kolumny „komornicy” i „zagrodnicy”.

Uwagi redakcyjne: W kolumnie „charakter osady” zostały odnotowane źródłowe określenia dotyczące poszczególnych osad, a w przypadku braku takiej informacji w nawiasie kwadratowym zaznaczaliśmy prawdopodobny charakter osady lub pozostawialiśmy puste miejsce. Przy nazwie źródłowej pozostawialiśmy określenie „Nobilium” jeśli było pisane tą samą ręką co nazwa osady. Mimo, iż na podstawie zapłaconego podatku można w wielu przypadkach określić kategorię podatkową zagrodnika czy komornika, to jednak (tak jak w rejestrze) wpisywaliśmy komorników do kolumny „kom_niesprec”, a zagrodników do kolumny „zagr_niesprec”.

Jarosław Suproniuk

Autorzy: Marta Kuc, Jarosław Suproniuk, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Jarosław Suproniuk
Skolacjonowanie: Marta Kuc
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Uniwersał: VC, t. 2, vol. 1, s. 185-190; VL, t. 2, s. 710-718.

Opis: Rejestr napisany po łacinie, zachowany jest w dobrym stanie. Na lewym marginesie kart widnieją daty wpisu poszczególnych miejscowości lub działów majątkowych (sporadycznie brak jest daty przy niektórych działach bądź osadach), natomiast na prawym marginesie karty wpisywane były poszczególne sumy wpłat (floreny, grosze, denary). Po karcie 76 pojawiają się dodatkowe wklejki (po każdej karcie aż do karty 120, za wyjątkiem karty 119) na których wpisane zostały liczby łanów kmiecych i sołtysich, kół młyńskich, karczem, rzemieślników, zagrodników, komorników oraz wpłacone sumy z poszczególnych stron rejestru (numer karty z oznaczeniem „a” i „av”). Zdecydowana większość miejscowości i działów majątkowych posiada wpisane nazwiska (wraz z imieniem) właścicieli do których należały, bądź osób, które wpłaciły należne kwoty. Nazwy miejscowości napisane zostały ciemniejszym atramentem niż pozostałe informacje takie jak daty wpłaty, właściciel, liczba łanów, poszczególne kategorie zawodowe, czy obiekty gospodarcze. Przy 72 wpisanych nazwach pozostawiono puste miejsca, bez żadnych danych. Miejscowości parafialne ułożono według alfabetu, jednak układ ten został zachwiany: między parafiami Karmino a Kucharki Rycerskie występuje parafia Chodecz (k. 84v), a między parafiami Kościół a Kuczkowo wpisano parafie: Chełmcza, Dobrzec, Dobrzyca, Droszewo, Dzierzbino, Głogowa, Grodzisko, Gołuchowo, Gorzno, Góra, Gostyczyna, Giżyce, Gać Powężowa, Godzieszewy Duże, Goliszewo, Iwanowice, Jankowo, Jastrzębniki i Jedlec (k. 89-97). W obrębie danej litery również nie przestrzegano porządku alfabetycznego, np.: Kalisz po Kuczkowie i Kretkowie, Odolanów po Opatówku, Szymanowice przed Sowiną Kościelną, czy Skalmierzyce przed Szczurami.

Uwagi redakcyjne: Gdy w rejestrze nie był podany charakter osady, informację taką (jako prawdopodobną) podawaliśmy w nawiasach kwadratowych. Podobnie w nawiasach kwadratowych oznaczyliśmy rok przy dziennych datach zapłaty podatku. W przypadku miast, gdy nie było możliwe określenie ilości poszczególnych grup ludności według zapłaconego podatku, w kolumnie „Varia” wpisana została wpłacona suma. Tylko w przypadku miejscowości Ostrów (k. 94v) podano informację o zagrodniku z bydłem i bez bydła – pozostałe wpisy dotyczące tej grupy ludności zostały wpisane (za źródłem) do kolumny „zagr_niesprec”.

