Krzysztof Chłapowski

Data ostatniej aktualizacji 23.11.2015

---

Przedmiotem niniejszej edycji elektronicznej są rejestry poborowe województwa kaliskiego z drugiej połowy XVI wieku.

Rejestr poborowy to wykaz wpłat nadzwyczajnego podatku zwanego poborem przeznaczonego na cele wojskowe, a nie ścisłe odwzorowanie rzeczywistości. Najważniejszym składnikiem poboru był podatek gruntowy, który przynosił największe przychody skarbowi (ten podatek to pobór w węższym znaczeniu).

Pobór uchwalał każdorazowo sejm w formie uniwersału, czyli obwieszczenia w imieniu króla skierowanego do ogółu mieszkańców. Uniwersał zawierał szczegółowe informacje kto ma płacić podatek i od czego, wraz podaniem stawek podatku zróżnicowanych w zależności od obiektu, towaru czy osób opodatkowanych, czyli zasady i wysokość opodatkowania. W uniwersale podane były też nazwiska poborców podatku (najczęściej, ale nie koniecznie, jeden poborca na województwo), sposób i terminy przeprowadzania poboru oraz – ewentualnie – zalecenia dla poborców dotyczące miejsc i sposobu wpłacania zebranych kwot. Częstą praktyką było wyznaczanie przez kilka kolejnych lat tej samej osoby na funkcję poborcy z danego województwa. Uniwersał był swoistą instrukcją dla poborców i płatników. Treść uniwersałów była odczytywana w kościołach parafialnych. Najmniejszą jednostką państwowego podziału administracyjnego był bowiem powiat i dlatego plebani byli wykorzystywani m.in. do komunikowania ogółowi dotyczących go rozporządzeń, a rejestry z powodów praktycznych spisywane były parafiami. Od 1591 r. sejmiki relacyjne mogły wyznaczać poborców (jeśli tego nie zrobił sejm) oraz zgadzać się na ściąganie poboru w danym województwie (jeśli posłowie tego województwa podczas sejmu nie poparli uchwały podatkowej). Z tych uprawnień sejmiki zaczęły szerzej korzystać po 1600 r.

Poborca powoływał kancelarię, w której oprócz niego najważniejszą rolę odgrywał subpoborca (subkolektor) czyli pisarz poborowy. Celem poborców było sporządzenie ewidencji podatników i ściąganych od nich należności; stąd precyzja w rejestrach jeśli chodzi o odnotowanie rozmiaru opodatkowania i wysokości należności. Dla każdego powiatu poborca przy pomocy swej kancelarii sporządzał osobny rejestr. Ścisłe odwzorowanie przynależności parafialnej osad dla poborców nie miało znaczenia. Z tego powodu, także ze względu na bardzo opóźnione uwzględnianie przez poborców parafii nowo erygowanych oraz spisywania czasem osad królewskich i instytucji kościelnych w blokach bez zaznaczania ich przynależności parafialnej, rejestry poborowe nie są w pełni wiarogodnym źródłem do ustalania przynależności parafialnej osad.

Na niektórych obszarach Korony poborcy osobno spisywali wsie danego powiatu zamieszkałe przez szlachtę zagrodową czyli bez kmiecą. Wsie takie często były własnością kilku lub więcej rodzin szlacheckich. Brak kmieci powodował, że ta szlachta uprawiała własne drobne grunty nie przy pomocy kmieci (pańszczyzna) ale przy pomocy czeladzi. Takie wyodrębnione spisy były zatytułowane: „nobiles kmethones non habentes”, „ nobiles pauperes, qui cmethones (colonos) non habent”, “nobiles propriae culturae suae”, “regestrum villarum nobilium cmethones in eis non habentium sed eorum agros pro se colentium”, a po polsku „regestr poborowy z dóbr szlacheckich kmieci nie mających”, „regestrum z dóbr szlacheckich co pługami swemi orzą”, „regestr dóbr szlacheckich kmieci nie mających a z ról swoich które na folwark orzą”.

W drugiej połowie XVI w. obowiązkiem płacenia podatku została objęta pewna liczba grup społecznych i zawodowych na wsi dotąd nie płacących, aż za zakres objętych nim osób i obiektów ustalił się w granicach wyznaczonych uniwersałem z 1578 r. Podatek obciążał nie tylko wiejskie i miejskie grunty uprawne (jednostką wymiaru był łan i dlatego podatek nazywano również łanowym), ale również ludność małorolną (zagrodnicy), bezrolną (komornicy), ludzi luźnych (zwanych hultajami), rzemieślników wiejskich i miejskich, przekupniów, karczmy, sprzedaż alkoholu (czopowe wiejskie), młyny, wiatraki, folusze, kuźnice, piły (tartaki), huty (szklane), papiernie, pasterzy owiec, smolarzy, a na terenach wschodnich księży obrządku wschodniego (popów).

Podstawą wymiaru podatku od konkretnej wsi było zeznanie ustne właściciela (dzierżawcy) albo pisemne zeznanie właściciela uwierzytelnione przez niego pieczątką sygnetową, a także przysięgą jego i dwóch świadków (takie pisemne zeznanie zwano rekognicją).

W miastach obowiązywał ponadto podatek majątkowy zwany szosem rozkładany na właścicieli nieruchomości (w drugiej połowie XVI w. stawki płacone przez poszczególne miasta były już zryczałtowane, a rada miejska rozkładała płatności na podatników) oraz podatek płacony przez od produkcji i wyszynku napojów alkoholowych zwany czopowe (stawki były zróżnicowane w zależności od rodzaju i gatunku trunku).

Nasza edycja nie obejmuje osobnych rejestrów czopowego (czasami takie były).

Szlachta była zwolniona z płacenia podatku z ról (łanów) folwarcznych czyli zwolnienie to nie obejmowało szlachty zagrodowej. Czasowo nie podlegały podatkom osady nowo lokowane lub spustoszone (opuszczone), a z łanów nie użytkowanych z powodu opuszczenia ich przez kmieci lub klęsk żywiołowych płacono połowę stawki. Z osad będących własnością miejską często płacono razem z miastem bez podawania nazw tych osad. Również przysiółki o własnych nazwach nie były wyodrębniane, ponieważ płacono z nich razem z wsią główną. Z powyższych względów rejestry nie zawierają pełnej ewidencji osad o własnej nazwie realnie istniejących w danym okresie.

Dla poborcy (subpoborcy) nie miało na ogół znaczenia, czy płaci właściciel czy dzierżawca i to niezależnie czy chodzi o własność szlachecką, kościelną czy królewską (zamiast określenia regalis w rejestrach często widnieje imię i nazwisko lub tylko nazwisko starosty lub tenutariusza przy czym w przypadku drobnych dóbr królewskich zdarzało się to nagminnie). Skrupulatniejsi poborcy odnotowywali ze płaci X. w imieniu (lub jako urzędnik) Ygreka lub jako tenutariusz własności kościelnej, a w przypadku własności królewskiej ” regalis, tenutae domini takiego a takiego”. W przypadku osoby duchownej kumulującej godności duchowne i dobra będące uposażeniem tych godności, zdarzało się że osoba taka była w rejestrze wymieniana z godnością, której dana wieś nie była uposażeniem. Niektóre rejestry (głównie z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XVI w. i te, spisywane w formie tabelarycznej) w ogóle nie zawierają informacji o właścicielach (płatnikach), w innych właściciele bywają określani nazwą pełnionego urzędu, a nie nazwiskiem. Z powyższych powodów rejestry nie są w pełni wiarygodną podstawą ustalania przynależności własnościowej osad.

Przy rozliczeniach poborców z urzędem podskarbińskim rejestry poborowe były załącznikami i ewentualnie materiałem kontrolnym. Kopie lub bruliony rejestrów służyły przy następnych poborach jako podstawa ewidencji roszczeń wobec tych, którzy podatku nie zapłacili (brak wpłaty poborcy zaznaczali w rejestrach słowem retenta). Dlatego poborcy czy pisarze poborowi nie przywiązywali dużej wagi do form zapisów nazw miejscowych oraz do zaszeregowania administracyjnego osad. Współcześni użytkownicy rejestrów poborowych (naukowcy i amatorzy) powinni to brać pod uwagę.

Nie wszystkie rejestry poborowe z XVI w. mają jednakową wartość badawczą. Najbardziej wiarygodne, jeśli chodzi o informacje dotyczące podstawy opodatkowania, są rejestry z lat, w których ściągano pobór nie według starych kwitów lecz według aktualnych zeznań podatników, czyli z lat reform podatkowych (1552, 1563, 1578). Najmniejszą wartość mają rejestry z lat bezpośrednio poprzedzających reformy. Należy też zwracać uwagę na zmianę poborcy wyznaczonego do wybrania podatku w danym województwie, ponieważ nowy poborca to nieco inny styl pracy, inny (bardziej szczegółowy lub skrótowy) sposób rejestracji, czasem zmiana języka z łaciny na polski. Wymienione reformy podatkowe spowodowały (w porównaniu z rejestrami z pierwszej połowy XVI w.) wzbogacenie treści rejestrów i znaczna poprawę ich formy.

Rejestry poborowe z XVI w. to źródło wykorzystywane przez kilka pokoleń historyków od ponad stu lat. Mimo to nie doczekało się dotąd szerszego studium krytycznego. Wiarogodność rejestrów bywała jednak przedmiotem krytyki badaczy, którzy zwracali uwagę na nadużycia właścicieli i poborców oraz na różną wartość rejestrów w zależności od roku sporządzenia, na wprowadzenie stawek ryczałtowych, na trudności poborców przy rejestracji osadnictwa drobnoszlacheckiego, na nierównomierność zachowania rejestrów (są powiaty, dla których zachowało się kilkanaście rejestrów z drugiej połowy XVI w. i takie dla których kilka, a nawet tylko jeden). W przypadku rejestrów województwa kaliskiego liczba rejestrów waha się od ośmiu do jedenastu.

Jeśli chodzi o nadużycia, to dotychczasowe badania wskazują, że właściciele zaniżali liczbę łanów uprawnych, część łanów uprawnych podawali jak opustoszałe, kmieci jako zagrodników, zagrodników jako komorników, wsie istniejące od kilkudziesięciu lat jako nowo lokowane, ukrywali właściwe zajęcia niektórych poddanych. Zatajanie istnienia wsi było wyjątkowe.
Osoby poborców są wymienione w uniwersałach (nie zawsze) i na kartach tytułowych rejestrów, ale nie zawsze, a ponadto zdarza się, że karta tytułowa rejestru się nie zachowała. Oto poborcy w województwie kaliskim w drugiej połowie XVI w:

• 1552 Rydzyński (powiaty pyzdrski, koniński, kcyński), Dobrogost Potworowski (pozostałe)
• 1563 brak informacji
• 1564, 1565 Maciej Skarszewski (kaliski i koniński), Mikołaj Mileński (pozostałe)
• 1576, 1577 Mikołaj Głogiński, podczaszy kaliski
• 1578, 1579, 1580 Jerzy Dzierżanowski
• 1581, 1582, 1583 Adam Jezierski, burgrabia kcyński
• 1588 Mateusz Węgierski
• 1591 Na kartach tytułowych rejestrów brak nazwiska lub brak takich kart. W uniwersale widnieje Kilian Drohojowski, podkomorzy przemyski, który miał być poborcą w województwach kalskim, sieradzkim, łęczyckim, w części województw trockiego i ruskiego, co było w praktyce niemożliwe (prawdopodobnie planowano pozostawić w uniwersale pustych miejsc na wpisanie nazwiska poborcy lub zwrotu „do braciej” oznaczającego pozostawienie wyboru sejmikowi, ale nie zrobiono tego, a XVIII-wieczny wydawca tego braku nie zaznaczył).

Powyższe uwagi odnoszą się w pełni tylko do rejestrów poborowych z drugiej połowy XVI w. W XVII w. następowały bowiem pewne zmiany w wysokości podatków, w praktyce ich ściągania, pojawiły się nowe podatki.

Mimo wymienionych braków i ograniczeń przydatność badawcza rejestrów poborowych z drugiej połowy XVI wieku jest wysoka.

Edycja elektroniczna rejestrów poborowych województwa kaliskiego objęła te rejestry, które zachowały się w stanie kompletnym. Zachowane we fragmentach (dissoluta) pominęliśmy.

---

Bibliografia

• K. Boroda, Kmieć, łan czy profit? Co było podstawą poboru łanowego w XV i XVI wieku? w: Człowiek wobec miar i czasu, pod. red. P. Guzowskiego i M. Liedke, Warszawa 2007, s. 152-170.
• K. Chłapowski, Źródła pisane w: Atlas Historyczny Polski. Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku, cz. II: Komentarz, Indeksy, Warszawa 2008, s. 12-15.
• I. Gieysztorowa, Mazowieckie akta skarbowe XV-XVII w. w: Księga pamiątkowa 150-lecia Archiwum Głównego Akt Dawnych, Warszawa 1958, s. 209-217.
• I. Gieysztorowa, Źródła i szacunki w badaniach osadnictwa i demografii Polski XVI i XVII w, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej X/1962, s. 576-584.
• I. Gieysztorowa, Źródła pisane w: Atlas Historyczny Polski. Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. II Komentarz, Indeksy, Warszawa 1973, s. 17-22.
• I. Gieysztorowa, A. Żaboklicka, Rejestry poborowe Mazowsza XVI w., Kwartalnik Historii Kultury Materialnej III/1955, s. 338-355.
• K. Górska, Przyczynek do krytyki rejestrów poborowych z XVI w., Studia Źródłoznawcze I/1957, s. 185-189.
• Z. Guldon, Uwagi w sprawie przydatności badawczej rejestrów poborowych z XVI w, Zapiski Historyczne XXXI/1966, s. 73-79.
• P. Szafran, Inwentarze czy rejestry poborowe, Zapiski Historyczne XXXI/1966, s. 53-69.
• H. Rutkowski, Granice państwowych jednostek administracyjnych, w: Atlas Historyczny Polski. Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI w., cz. II, Komentarz, Indeksy, Warszawa 2008, s. 28-32.
• Volumina Constitutionum, t. II 1550-1609, vol. 1-2, przyg. S. Grodziski, I. Dwornicka, W. Uruszczak, Warszawa 2005, 2008.
• K. Wajda, Źródła statystyczne do dziejów Pomorza Wschodniego i Kujaw od XV do początków XX w., Toruń 1970, s. 61-63.

---