Granice opierały się w przeważającej mierze na rzekach, jeziorach i puszczach. Z XV-XVI w. lepiej znane są opisy tych granic powiatu, które oddzielały Koronę od sąsiednich państw (do rozgraniczenia takiego doszło np. w latach 1549 czy 1564)^[1]. Zaczynając od styku powiatów wałeckiego i poznańskiego oraz Pomorza Zachodniego i kierując się ku północnemu zachodowi granica międzypaństwowa wiodła wzdłuż rzeki Brzeźnica, następnie lasami koło wsi Brzeźnica i Sypniewo, dochodząc do rzeki Pilawy i jezior Lubowo i Dębno, by rzeką Dębą dojść do wysuniętego najbardziej na północ punktu koło Popielewa. W tym miejscu granica skręcała na południowy zachód do okolic Nowego Worowa i szła dalej na południe do jeziora Lubie. Od tego momentu granica z Nową Marchią zbacza na południowy wschód i ciągnie się aż do okolic Machlin, Rudek i rzeki Fulberk. Dalej granica biegła na zachód aż do Orli, Giżyna i Łowicza (zostawiając te osady po stronie powiatu wałeckiego), by po skręceniu na południe i przecięciu koryta rzeki Korytnicy prowadzić wzdłuż Płocicy do okolic Bercholtu, znajdującego się już w granicach administracyjnych powiatu poznańskiego^[2]. Południowa granica powiatu wiodła od wspomnianego punktu na wschód borami rozgraniczającymi dobra należące do rodu Wedlów Tuczyńskich od majątku człopskiego Czarnkowskich (Martę od Bercholtu, Mielęcin od Wołowych Lasów) i docierała do źródeł rzeki Łomnicy. Następnie granica skręcała na północny wschód, by przez lasy oddzielające grunty wsi Stobno w powiecie poznańskim od Nowego Dworu w powiecie wałeckim iść w kierunku północnym aż do wspomnianego już styku powiatu wałeckiego i poznańskiego z ziemiami Pomorza Zachodniego, po stronie wałeckiej zostawiając osady Skrzatusz, Wiesiołka, Klawiter i Budy.

Powierzchnia powiatu w drugiej połowie XVI w. wynosiła ok. 2 040 km². Był on zatem pod względem powierzchni większy od ziemi wschowskiej, ale dużo mniejszy od dwóch pozostałych powiatów województwa poznańskiego: kościańskiego i poznańskiego. Na terenie omawianej jednostki administracyjnej w drugiej połowie XVI w. znajdowały się dwie enklawy brandenburskie: Turze Błoto, przy którym znajdowała się karczma margrabiów brandenburskich, oraz Próchnowo na zachodnim brzegu jeziora Bytyń Wielki, nadawane w lenno przez margrabiów^[3].

Pod koniec XVI w. na terenie powiatu wałeckiego znajdowało się ok. 70 miejscowości. Nie wszystkie z nich znalazły się w rejestrach poborowych. Najprawdopodobniej wynikało to z faktu, że w drugiej połowie XVI w. w dobrach królewskich prowadzono intensywną akcję osadniczą na terenach puszczańskich należących do starostw wałeckiego i drahimskiego. Akcja objęła przede wszystkim północno-wschodnią część omawianej tu jednostki administracyjnej. Rejestry poborowe powiatu wałeckiego w ogóle nie objęły ok. 15 miejscowości, które udało się zlokalizować dla powiatu pod koniec XVI w. Liczba tych, które płaciły podatek, również się zmienia, od 42 w latach 1577 i 1582, przez 46 w roku 1579 do 55 w 1563 r. Informacje o pozostałych osadach zaczerpnięto przede wszystkim z wizytacji tej części diecezji poznańskiej z 1628 r. (zob. niżej) oraz wzmianek z wałeckich ksiąg grodzkich, które przekazane zostały za pomocą cytowanej w przypisach literatury.

Wśród tych 70 osad były 4 miasta (Wałcz, Tuczno, Czaplinek, Frydland). Pewne problemy przy określaniu charakteru osadnictwa w dobrach królewskich powoduje fakt, że przy zakładanych młynach czy kuźnicach po jakimś czasie powstawały osady mieszkalne. Nie dysponujemy źródłami, które w pewny sposób mogą pomóc w ustaleniu, jaki charakter posiadały pewne miejscowości pod koniec XVI w. Niemniej jednak, ok. 60 z nich można zakwalifikować jako osady o wiejskim charakterze.

Najważniejszymi właścicielami ziemskimi w powiecie wałeckim był król i szlachta. Brak było osad należących wyłącznie do instytucji duchownych. Do starostwa drahimskiego ok. 1600 r. należało w całości lub części ok. 20 osad, do starostwa wałeckiego w tym samym czasie – ok. 15 miejscowości w całości lub części. Do najważniejszych właścicieli szlacheckich należał ród Wedlów, który podzielił się na trzy rodziny: Tuczyńskich, Frydlandzkich i Wedelskich. Posiadali oni dobra przede wszystkim w zachodniej części powiatu. W centralnej części najwięcej dóbr dzierżył ród Golczów. Manteufflowie Popielewscy posiadali dobra na samej północy powiatu. Wśród szlacheckich właścicieli ziemskich znaleźć można również Turnów, Stanisława Biegańskiego, Henryka Blankenborga – posiadali oni przede wszystkim działy w poszczególnych wsiach. Rozdrobnienie poszczególnych wsi na liczne działy stanowi jedną z charakterystycznych cech osadnictwa omawianej jednostki administracyjnej. Inną specyficzną właściwością osadnictwa wałeckiego w porównaniu do miejscowości z innych części województwa poznańskiego jest wielkość wsi. Posiadały one zdecydowanie większą powierzchnię – często opłat dokonywano z 15-20 (lub więcej) łanów. Być może wynikało to ze słabej jakości gleb, jakie znajdowały się na terenie związanym z Wałczem. Do miasta Wałcza należała wieś Braksztyn^[4].

Prawie cały powiat wałecki przynależał do diecezji poznańskiej. Nie jest jasna jedynie przynależność dóbr Popielewskich na samej północy powiatu, które najprawdopodobniej znajdowały się w granicach biskupstwa kamieńskiego. Nie jest jasna sytuacja parafialna w XVI w. na terenie powiatu. Nie znamy liczby parafii przed reformacją, choć wydaje się, że dane podane przez Józefa Nowackiego (co prawda dla całości XVI-wiecznego dekanatu kalisko-wałeckiego) są zawyżone (podaje on liczbę ok. 90 parafii)^[5]. Sam ruch reformacyjny również wpłynął na zanik części parafii. Dopiero od przełomu stuleci XVI i XVII można zauważyć pewne działania zarówno biskupów poznańskich, jak i katolickiej szlachty wałeckiej w celu restytucji katolicyzmu na tych ziemiach. Pierwsze pewne informacje w tym względzie pochodzą z wizytacji archidiakonatu poznańskiego z 1628 r., w której wymieniono tylko 6 parafii dekanatu czarnkowskiego, które znajdowały się w granicach administracyjnych powiatu wałeckiego z 1600 r. Były to: Nadorycz, Czaplinek, Wałcz, Nakielno, Tuczno i Róża^[6]. Być może na podstawie zawartych w wizytacji informacji oraz skąpych wzmianek źródłowych z XVI w. uda się w jakiś sposób zrekonstruować sieć parafialną dla XVI stulecia, wymaga to jednak dalszych badań.

Michał Słomski

Treść: k. 200-203 rejestr podatków ze wsi i miast; k. 203 podsumowanie zebranego podatku wraz z podpisem poborcy, Jakuba Rokusowskiego.

Uniwersał: VC, t. 2, vol. 1, s. 112-119 oraz W. Pałucki, Uniwersały poborowe z 1563 roku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XIV, 1966, nr 3, s. 519-533.

Opis: Jest to pierwszy rejestr powiatu wałeckiego z drugiej połowy XVI wieku. W całości spisany został po łacinie, jedną ręką. Nie występują w nim żadne zanieczyszczenia ani uszkodzenia utrudniające odczytanie źródła. Wpisy z poszczególnych miejscowości zajmują znaczną część karty, zaś po jej prawej stronie zapisana została suma podatku zebranego z danej wsi lub miasta. Każda zapiska składa się z wyróżnionej większą czcionką nazwy osady oraz poszczególnych kategorii objętych opodatkowaniem. Na ostatniej karcie rejestru podana została suma podatku zebranego w całym powiecie wałeckim. W przypadku rejestrów poborowych powiatu wałeckiego regułą jest brak występowania w nich podziałów parafialnych. W rezultacie w każdym z zachowanych rejestrów miejscowości wymienione zostały w różnej kolejności i w innym układzie. W przypadku rejestru z 1563 r. podkreślone zostało znaczenie miast. Wymienione one zostały kolejno, a wraz z nimi powiązane z nimi wsie, np. Wałcz i wsie należące do starostwa wałeckiego: Rozwałd, Skrzatusz, Witkowo.

Uwagi redakcyjne: W rejestrze brak doprecyzowania rodzaju zagrodników wymienionych w kolejnych wsiach. Zostało to określone na podstawie stawki zapłaconego podatku. Podobnie w przypadku sołtysów, wysokość zapłaconego podatku, była podstawą do wyliczenia liczby posiadanych przez nich łanów.

Marta Kuc-Czerep

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Marta Kuc-Czerep, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Marta Kuc-Czerep
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 761-764 rejestr podatków ze wsi i miast, k. 764v retenta z miasta Wałcza

Uniwersał: VL, t. 2, s. 176-181; VC, t. 2, vol. 1, s. 397-403.

Opis: Rejestr poborowy z 1577 r. spisany został w całości po łacinie. Pismo jest czytelne i nie stwarza problemów z odczytem. Zapiski dotyczące kolejnych miejscowości zajmują środkową część karty. Składają się one z nazwy osady, imienia i nazwiska właściciela oraz kategorii podatkowych. Po prawej stronie karty zapisana została suma podatku zebranego z kolejnych miast i wsi. Podsumowanie zebranej sumy z powiatu wałeckiego znajduje się na końcu rejestru, na k. 764. Podobnie jak w przypadku innych rejestrów z tego obszaru, brak w nim informacji na temat przynależności parafialnej wymienionych w nim miejscowości. Charakterystyczny jest dla tego rejestru układ miejscowości. Zapisane one zostały według właścicieli, którzy najczęściej posiadali swoje działy w kilku wsiach.

Uwagi redakcyjne: Występujące w rejestrze kategorie podatkowe nie zostały w pełni doprecyzowane, dlatego zaistniała konieczność dokładnego przeanalizowania wysokości zapłaconego podatku. To pozwoliło na określenie rodzaju młynów wymienionych w rejestrze. Według uniwersału poborowego stawka podatku za koła dziedziczne wynosiła 24 gr., zaś za młyny doroczne wszelkiego rodzaju 12 gr. Tak było również w przypadku sołtysów. Z wysokości zapłaconego podatku wynikała liczba posiadanych przez nich łanów. Wszelkie wątpliwości związane z tymi wyliczeniami zanotowane zostały w kolumnie „Varia”.

Marta Kuc-Czerep

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Marta Kuc-Czerep, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Marta Kuc-Czerep
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: k. 692-696v rejestr podatków z miast i wsi, k. 697 rejestr podatku czopowego z powiatu wałeckiego z roku 1579, k. 698 suma podatku zebranego z miast i wsi powiatu wałeckiego

Uniwersał: VL, t. 2, s. 191-198; VC, t. 2, vol. 1, s. 421-430.

Wydanie: ŹD, s. 103-107.

Opis: Rejestr w całości spisany został w języku polskim, jedną ręką (poborcą podatkowym był Andreas Bileńcki inaczej Karchowski). Pismo jest czytelne i nie sprawia trudności z odczytem. Wpisy dotyczące opodatkowanych wsi i miast zajmują większą część karty. Zawierają one nazwę osady, imię i nazwisko właściciela, kategorie podatkowe oraz umieszczoną po prawej stronie karty sumę zapłaconego podatku. Cała kwota zebrana z powiatu wałeckiego znajduje się na k. 698. Podobnie jak w przypadku innych rejestrów z tego obszaru, nie występują w nim podziały parafialne. W rejestrze z 1577 r. miejscowości ułożone zostały w zależności od własności. Poniżej wsi i pojedynczych działów wsi należących do jednego właściciela, zapisana została suma zapłaconego przez niego podatku.

Uwagi redakcyjne: Niedoprecyzowane w rejestrze informacje o rodzaju młynów, ilości łanów posiadanych przez sołtysa, czy też rodzaju zagrodnika, określane zostały na podstawie wysokości zapłaconego podatku. Wszelkie wynikające z tego wątpliwości zostały zamieszczone z kolumnie „Varia”. Fakt opodatkowania karczmarza został uznany za równoznaczny z istnieniem w danej miejscowości karczmy. Zostało to zaznaczone w kolumnie „obiekty” oraz w odpowiedniej kolumnie liczbowej.

Marta Kuc-Czerep

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Marta Kuc-Czerep, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Marta Kuc-Czerep
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek

Treść: : k. 446-452 rejestr podatków z miast i wsi, k. 450 suma podatku zebranego z powiatu wałeckiego

Uniwersał: VL, t. 2, s. 212-219; VC, t. 2, vol. 1, s. 455-463.

Opis: Rejestr w całości spisany został w języku polskim, jedną ręką. Pismo jest czytelne i nie sprawia trudności z odczytem. Jednak uszkodzenia występujące w górnej części kart 446v, 447, 447v, 448, 448v, 449, 449v, 451, 451v, 452 uniemożliwią uzyskanie całej informacji. W niektórych przypadkach dotyczy to nazw miejscowości, w innych wysokości zebranego podatku. Wpisy z opodatkowanych wsi i miast zajmują większą część karty i zawierają następujące informacje: nazwa, imię i nazwisko właściciela, kategorie podatkowe oraz suma zapłaconego podatku. Nazwy miejscowości nie zostały wyróżnione z całego wpisu, wyodrębniona została tylko jej pierwsza litera. W dolnej części karty znajduje się suma podatku zebranego z miejscowości wymienionych na danej karcie. Natomiast na karcie 450 podana została suma podatku zebranego z całego powiatu wałeckiego. Podobnie jak w pozostałych rejestrach poborowych z tego obszaru, tak i w rejestrze z 1582 r. brak jest podziałów parafialnych. Tak samo jak w rejestrach z 1577 i 1579 r. kryterium porządkującym miejscowości w tym źródle jest własność. Poniżej wsi i pojedynczych działów wsi należących do jednego właściciela, zapisana została suma zapłaconego przez niego podatku.

Uwagi redakcyjne: W oparciu o wysokość podatku zapłaconego za poszczególne kategorie podatkowe możliwe było doprecyzowanie rodzaju młynów wymienionych w rejestrze, a także ilości łanów będących w posiadaniu sołtysa. Fakt zapłacenia podatku od karczmarza został zinterpretowany jako równoznaczne z istnieniem karczmy w danej miejscowości. Zostało to zaznaczone w kolumnie „obiekty” oraz w odpowiedniej kolumnie liczbowej. Sytuacje nietypowe odnotowane zostały w kolumnie „Varia”. Znajdują się tam również informacje dotyczące sumy podatku zapłaconego przez poszczególnych właścicieli.

Marta Kuc-Czerep

Autorzy: Krzysztof Chłapowski, Marta Kuc-Czerep, Urszula Zachara-Związek

Wpisanie rejestru i przygotowanie do edycji: Marta Kuc-Czerep
Skolacjonowanie: Krzysztof Chłapowski
Korekta tekstów łacińskich: Urszula Zachara-Związek