Jarosław Suproniuk

Autorzy: Marta Kuc, Jarosław Suproniuk, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Jarosław Suproniuk
Skolacjonowanie: Marta Kuc
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 590v: karta tytułowa; k. 591 i 591v – karty niezapisane (tabela bez żadnego wpisu); k. 592-602: wsie powiatu kaliskiego; k. 602v: Wibieranie szoszu dwoiakiego zmiasth; k. 603: miasta powiatu kaliskiego; k. 603v: Civitas Calisz (m.in. Żydzi), k. 603v-604v: REGESTR DObr Slacheczkich | kmieczi niemaiączich a z rol swoich | kthore na wolwark orzą ze szliada | po 12 groszi placzączich; k. 605: Czopowe zmiast od piw przesz czali rok; k. 605v: summa summarum oraz podpis: „mikolai gloginski ręka wlasna”.

Uniwersał: VC, t. 2, vol. 1, s. 375-378 [Uniwersał Poborowy, 30 maja 1576 r.]; VL, t. 2, s. 906-909.

Na mocy postanowień zjazdu jędrzejowskiego z 28 stycznia 1576 r. pobór odbyć się miał na zasadach opisanych w uniwersale poborowym wydanym na sejmie lubelskim w 1569 r. Decyzję zjazdu potwierdził Stefan Batory podczas sejmu walnego w Krakowie 30 maja 1576 r. (VL II, s. 102-106, 140-142, 155-157; VC, t. II, vol. 1, s. 256-263, 341-344, 375-378)

Opis: Rejestr zachowany jest w dobrym stanie a czytelny i przejrzysty układ rejestru jest tabelaryczny. Pierwszy wiersz w kolumnach informuje (najczęściej jest skrót łaciński) o zawartości tematycznej danej kolumny: „łany” (mansi/manso), „karczmy dziedziczne” (tab. her.), „karczmy doroczne” (tab. ma.), „młyny dziedziczne” (mol. her.) – jednak w praktyce oznacza to liczbę kół młyńskich, tak jak i w następnej kolumnie – „młyny doroczne” (mol. anna.), „wiatraki” (mol. ven.), „zagrodnicy” (hort./hortul.), „rzemieślnicy” (artifices), „rybacy” (piscator), „komornicy” (inqlini), „wyszynk” (propi. cre.), „ludzie luźni” (vagi) oraz „garnce gorzałczane” (ola. crem.). Kolumny „młyny dziedziczne” i „młyny doroczne” odnotowują jedynie liczbę kół, a nie liczbę młynów. Na k. 592 i 592v przy kolumnie „komornicy” dopisano stawkę podatku wynoszącą 6 groszy. Na k. 595 w dolnych podpisach kolumn mylnie podpisano kolumnę „rzemieślnicy” i „rybacy” (podpisy zamienione miejscami), a na k. 598v kolumna „rzemieślnicy” wyjątkowo znajduje się na samym końcu tabeli, za kolumną „garnce gorzałczane”. Całość zamykają kolumny zapłaconego podatku w złotych (fl.) i groszach (gr./gs); przy rejestrze szlachty bez kmieci dodatkowo pojawia się kolumna z denarami.

Cyfry arabskie informują o poszczególnych pozycjach wpisanych do rejestru. Sporadycznie pojawiają się poprawki wpisanych cyfr, skreślenia jak również wytarcia czy zamazania. Przy nazwach miejscowości brak jest imion i nazwisk właścicieli (wyjątki to: Karmino na k. 593v, Sulisław na k. 596v oraz Sowina Pusta i Łapkowo na k. 599v). Na każdej stronie, pod ostatnim wierszem kolumn, znajduje się zsumowanie danych liczbowych wpisanych w poszczególnych kolumnach na danej stronie.

Podobnie jak w rejestrze z 1564 r. zagrodnicy i komornicy wpisani zostali do jednej kolumny „zagrodnicy” i „komornicy”, chociaż uniwersał poborowy z 1569 r. wprowadzał rozróżnienie podatkowe wśród zagrodników („ktorzy na ogrodziech tylko siedzą, a robią panom swym”, „ktorzy ku zagrodom role maią”, „co domki maią y ogrody, a na czynszu bez robot są”) i komorników („ktorzy bydło maią”).

Miejscowości parafialne ułożono według alfabetu, jednak układ ten – identycznie jak w rejestrze z 1565 r. – został zachwiany w ten sam sposób: między parafiami Karmino a Kucharki Rycerskie występuje parafia Chodecz (k. 593v), a między parafiami Kościół a Kuczkowo wpisano parafie: Chełmcza, Dobrzec, Dobrzyca, Droszewo, Dzierzbino, Głogowa, Grodzisko, Gołuchowo, Gorzno, Góra, Gostyczyna, Giżyce, Gać Powężowa, Godzieszewy Duże, Goliszewo, Iwanowice, Jankowo, Jastrzębniki i Jedlec (k. 595-596v).

W rejestrze brak jest dat zapłaconego podatku; wyjątkiem jest Kalisz (k. 603v).

Na k. 599v część miejscowości z parafii Szymanowice została wpisana na k. 602 co zostało wyraźnie zaznaczone przez pisarza: „patrsz nakonczu 4 karti / vide 4 foliae”.

Rejestr zamyka na k. 605v suma podatku z powiatu kaliskiego (2836 florenów i 4 grosze) oraz własnoręczny podpis Mikołaja Głogińskiego „mikolai gloginski ręka wlasna”.

Uwagi redakcyjne: W „regestrze dóbr szlacheckich” w wielu przypadkach nie odnotowywano przynależności parafialnej. Informacje te zostały oznaczone w nawiasie kwadratowym w kolumnie „parafia” jako pochodzące z pierwszej części rejestru. Podobnie jak w rejestrze z 1564 r. i 1565 r. rejestr poborowy z 1576 r. nie odnotowuje różnic podatkowych wśród zagrodników i komorników . Mimo, iż na podstawie zapłaconego podatku można w kilku przypadkach określić kategorię podatkową zagrodnika czy komornika, to jednak (tak jak w rejestrze) wpisywaliśmy zagrodników do kolumny „zagr_niesprec”, a komorników do kolumny „kom_niesprec”. Podobnie jak w poprzednich rejestrach poborowych powiatu kaliskiego wpisywaliśmy określenie „Nobilium”, gdy było napisane jednakowym charakterem pisma jak nazwa osady (miejscowości). W kolumnie „char_osady” w przypadku braku źródłowego określenia wpisany został w nawiasie kwadratowym domyślny charakter osady.

Jarosław Suproniuk

Autorzy: Marta Kuc, Jarosław Suproniuk, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Jarosław Suproniuk
Skolacjonowanie: Marta Kuc
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Pierwsza litera R została napisana wyjątkowo ozdobnie, natomiast następne R wciśnięte zostało między T a V; wyraz „Ducillorum” przekreślony. W górnej części strony widnieje napis: № 709; w części środkowej niebieskie litery FT (ET? EI?). Tytuł rejestru zapisany został w formie odwróconej piramidy.

Treść: k. 674-724v: wsie powiatu kaliskiego; k. 725-732: miasta powiatu kaliskiego; k. 733-733v: sumariusz rejestru poborowego powiatu kaliskiego z 1579 r.

Uniwersał: VC, t. 2, vol. 1, s. 421-430 [Uniwersał poborowy roku Bożego 1578 (10 czerwca)]; VL, t. 2, s. 980-995

Wydanie: ŹD, s. 108-140.

Opis: Rejestr napisany jest po łacinie, pismem wyraźnym i starannym, ze znikomą ilością słów polskich (np. k. 682 Karmino Sośnicki). Na lewym marginesie strony podane są daty ściągnięcia poboru z poszczególnych miejscowości lub działów majątkowych, na prawym marginesie zaś – kwoty poboru: floreny, grosze i denary. Na dole każdej ze stron pisarz wpisywał sumę z kwot znajdujących się na danej stronie. Przy każdej miejscowości i dziale majątkowym podany jest właściciel lub osoba wpłacająca pobór. Każdy dział majątkowy ma podaną kwotę zapłaconego poboru, bowiem pisarz nie sumował podatku z całej wsi czy osady; wyjątkowo zdarzają się odstępstwa od tego zwyczaju (np. k. 689v Poniatowo). Często też podana jest stawka odnosząca się do poszczególnej kategorii rzemieślników, czy obiektów przemysłowych. Pisarz zapisywał także osoby, które nie płaciły podatku (np. zmarły: k. 686), jak również obiekty aktualnie nie produkujące, zniszczone czy opuszczone (np. k. 675v, k. 685, k. 690v). Sporadycznie (k. 695v, 697v, k. 701, k. 709, k. 718v, k. 719) pojawiają się osady, bądź folwarki przy których pozostawiono puste miejsce w tekście. W kilku przypadkach (k. 704v, k. 720v, k. 721v i k. 724v) nazwy miejscowości zapisano majuskułą. Na k. 694v przy parafii Godzieszewy Duże brak jest wyodrębnienia parafii; brak „P” przed nazwą Godzieszewy Duże spowodował, że miejscowości z tej parafii oznaczone zostały jako należące do poprzedzającej je parafii Gać Powężowa (do k. 695).

Miejscowości parafialne ułożono według alfabetu, jednak układ ten – identycznie jak w rejestrze z 1565 r. i 1576 r. – został zachwiany w ten sam sposób: między parafiami Karmino a Kucharki Rycerskie występuje parafia Chodecz (k. 682v), a między parafiami Kościół a Kuczkowo wpisano parafie: Chełmcza, Dobrzec, Dobrzyca, Droszewo, Dzierzbino, Głogowa, Grodzisko, Gołuchowo, Gorzno, Góra, Gostyczyna, Giżyce, Gać Powężowa, Goliszewo, Gotardy Rypino, Iwanowice, Jankowo, Jedlec i Jastrzębniki (k. 687-697).

Rejestr zachowany jest w dobrym stanie.

Uwagi redakcyjne: Rejestr posiada przejrzysty układ, jest czytelny i nie sprawia kłopotów interpretacyjnych. W kolumnie „char_osady” w przypadku braku źródłowego określenia wpisany został w nawiasie kwadratowym domyślny charakter osady.

k. 733: sumariusz rejestru poborowego powiatu kaliskiego 1579 r.:

• łany kmiece (stawka: 1 fl.) – 1929 łanów i 1,5 kwarty = 1929 fl. 11,5 gr.
• łany „aratura propriae” (stawka: 15 gr.) – 105,5 łana = 52 fl. 22,5 gr.
• łany opuszczone „desertati” (stawka: 10 gr.) – 84 łany i 2 kwarty = 28 fl. 5 gr.
• zagrodnicy bez roli (stawka: 4 gr.) – 1255 zagrodników bez roli = 167 fl. 10 gr.
• zagrodnicy z rolą (stawka: 6 gr.) – 35 zagrodników z rolą = 6 fl. 24 gr.
• komornicy bez dobytku (stawka: 2 gr.) – 501 komorników bez dobytku = 33 fl. 12 gr.
• komornicy z dobytkiem (stawka: 8 gr.) – 119 komorników z dobytkiem = 31 fl. 22 gr.
• koła walne (stawka: 24 gr.) – 262 koła walne = 209 fl. 18 gr.
• koła doroczne (stawka: 12 gr.) – 38 kół dorocznych = 15 fl. 6 gr.
• stępy i piły (stawka: 15 gr.) – razem: 4 koła stępne i piły = 2 fl.
• rzemieślnicy (stawka 4 gr.) – 291 rzemieślników = 32 fl. 4 gr
• garnce gorzałczane (stawka: 24 gr.) – 18 garnców gorzałczanych = 7 fl. 6 gr.
• wyszynk gorzałki (stawka: 6 gr.) – 75 wyszynków gorzałki = 15 fl.
• rybacy (stawka: 8 gr.) – 59 rybaków = 15 fl. 22 gr.
• rzeźnicy (stawka: 8 gr.) – 124 rzeźników = 33 fl. 2 gr.
• piekarze (stawka: 8 gr.) – 14 piekarzy = 3 fl. 22 gr.
• wiatraki doroczne (stawka: 5 gr.) – 5 wiatraków dorocznych = 25 gr.
• wiatraki dziedziczne (stawka: 10 gr.) – 2 wiatraki dziedziczne = 20 gr.
• koła kuźnicze (stawka: 2 fl.) – 7 kół kuźniczych = 14 fl.
• kuźnicy i smolarze (stawka: 12 gr.) – razem: 27 kuźników i smolarzy = 10 fl. 24 gr.
• 14 pasterzy z 370 owcami = 2 fl. 14 gr.
• 1 vagus vel hultay = 24 gr.

Z miast i miasteczek:

• szosu = 353 fl. 12 gr.
• rzemieślnicy (stawka: 1 fl.) – 327 rzemieślników = 327 fl.
• rzemieślnicy (stawka: 2 fl.) – 61 rzemieślników = 122 fl.
• rzemieślnicy (stawka: 15 gr.) – 196 rzemieślników = 98 fl.
• przekupki i szynkarki „revenditrices et propinatrices” (stawka: 12 gr.) – razem 111 przekupek i szynkarek = 44 fl. 12 gr.
• komornicy (stawka: 6 gr.) – 110 komorników = 22 fl.
• garnce gorzałczane (stawka: 24 gr.) – 92 garnce gorzałczane = 73 fl. 18 gr.
• Aptekarze „farmocopole” (stawka: 3 fl.) – 3 aptekarzy = 9 fl.
• Żydzi (stawka: 1 fl.) – 130 Żydów = 130 fl.
• 37 beczek śledzi „tunnis halecum” = 7 fl. 12 gr.
• szoci (stawka: 1 fl.) – 9 szotów = 9 fl.
• 1 „cum equo” = 3 fl

RAZEM: 3810 fl. 18 gr.

k. 733v:

• suma poboru: 3810 fl. 18,5 gr.
• czopowe z miast i miasteczek: 2094 fl. 26 gr. 12 den.
• cła, myta „summa telonei”: 1124 fl. 11 gr. 10 den.

SUMA CAŁKOWITA: 7029 fl. 26 gr. 13 den.

Jarosław Suproniuk

Autorzy: Marta Kuc, Jarosław Suproniuk, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Jarosław Suproniuk
Skolacjonowanie: Marta Kuc
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Strona ozdobiona jest ręcznie narysowaną ramką, przy czym litera R (ze słowa Regestrum) znajduję się poza nią. Tytuł zapisany został w formie dwóch odwróconych piramid. W dolnej części strony widnieje czerwony napis: ? 716.

Treść: k. 370-412v: wsie powiatu kaliskiego; k. 413-418: miasta powiatu kaliskiego; k. 418v-420: Retenta Anni 1580 ktore sza zaplaczone (nie objęte edycją).

Uniwersał: VC, t. 2, vol. 1, s. 432-443: Uniwersał Poborowy Roku Bożego 1580 (3 stycznia); VL, t. 2, s. 994-1011.

Opis: Rejestr napisany jest po łacinie, pismem wyraźnym i starannym mimo, iż sporadycznie widoczne są inne ręce (np. k. 388v, 389v, 401, 410). Na lewym marginesie strony podane są daty ściągnięcia poboru z poszczególnych miejscowości lub działów majątkowych, na prawym zaś marginesie – kwoty poboru: floreny, grosze i denary. Na dole każdej ze stron pisarz wpisywał sumę z kwot znajdujących się na danej stronie. Przy każdej miejscowości i dziale majątkowym podany jest właściciel lub osoba wpłacająca pobór. Każdy dział majątkowy ma podaną kwotę zapłaconego poboru, bowiem pisarz nie sumował podatku z całej wsi czy osady. Widoczne są również opuszczenia w tekście oraz dopiski (np. k. 372, 372v, 373v, 376v, 378v, 384v, 390, 391, 410). Niektóre nazwy miejscowości zapisane zostały z elementami ozdobnym (np. k. 378, 381, 394, 402v, 405v, 407v, 409), a jeszcze inne majuskułą (np. k. 386, 386v, 389v).

Miejscowości parafialne ułożono według alfabetu, jednak układ ten – identycznie jak w rejestrach z lat 1565, 1576 i 1579 – został zachwiany w podobny sposób: między parafiami Karmino a Kucharki Rycerskie występuje parafia Chodecz (k. 377), a między parafiami Kościół a Kuczkowo wpisano parafie: Chełmcza, Dobrzec, Dobrzyca, Droszewo, Dzierzbino, Głogowa, Grodzisko, Gołuchowo, Gorzno, Góra, Gostyczyna, Giżyce, Gać Powężowa, Goliszewo, Gotardy Rypino, Iwanowice, Jankowo, Jedlec i Jastrzębniki (k. 381-389v).

Przy 9 nazwach brak jest jakichkolwiek danych (k. 387v, 392, 399v, 400v, 401v, 407v i 408). Rejestr kończy podanie sumy wpłat z powiatu kaliskiego: 3443 fl. 22,5 gr. (k. 420v).

Mimo żółtawych plam na krawędziach początkowych kart rejestr zachowany jest w dobrym stanie.

Uwagi redakcyjne: Rejestr posiada przejrzysty układ, jest czytelny i nie sprawia kłopotów interpretacyjnych. W kolumnie Varia wprowadzone zostały jedynie znaki interpunkcyjne w cytowanych tekstach łacińskich.

Jarosław Suproniuk

Autorzy: Marta Kuc, Jarosław Suproniuk, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Jarosław Suproniuk
Skolacjonowanie: Marta Kuc
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Po karcie tytułowej na karcie 614a czerwony napis: Calissien | 1581 | N^o 895

Treść: k. 615-671v: wsie powiatu kaliskiego; k. 672-677v: miasta i miasteczka powiatu kaliskiego.

Uniwersał: VC, t. 2, vol. 1, s. 455-4463; VL, t. 2, s. 1024-1039.

Opis: Rejestr spisany po łacinie. Brak jest dat przy miejscowościach jak i nazwisk właścicieli. Wyjątkiem są działy majątkowe przy których widnieją imiona i nazwiska (z lewej strony wpisu) , często oddzielone kreską od siebie co ma ukazać, która osoba płaci za jaką część. Kwoty zapłaconego podatku podane są na końcu zapisu dotyczącego danej osady, po prawej stronie, a suma kwot z poszczególnych stron zapisana jest u dołu każdej strony. Przy wpisywaniu kwot z poszczególnych działów pisarz nie był konsekwentny: raz poddawał sumę z całej wsi, innym razem wpisywał sumy z poszczególnych działów, bądź sumy z dwóch lub trzech działów. W rejestrze tym nie ma wpisanych stawek podatkowych przy poszczególnych wpisach, a jedynie widnieją cyfry określające ilość poszczególnych kategorii podatkowych. Przy 13 nazwach brak jest jakichkolwiek wpisów. Wydaje się, że miejscowości parafialne ułożono w porządku alfabetycznym jednak układ ten jest mocno rozbity: po parafii Chorzewo (k. 618v) następują parafie: Koryta, Skrzebowa, Słupia, Skalmierzyce, Szczury, Staw, Stawiszyn, Sulmierzyce, Tursko Małe, Turek, Twardowo, Tłokinia, Tykadłowo, Wysocko, by po parafii Wysocko (k. 627v) nastąpiły parafie: Giżyce, Gać Powężowa, Godzieszewy, itd. aby ponownie po parafii Kościół (k. 637v) pojawiły się: Chełmcza, Dobrzec, Droszewo, Dzierzbino, itd., po parafii Kowalewo (k. 644) występują parafie: Czermino, Chlewo, po parafii Sobótka Wielka (k. 658v) następują parafie: Liskowo, Lippe, Lewkowo, Lutynia.

Od karty 678 do karty 750 pojawia się inny rejestr powiatu kaliskiego, który nie posiada ani karty tytułowej ani początku rejestru. Wszyty zapewne został do tomu jako „kolejny” rejestr poborowy bądź kontynuacja dotychczasowego rejestr. Charakter pisma różni się znacznie od pisma z 1581 r. chociaż pozostały podobne oddzielenia działów majątkowych linią, bądź kreską. Na obecnym stanie badań trudno jest określić z jakiego roku pochodzi dołączony niekompletny rejestr powiatu kaliskiego.

Uwagi redakcyjne: Rejestr posiada przejrzysty układ, jest czytelny i nie sprawia kłopotów interpretacyjnych. W kolumnie „char_osady” w przypadku braku źródłowego określenia wpisany został w nawiasie kwadratowym domyślny charakter
osady.

Jarosław Suproniuk

Autorzy: Marta Kuc, Jarosław Suproniuk, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Jarosław Suproniuk
Skolacjonowanie: Marta Kuc
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: s. 1451-1625 : Districtus Calissiensis Villarum Consignatio; s. 1625-1633: miasta powiatu kaliskiego, s.1634-1636: niezapisane.

Uniwersał: VC, t. 2, vol. 2, s. 181-191; VL, t. 2, s. 1379-1395.

Opis: Rejestr spisany po łacinie pismem kursywnym, niezbyt starannym, co powoduje w wielu miejscach trudności odczytu. Po lewej stronie zapisu widnieje data wpisu (zapłaty) do rejestru, po stronie prawej – suma wpłat we florenach, groszach i denarach. U dołu kart znajdują się sumy wpłaconych kwot z poszczególnych stron. Miejscowości parafialne zostały wpisane według kolejności alfabetycznej, jednak układ ten – tak jak w poprzednich rejestrach – został zachwiany w identyczny sposób: między parafiami Karmino a Kucharki Rycerskie występuje parafia Chodecz (s. 1488-1489), a między parafiami Kościół a Kuczkowo wpisano parafie: Chełmcza, Dobrzec, Dobrzyca, Droszewo, Dzierzbino, Głogowa, Grodzisko, Gołuchowo, Gorzno, Góra, Gostyczyna, Giżyce, Gać Powężowa, Godzieszewy Duże, Goliszewo, Iwanowice, Jankowo, Jastrzębniki i Jedlec (s. 1506-1535).

Jest rzeczą interesującą, że rejestr ten zawiera nazwy pustek i folwarków, które występowały w rejestrach z lat 1565 i 1576, a których brak w latach 1579, 1580 i 1581. Omawiany rejestr w sposób wyjątkowy (w porównaniu do innych rejestrów w skali województwa) opisuje sposób ściągania poboru: podaje nie tylko imiona i nazwiska właścicieli, ale także osób, które zapłaciły podatek w imieniu właścicieli. Najwyraźniej miało to związek ze spisaniem w 1591 r. rekognicjarza powiatu kaliskiego, który wykazuje bardzo podobny układ, jak rejestr poborowy. Pomimo swojej dokładności rejestr z 1591 r. posiada 148 nazw bez żadnego wpisu (brak danych, ewentualnie określenie „pustka” lub „folwark”) , a w porównaniu z rokiem 1581 – brakuje 2 wsi (Lgota w parafii Koryta i Gutowo w parafii Gutowo) oraz 4 miast: Iwanowic, Sulmierzyc, Odolanowa i Choczy. Wiele stron jest zapisanych tylko częściowo, a strony 1580 i1581 są niezapisane.

Uwagi redakcyjne: W przypadku kolumny „rzem_lista” w miastach wpisane zostały zawody co do których była pewność w odniesieniu do liczby rzemieślników. Pominięte zostały zapisy w rodzaju: „fabris, serifabris, gladiatoribus, currus fabris, pixidiariis” gdzie podana była łączna suma osób. W kolumnie „char_osady” w przypadku braku źródłowego określenia wpisany został w nawiasie kwadratowym domyślny charakter osady. Również w nawiasie kwadratowym zapisana została data wpłaty kolejnych działów majątkowych danej osady jeśli data dzienna widniała tylko przy pierwszym dziale.

Jarosław Suproniuk

Autorzy: Michał Gochna, Jarosław Suproniuk, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Jarosław Suproniuk
Skolacjonowanie: Michał Gochna
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek