Powierzchnia powiatu wynosiła w końcu XVI w. ok. 2880 km² (Pawiński w „Źródłach Dziejowych” podawał ok. 2769 km²).

Większość powiatu pyzdrskiego leżała w diecezji poznańskiej, na północy część powiatu należała do diecezji gnieźnieńskiej (do dekanatów: słupeckiego i gnieźnieńskiego – św. Trójcy), na południu pięć parafii do dekanatu krotoszyńskiego diecezji gnieźnieńskiej.

W końcu drugiej połowy XVI w. na terenie powiatu leżało ponad czterysta osad w tym osiemnaście miast (Bnin, Borek, Jaraczewo, Jarocin, Jutrosin, Kobelin, Koźmin, Krotoszyn, Kurnik, Mielżyn, Milesna Górka – dziś Targowa Górka, Miłosław, Nowe Miasto, Pogorzel, Pyzdry, Słupca, Środa, Żerków). Wiadomości o ich istnieniu czerpiemy nie tylko z rejestrów poborowych, ale i ze źródeł o innej proweniencji np. kościelnej (wizytacje). Folwarki i młyny braliśmy pod uwagę tylko wówczas, gdy miały własną nazwę i możliwa była ich pewna lokalizacja. Trzy osady prywatne w źródłach skarbowych z drugiej połowy XVI w. określano stale jako wsi, w innych źródłach bywały zaś nazywane miastami (oppidi) (Benice, Potarzyca i Rozdrażew).

W materiale pochodzącym z drugiej połowy XVI w. udało się zidentyfikować ponad 450 osad. Dużą liczbę stanowiły pustki (23) znane jeszcze z późnego średniowiecza. Prawie 80% wsi należało do szlachty. Na własność królewską składały się 23 osady w tym dwa miasta: Pyzdry i Środa. Własność duchowna była reprezentowana przez 54 wsi w tym jedno miasto: Słupcę; 9 z nich miało mieszany charakter duchowno-szlachecki. Pozostałe osady (23) były związane ze starostwami (pyzdrskim i średzkim) lub były bezpośrednią własnością miast (5).

Krzysztof Chłapowski

Uwagi do edycji rejestrów poborowych powiatu pyzdrskiego z drugiej połowy XVI w.

Zamieszczona praca zawiera pełną edycję elektroniczną dziesięciu rejestrów podatkowych dawnego powiatu pyzdrskiego z drugiej połowy XVI wieku (lata 1552–1591). Podczas prac wzorowano się na Instrukcji wydawniczej do elektronicznej edycji rejestrów poborowych z drugiej połowy XVI w. opracowanej w 2014 r. przez cały zespół biorący udział w projekcie. Publikacja składa się z warstwy przestrzennej (punktów osadniczych) powiązanych z dawnymi spisami, udostępnionych Czytelnikowi z poziomu strony internetowej oraz samodzielnych przyrodniczo-osadniczych i źródłowych baz danych.

Przy rekonstrukcji XVI-wiecznej sieci osadniczej powiatu pyzdrskiego używano: L. Polaszewski, Własność feudalna w województwie kaliskim w XVI wieku, Poznań 1976 (cyt. jako: Polaszewski); Inventarium bonorum necnon proventuum episoporum Posnaniensium anno 1564 conscriptum, wyd. E. Długopolski, „Archiwum Komisji Historycznej”, ser. 2, t. III, Kraków 1939, s. 267–348 (cyt. jako: InwBPoz 1564); Teki Dworzaczka. Materiały historyczno-genealogiczne do dziejów szlachty wielkopolskiej XV–XX wieku, red. naukowa J. Wisłocki, Kórnik–Poznań 2004, dostęp on-line: www.teki.bkpan.poznan.pl (cyt. jako: TD). Podczas lokalizacji miejscowości korzystano (poza ogólnie używanymi pomocami geograficzno-historycznymi) z wydawnictwa Nazwy Miejscowe Polski (t. I–IX) wydawanego przez Instytut Języka Polskiego PAN (cyt. jako: NMP). W trakcie prac posiłkowano się także pracą A. Gąsiorowskiego: Powiat w Wielkopolsce XIV–XVI wieku. Z zagadnień zarządu terytorialnego i podziałów Polski późnośredniowiecznej, Poznań 1965 (Prace Komisji Historycznej PTPN, t. 21, z. 2).

Wydawane rejestry zawierają pokaźną liczbę informacji dotyczących pustek osadniczych, pojawiających się w XVI w. W czasie prac udało się potwierdzić istnienie 23 pustek, to znaczy wsi (lub osad młyńskich), które przez wiele lat były określane przez nowożytnych pisarzy jako opustoszałe (desertae). Co ciekawe – zdecydowana większość z nich została wymieniona (i nigdy potem nie powtórzona) w rejestrze 1552 roku (zob. wstęp źródłoznawczy do tego rejestru i uwagi w kolumnie „varia” w tab. zbiorczej). Są one w wielu wypadkach reliktami osad opustoszałych jeszcze w średniowieczu. Wiele z nich jest wzmiankowanych w najstarszych rejestrach poborowych powiatu pyzdrskiego z lat 1507–1510.

Niestety nie dysponujemy dokładnymi danymi, które pozwoliłyby na określenie dokładnej kategoryzacji miast powiatu pyzdrskiego, dlatego bazowano w tym wypadku na analogiach wypracowanych w pracach nad województwem poznańskim i liczbą rzemieślników. Szczegóły związane z wyliczeniami znajdą się w opublikowanym tomie komentarza atlasowego. Wsi, które zostały odnalezione w źródłach innych niż rejestry (tj. wizytacje, lustracje lub TD) nadano domyślną wartość „do 20 mieszkańców”. Zapis ten należy interpretować w ten sposób, że zdajemy sobie sprawę z istnienia danego punktu osadniczego w przeszłości, jednak z racji braku odpowiednich źródeł, które mogłyby pomóc przy wyliczeniach statystycznych, podajemy najniższy z przyjętych zakresów dotyczących liczby prawdopodobnego zaludnienia.

W trakcie prac ze źródłami każdorazowo starano się zachować unikalny charakter zapiski czy kontekstu w jakim pojawiała się informacja o właścicielach wsi, czy dzierżawcach, w związku z tym w kolumnach „wlasciciel” informacje źródłowe rozpisywano niekiedy w całym kontekście zawartym w źródle tak, by jak najbardziej ułatwić Czytelnikowi zorientowanie się w sytuacji własnościowej wsi bez potrzeby każdorazowego zaglądania do rękopisu. Wszystkie dane niemieszczące się w przyjętym formularzu notowano w kolumnie „varia” w postaci informacji redaktorskich zawartych w nawiasach kwadratowych „[ ]” oraz cytatów źródłowych. Przydomki lub inne nazwiska osób występujących na kartach źródeł ujmowano w nawiasach półokrągłych „( )”.

Informacje o młynach wodnych dzielono w XVI w. na dwie podstawowe kategorie związane z kryterium konstrukcyjnym kół, na które działał prąd wody (młyny walne – podsiębierne i korzeczne – nasiębierne) oraz kryterium własnościowe (dzierżawne i dziedziczne). Z racji, że obiekty te były różnie opisywane przez ówczesnych pisarzy (podobnie zresztą jak karczmy), starano się dostosowywać do maniery autora spisu podatkowego przy uzupełnianiu kolumn liczbowych związanych z tymi częściami gospodarki.

Ze względu na ogromne podobieństwo spisów podatkowych z lat 1580–1583 zdecydowano się na zamieszczenie podobnych opisów źródłoznawczych w każdym z czterech wstępów.

Edycja elektroniczna została przygotowana przez Krzysztofa Chłapowskiego i Tomasza Związka.

Tomasz Związek

Treść: pobór od kmieci (s. 243–260); wykaz szosu zapłaconego z miast powiatu (s. 261); zestawienie łanów uprawianych przez szlachtę (aratua sua) (s. 263); spis łanów sołtysich (s. 264–266); lista młynów walnych (s. 267) i korzecznych (s. 268–269); spis karczem (s. 270–275); rejestr czopowego (s. 276–277).

Uniwersał:
VL, t. 2, s. 600-605; VC, t. 2, vol. 1, s. 35-38.

Opis: Rejestr 1552 roku jest pierwszym źródłem skarbowym otwierającym drugą połowę XVI wieku w powiecie pyzdrskim. Jego budowa jest prostsza niż późniejszych; w swojej formie nawiązuje bardziej do stylu zapisek z 2. poł. XV i 1. poł. XVI wieku, gdzie często wymieniano tylko nazwę miejscowości i kwotę zapłaconego podatku. Struktura zapisek jest niemal identyczna jak w rejestrach poborowych powiatu pyzdrskiego z lat 30. XVI w. (ASK I 11, s. 199–239) i z powiatu kaliskiego z 1552 roku (por. materiały w tym wydawnictwie).

Cechą charakterystyczną omawianego spisu jest to, że pisarz odnotowywał obok miejscowości nie kwotę pobranych pieniędzy, lecz liczbę kmieci, co zostało uwzględnione w formularzu tabeli bazy danych jako pole „kmc_liczba”. W związku z zaistniałą sytuacją kolumna zbierająca liczbę łanów dla każdej wsi w powiecie pozostała pusta.

Sumy we florenach, groszach i denarach podliczano na końcu każdej strony.

Pisarz odnotowywał przynależność parafialną miejscowości jedynie na pierwszych stronach spisu poboru łanowego. Na dalszych kartach tego zaniechał. Utrzymał jednak ogólny układ rejestru, w którym parafie podawane są w porządku alfabetycznym, zaś po każdej z nich następują osady teoretycznie położone w jej okręgu. Niekonsekwentne stosowanie owego porządku skutkowało w wielu wypadkach trudnościami w identyfikacji miejscowości, dlatego korzystanie z rubryki „parafia” powinno być zdecydowanie ostrożniejsze niż w wypadku pozostałych spisów podatkowych. Zalecane jest zestawianie danych z innymi rejestrami oraz tabelą zbiorczą.

Wydawany rejestr jest dosyć wyjątkowy w publikowanym zbiorze. Wynika to nie tylko z pobierania poboru od kmieci, a nie od łanów, ale także na notowaniu przez pisarza wielu opustoszałych miejscowości (desertae), które nie pojawiają się w późniejszych rejestrach. Najczęściej są to relikty nazewnicze osad opuszczonych jeszcze pod koniec średniowiecza. Wiele z nich pojawiało się w rejestrze poborowym powiatu pyzdrskiego z 1507 r. (ASK I 11, s. 1–44), co było odnotowywane w tabeli zbiorczej. W tej samym miejscu, dołączonej do wydania w kolumnie „varia” wpisywano informację o tym, że pojedyncza informacja o wsi (lub przysiółku) występowała tylko w rejestrze z 1552 r. i nie pojawiała się tym samym w późniejszych spisach.

Podstawę poboru podatku nadzwyczajnego stanowił uniwersał z 1552 roku wydany za panowania Zygmunta Augusta, w którym podstawowe kwoty poborowe kształtowały się w następujący sposób:

• kmieć 2 grosze;
• zagrodnik 2 grosze;
• wiatrak dziedziczny 12 groszy;
• koło doroczne 6 groszy;
• koło dziedziczne w młynach wiejskich i foluszach 12 groszy.

Uwagi redakcyjne: Jak zostało to już wcześniej wspomniane, trudności podczas prac nad rejestrem poborowym sprawiała identyfikacja przynależności parafialnej osad. W nawiasach kwadratowych znajdują się nazwy siedziby parafii, które identyfikowano na podstawie porządku miejscowości.

Tomasz Związek

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Marek Słoń, Urszula Zachara-Związek, Tomasz Związek

Wpisanie rejestru: Krzysztof Chłapowski
Skolacjonowanie: Marek Słoń
Przygotowanie do edycji: Krzysztof Chłapowski, Tomasz Związek
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: rejestr łanowy (k. 32–73); rejestr szosu pobranego z miast powiatu (k. 73v–74v).

Uniwersał:
VL, t. 2, s. 710-718; VC, t. 2, vol. 1, s. 185-190.

Opis: Rejestr składa się z 505 zapisek, przynoszących gospodarcze i podatkowe informacje na punktów osadniczych położonych w powiecie pyzdrskim. Źródło informuje o działach szlacheckich w poszczególnych wsiach wspomnianego terenu; karczmach oraz innych obiektach przemysłowych taki jak młyny czy wiatraki. Co ważne źródło nie informuje o pełnej liczbie właścicieli dóbr w danym roku. Nie znana jest przyczyna tego braku, jednak ta ułomność dotyczy aż 125 zapisek. Podstawą do zebrania podatku był uniwersał poborowy z 1565 roku, w którym podstawowe stawki kształtowały się następująco:

• od łanu osiadłego – 20 gr;
• szlachta uboga – 12 gr;
• zagrodnicy bez ziemi – 2 gr;
• zagrodnicy z ziemią – 4 gr;
• komornicy z bydłem – 4 gr;
• rybacy – 8 gr;
• karczmy doroczne – 12 gr;
• młyny dziedziczne (od koła walnego i folusza) – 24 gr;
• młyny doroczne (i inne typy kół) – 12 gr;
• wiatraki dziedziczne – 10 gr;
• wiatraki doroczne – 5 gr.

Źródło zostało w zdecydowanej większości spisane po łacinie. Odczytanie rękopisu nie stanowiło problemu, gdyż pismo było staranne. Warto wspomnieć, że wpisy były dokonywane przez dwóch pisarzy. Wiodące pismo (ręka „A”) ma charakter kursywny, drugie natomiast (ręka „B”) cechuje się zdecydowanie większą wyrazistością liter, które przybierały raczej okrągłe kształty.

Uwagi redakcyjne: Rejestr 1565 roku nie odbiega swoim formularzem od innych znanych z tej epoki, na kartach nie notowano dat wpisów, natomiast zauważalna jest XVI-wieczna paginacja stron na szczycie każdej karty. Najwięcej problemów edytorskich sprawiły listy właścicieli, ponieważ pisarze skarbowi notowali wielokrotnie albo imiona albo same nazwiska. Miejsca te wątpliwe były podczas prac wydawniczych zaznaczane znakami zapytania. Zaobserwowano także, że rejestr niekiedy myli przynależność parafialną niektórych osad. W tym względzie zalecana jest ostrożność i kontrola spisu z innymi rejestrami oraz tabelą zbiorczą dołączoną do danych powiatu pyzdrskiego.

Z racji zaznaczania działów w poszczególnych osadach pisarze odnotowywali zsumowane wartości podatku dla całej miejscowości. Wszystkie te wypadki zostały odnotowane w kolumnie „varia”.

Na końcu tabelarycznej edycji zamieszczono listę miast występujących w rejestrze poborowym 1565 roku (zob. zapiski numer 490–502) wraz z danymi. Niestety załączony spis jest częściowo wybrakowany, gdyż brakuje w nim wiodących ośrodków miejskich takich jak Pyzdry czy Środa, niektóre zaś są opisane w sposób mało dokładny. Przykładowo nie mamy żadnych danych dotyczących Ciążymia i Mielżyna (kolejno zapiski numer 495 i 503).

Tomasz Związek

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Urszula Zachara-Związek, Tomasz Związek

Wpisanie rejestru: Krzysztof Chłapowski
Skolacjonowanie: Tomasz Związek
Przygotowanie do edycji: Krzysztof Chłapowski, Tomasz Związek
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: rejestr poboru nadzwyczajnego: k. 618–630; k. 630–630v: rejestr czopowego (z mias[t], od win miodów, od piwa wrocławskiego).

Uniwersał:
VL, t. 2, s. 141; VC, t. 2, vol. 1, s. 343.

Opis: Rejestr 1576 roku został wykonany w formie tabelarycznej, która zapewne miała ułatwić poborcom sumowanie poszczególnych liczb z kolumn i wierszy. Podstawą do wybierania świadczeń był uniwersał poborowy z 1569 r. Spis nie notuje dat, ani właścicieli; udaje się za to znaleźć w nim informacje o nielicznych klęskach żywiołowych, które nawiedziły powiat pyzdrski w okresie pobierania poborów.

Rejestr spisany został jedną ręką, o dosyć kursywnym i niewyraźnym miejscami charakterze, co szczególnie dotyczy kolumn zawierających nazwy poszczególnych kategorii gospodarczych objętych opodatkowaniem. Pisarz pracujący nad źródłem często wycierał swoje zapiski, stąd też Czytelnik spotka się z miejscami takimi jak dane o wsi Starkowiec (Starkowiecz, k. 628), gdzie pisarz mylnie wpisał wartość „3” w kolumnę odpowiadającą dorocznym karczmom i po wytarciu wpisał tę samą wartość w kolumnę odpowiadającą dorocznym, ale młynom wodnym. Pisarz wielokrotnie – nie przejmując się przyjętą formułą tabelaryczną – dopisywał ważne informacje w pustych miejscach, czego doskonałym przykładem mogą być karty z danymi odnoszącymi się do miast powiatu (k. 629 i dalej).

Na karcie 630v znajduje się suma wszystkich świadczeń finansowych zebranych z powiatu w tym roku, poniżej pieczęć papierowa przedstawiająca herb Ostoja. Poniżej dopisek: Mikolai Gloginski reka wlasna.

Uwagi redakcyjne: Karta 619 recto i verso są puste z wyrysowaną tabelą. W kolumnie „varia” w edycji elektronicznej zamieszczono informacje o miejscach, w których suma zebranego podatku nie zgadza się z danymi z wsi i miast.

Tomasz Związek

Autorzy: Michael Weisenberger, Urszula Zachara-Związek, Tomasz Związek

Wpisanie rejestru: Michael Weisenberger
Skolacjonowanie: Tomasz Związek
Przygotowanie do edycji:
Michael Weisenberger, Tomasz Związek
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: właściwa część rejestru (s. 285–382); dane z miast (s. 401–414); rejestr czopowego – w tym na wsiach (Anni Milessimi | Quingentesimi septimagesimi septimi [1577], s. 383–400).

Uniwersał:
VL, t. 2, s. 176-181; VC, t. 2, vol. 1, s. 397-403.

Opis: Rejestr rozpisywany alfabetycznie parafiami, w formie tekstowo-tabelarycznej. Jest to pierwszy z dotychczasowych spisów, w którym – w miarę regularnie – notowano daty dzienne pobrania podatku. Miejsca, w których zabrakło odpowiedniej informacji lub te niepewne oznaczono odpowiednimi uwagami redaktorskimi w arkuszu kalkulacyjnym w kolumnie „data”.

Warte odnotowania jest to, że rejestr 1577 roku zawiera dużo dodatkowych informacji dotyczących klęsk żywiołowych – zdecydowanie więcej niż w spisie z poprzedniego roku. Tym razem można pozyskać informacje mówiące o zgonach chłopów wywołanych wyładowaniami elektrycznymi czy pożarach pół uprawnych i wsi.

Uwagi redakcyjne: Źródło zostało spisane po polsku, a pisarz korzystał z łaciny praktycznie tylko przy zapisywaniu dat dziennych. W rękopisie wiodąca jest jedna ręka; nie zaobserwowano obcych wtrętów.

Tomasz Związek

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Urszula Zachara-Związek, Tomasz Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Tomasz Związek
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: właściwa treść rejestru (s. 411–430, 631–646, 479–494, 463–478, 527–554, 431–462, 555–610, 495–617); spis szlachty bezkmiecej (s. 618–624); inwentarz dotyczący miast powiatu (s. 625–630, 571–581).

Uniwersał:
VL, t. 2, s. 191-198; VC, t. 2, vol. 1, s. 420-430.

Wydanie:
ŹD, s. 196-222.

Opis: Rejestr spisany został w języku polskim. Po łacinie zapisywano formularz mówiący o dostarczeniu podatku poborcy, np. praestito per cmethonem iuramento. Grupą najczęściej dostarczającą podatek byli kmiecie, w dalszej kolejności pojawiali się sołtysi i zagrodnicy, sporadycznie pojawiali się młynarze oraz sama szlachta.

Rejestr poborowy nie stanowi jednolicie ułożonej struktury. Został on źle zszyty, w związku z czym poszczególne jego części znajdują się na kartach o odmiennej paginacji (por. punkt „Treść”). Pierwotny układ źródła został odtworzony przez Krzysztofa Chłapowskiego.

Pisarze spisujący rejestr bardzo często podawali zsumowaną liczbę łanów sołtysich i kmiecych. Przypadki takiego postępowania zaznaczono odpowiednimi komentarzami redaktorskimi w kolumnie „varia”. Najczęstszymi zawodami pojawiającymi się w rejestrze z tego roku są rzeźnicy, krawcy i kowale. Źródło podaje często liczbę owiec występujących w poszczególnych wsiach, co w spisach z wcześniejszych lat nie należało do reguły. Warto dodać, że ze wszystkich rejestrów poborowych 2 poł. XVI w. spis 1578 roku zawiera najwięcej informacji (tuż obok rejestru z 1591 r.) o dzierżawcach poszczególnych wsi i działów.

Rejestr był już przedmiotem edycji w XIX wieku przez Adolfa Pawińskiego w „Źródłach Dziejowych”.

Uwagi redakcyjne: Formularz mówiący o dostarczanym poborcy podatku ujęto w kolumnie „varia”. Przydomki oraz inne nazwiska osób występujących w źródle podawano w nawiasie półokrągłym „( )”. Pisarz odpowiedzialny za redakcję rejestru poborowego bardzo często gubił samogłoskę „e” w odmianie sufiksu –ska w związku z tym uzupełniano te braki w odpowiednich miejscach w nawiasach kwadratowych „[ ]”. Jeżeli zaś chodzi o manierę graficzną pisma, zauważalne jest stosowanie e caudatum zamiast dyftongu ae.

Tomasz Związek

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Urszula Zachara-Związek, Tomasz Związek

Odtworzenie układu rejestru i jego wpisanie: Krzysztof Chłapowski
Skolacjonowanie i przygotowanie do edycji: Tomasz Związek
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: rejestr łanowy (s. 861–980); rejestr szlachty bezkmiecej (s. 981–985); dane dotyczące miast powiatu (986–996).

Uniwersał:
VL, t. 2, s. 198-206; VC, t. 2, vol. 1, s. 432-443.

Opis: Rejestr spisany zostały po polsku z nielicznymi wtrętami łacińskimi. Źródło notuje bardzo często datę opłacania podatku nadzwyczajnego ze wsi lub poszczególnych działów. Łany z miast zostały wciągnięte do głównej części rejestru, a nie były – jak to często praktykowano – wypisywane w spisie miast na końcu. Bardzo często sumowano łany kmiece i sołtysie, co zostało oznaczone w kolumnie „varia” odpowiednimi komentarzami.

Źródło zostały spisane w sposób staranny. Pisarze – dla lepszej przejrzystości tekstu – rozbijali wszystkie wymieniane na kartach rękopisu obiekty oraz osoby na poszczególne wiersze. Dzięki temu zabiegowi rejestr przegląda i czyta się bardzo szybko. Nie zaobserwowano używania rozbudowanego formularza pisarskiego.

Pisarz odnotowywał przy nazwach miejscowości ich status własnościowy zaznaczając to, czy były one w posiadaniu króla (regalis – 21 razy) czy kościoła (spiritualis – 37).

Bardzo często zapiski kończone były urwaną częścią formularzową Relacionem vide, która prawdopodobnie miała poświadczać zebranie podatku w określonym miejscu – najczęściej kościele parafialnym.

Uwagi redakcyjne: Informacje o statusie własnościowym wsi według pisarza skarbowego odnotowywano w kolumnie „nazwa_zrd” zaraz po nazwie źródłowej miejscowości, zaś znakami „{ }” oznaczano litery dodawane do nazw tychże miejscowości przez inne ręki w późniejszym czasie.

Tomasz Związek

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Urszula Zachara-Związek, Tomasz Związek

Wpisanie rejestru: Krzysztof Chłapowski
Skolacjonowanie: Tomasz Związek
Przygotowanie do edycji: Krzysztof Chłapowski, Tomasz Związek
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: rejestr łanowy (s. 1009–1126); rejestr szlachty bezkmiecej (s. 1127–1131); dane dotyczące miast powiatu (1133–1141).

Uniwersał:
VL, t. 2, s. 212-219; VC, t. 2, vol. 1, s. 455-463.

Opis: Rejestr spisany zostały po polsku z nielicznymi wtrętami łacińskimi. Źródło notuje bardzo często datę opłacania podatku nadzwyczajnego ze wsi lub działów. Łany z miast zostały wciągnięte do głównej części rejestru, a nie były – jak to często praktykowano – wypisywane w spisie miast na końcu. Bardzo często sumowano zaś łany kmiece i sołtysie, co zostało oznaczone w kolumnie „varia” odpowiednimi komentarzami.

Źródło zostały spisane w sposób staranny. Pisarze – dla lepszej przejrzystości tekstu – rozbijali wszystkie wymieniane na kartach rękopisu obiekty oraz osoby na poszczególne wiersze. Dzięki temu zabiegowi rejestr przegląda i czyta się bardzo szybko. Nie zaobserwowano używania rozbudowanego formularza pisarskiego.

Bardzo często zapiski kończone były urwaną częścią formularzową Relacionem vide, która prawdopodobnie miała poświadczać zebranie podatku w określonym miejscu – najczęściej kościele parafialnym.

Uwagi redakcyjne: Rejestr został wpisany przez tę samą osobę, która sporządziła spisy z 1580, 1582 i 1583 r.

Tomasz Związek

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Urszula Zachara-Związek, Tomasz Związek

Wpisanie rejestru: Krzysztof Chłapowski
Skolacjonowanie: Tomasz Związek
Przygotowanie do edycji: Krzysztof Chłapowski, Tomasz Związek
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: rejestr łanowy (s. 1149–1238); rejestr szlachty bezkmiecej (s. 1239–1243); rejestr z miast powiatu (s. 1244–1252).

Uniwersał:
VL, t. 2, s. 212-219; VC, t. 2, vol. 1, s. 455-463.

Opis: Rejestr spisany zostały po polsku z nielicznymi wtrętami łacińskimi. Źródło notuje bardzo często datę opłacania podatku nadzwyczajnego ze wsi lub działów. Łany z miast zostały wciągnięte do głównej części rejestru, a nie były – jak to często praktykowano – wypisywane w spisie miast na końcu. Bardzo często sumowano zaś łany kmiece i sołtysie, co zostało oznaczone w kolumnie „varia” odpowiednimi komentarzami.

Źródło zostały spisane w sposób staranny. Pisarze – dla lepszej przejrzystości tekstu – rozbijali wszystkie wymieniane na kartach rękopisu obiekty oraz osoby na poszczególne wiersze. Dzięki temu zabiegowi rejestr przegląda i czyta się bardzo szybko. Nie zaobserwowano używania rozbudowanego formularza pisarskiego.

Bardzo często zapiski kończone były urwaną częścią formularzową Relacionem vide, która prawdopodobnie miała poświadczać zebranie podatku w określonym miejscu – najczęściej kościele parafialnym.

Uwagi redakcyjne: Rejestr został wpisany przez tę samą osobę, która sporządziła spisy z 1580, 1581 i 1583 r.

Tomasz Związek

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Urszula Zachara-Związek, Tomasz Związek

Wpisanie rejestru: Krzysztof Chłapowski
Skolacjonowanie: Tomasz Związek
Przygotowanie do edycji: Krzysztof Chłapowski, Tomasz Związek
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: rejestr łanowy (s. 1265–1342); rejestr szlachty bezkmiecej (s. 1343–1347); spis dochodów z miast powiatu (s. 1348–1357).

Uniwersał:
VL, t. 2, s. 212-219; VC, t. 2, vol. 1, s. 455-463.

Opis: Rejestr spisany zostały po polsku z nielicznymi wtrętami łacińskimi. Źródło notuje bardzo często datę opłacania podatku nadzwyczajnego ze wsi lub działów. Łany z miast zostały wciągnięte do głównej części rejestru, a nie były – jak to często praktykowano – wypisywane w spisie miast na końcu. Często sumowano łany kmiece i sołtysie, co zostało oznaczone w kolumnie „varia” odpowiednimi komentarzami. Niestety rejestr nie zawiera wzmianek o dacie dziennej pobrania podatku. Wszystkie informacje zapisywane są w formie następujących po sobie w porządku alfabetycznym parafii i miejscowości do nich należących. Miejscowości parafialne zostały wyróżnione nie tylko pogrubionym pismem, ale także są przesunięte na środek karty. Z każdej prawej strony stronicy znajduje się miejsce na wpisywanie sum podatkowych zebranych z każdej osady w postaci kolejno: florenów (złotych), groszy i denarów. Na samym końcu kart pisarz umieszczał podsumowanie kwot zebranych z osad umieszczonych na danej stronie. Bardzo często zapiski kończone były urwaną częścią formularzową Relacionem vide, która prawdopodobnie miała poświadczać zebranie podatku w określonym miejscu – najczęściej kościele parafialnym.

Źródło zostały spisane w sposób staranny. Pisarze – dla lepszej przejrzystości tekstu – rozbijali wszystkie wymieniane na kartach rękopisu obiekty oraz osoby na poszczególne wiersze. Dzięki temu zabiegowi rejestr przegląda i czyta się bardzo szybko. Nie zaobserwowano używania rozbudowanego formularza pisarskiego.

Całość tekstu została zapisana przez tę samą osobę (ręka A), z wyjątkiem informacji dotyczących części dóbr rodziny Parzęczewskich, które zostały wpisane zupełnie innym – wtrąconym do rękopisu – stylem (ręka B: ASK I 11, s. 1279, 1335–1336). Oba typy pisma mają charakter kursywny i są czytelne.

Podstawę poboru w roku 1583 roku stanowił dwuletni podatek uchwalony w 1581 roku za panowania Stefana Batorego dla: poparcia dalszego wojny Moskiewskiej, widząc w tym wielką Rzeczypospolitej potrzebę, także aby kraje ruskie i podolskie opatrzenie mieć mogły […] (VC, t. 2., vol. 1, s. 455).

Stawki podatkowe najczęściej pojawiających się w źródle kategorii wyglądają następująco:
• łan kmiecy – 15 groszy;
• łany sołtysie – 30 groszy;
• łany puste – 10 groszy;
• aratua sua – 15 groszy;
• zagrodnicy z ogrodami – 4 grosze;
• zagrodnicy z rolą – 6 groszy;
• komornicy z bydłem – 8 groszy;
• komornicy bez bydła – 2 grosze;
• rybacy bez roli – 8 groszy;
• koła walne / korzeczne – 24 grosze;
• koła doroczne – 12 groszy;
• piły, folusze i stępy od koła – 15 groszy;
• wiatraki – 10 groszy.

Uwagi redakcyjne: Rejestr został wpisany przez tę samą osobę, która sporządziła spisy z 1580, 1581 i 1582 r.

Tomasz Związek

Autorzy: Marek Słoń, Urszula Zachara-Związek, Tomasz Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie edycji: Tomasz Związek
Skolacjonowanie: Marek Słoń
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: rejestr łanowy (k. 751–799v); rejestr szlachty bezkmiecej (k. 800–802v); rejestr z miast powiatu (k. 803–807v).

Uniwersał:
VL, t. 2, s. 333-341; VC, t. 2, vol. 2, s. 181-191.

Opis: Rejestr poboru nadzwyczajnego 1591 roku jest ostatnim z zachowanych w zasobach Archiwum Skarbu Koronnego XVI-wiecznym spisem podatkowym powiatu pyzdrskiego. Tak jak w każdym ze wcześniej opisanych źródeł znajdują się w nim informacje gospodarcze dotyczące osad kościelnych, monarszych i szlacheckich. Warto dodać, że przy niektórych miejscowościach znajdują się daty wpłat (k. 752–765). Rejestr znajduje się tuż po spisie powiatu kaliskiego (1581 r.), i tym samym zamyka szóstą księgę Archiwum Skarbu Koronnego. Niestety nie zachowała się strona tytułowa rejestru. Nie odnotowano wtrąceń innych rąk. Źródło zawiera imiona i nazwiska urzędników oraz arendarzy, którzy płacili podatek w imieniu właścicieli osad. Rejestr został napisany po polsku z nielicznymi łacińskimi wtrąceniami.

Podstawę dla poboru stanowił uniwersał z 1591 roku, w którym wzorowano się wedla kwitow poborzec anno 1578 (VC, t. 2, vol. 2, s. 182). Stawki podatkowe najczęściej pojawiających się w źródle kategorii wyglądają następująco:

• łan kmiecy 30 groszy;
• zagrodnicy z ogrodami lub żyjący z wymłacania zboża 2 grosze;
• komornicy bez dobytku 1 grosz;
• komornicy z dobytkiem od każdej krowy 4 grosze;
• karczmarze z rolą 15 groszy od ziemi (ale zwolnieni z opłat za wyszynk)
• koła walne / korzeczne dziedziczne 24 grosze;
• koła doroczne 12 groszy.

Tomasz Związek

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Urszula Zachara-Związek, Tomasz Związek

Wpisanie rejestru: Krzysztof Chłapowski
Skolacjonowanie: Tomasz Związek
Przygotowanie do edycji: Krzysztof Chłapowski, Tomasz Związek
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek