Zadanie realizowane w ramach projektu badawczego „Warszawa poprzez wieki – od jej początków po wiek XX”, opracowywanego przez Varsavianistyczny Zespół Badawczy IH PAN, finansowanego z dotacji celowej Ministerstwa Edukacji i Nauki w latach 2022-2023.
Wstęp
Punktem wyjścia do prowadzenia badań nad miejskimi elitami władzy są wykazy urzędników miejskich. Publikowane są one w ramach projektu, którego celem jest opracowanie spisu urzędników ważniejszych miast Rzeczypospolitej, Śląska i Pomorza Zachodniego do schyłku XVIII w. Dotychczas ukazały się publikacje dotyczące zarówno dużych, silnych gospodarczo ośrodków miejskich, jak i miast małych, m. in. Torunia (Krzysztof Mikulski, Urzędnicy miejscy Torunia: spisy. Cz. 2: 1454-1650, Toruń 2001; Jerzy Dygdała, Urzędnicy miejscy Torunia: spisy. Cz. 3, 1651-1793, Toruń 2002), Krakowa (Zdzisław Noga, Urzędnicy miejscy Krakowa. Cz. 2, 1500-1794, Kraków 2008), Elbląga (K. Mikulski, Urzędnicy miejscy Elbląga 1524-1772, Elbląg 2010), Bochni (Mateusz Wyżga, Urzędnicy miejscy Bochni do 1772 roku, 2018). W każdym z tomów, który ukazał się w druku, została uwzględniona lokalna specyfika danego ośrodka.
W przypadku Warszawy zostały podjęte badania nad funkcjonowaniem samorządu miejskiego. Ważne ustalenia w tym zakresie zawarte są w publikacjach naukowych autorstwa Andrzeja Karpińskiego (Organizacja i funkcjonowanie władz Starej i Nowej Warszawy w latach 1525-1764. Uwagi o warszawskim samorządzie w epoce nowożytnej, „Rocznik Warszawski”, 2008, t. 36, s. 143-169) i Janusza Grabowskiego (Ustrój i organizacja władz Starej Warszawy w epoce książąt mazowieckich (XIV-XVI wiek), tamże, s. 61-80 oraz Zarys ustroju i organizacji władz Starej i Nowej Warszawy do końca XVIII w., w: Między Zachodem i Wschodem, tom VI. Organizacja władz miejskich na obszarze Pierwszej Rzeczypospolitej i na Śląsku w XIII-XVIII w., red. M. Goliński, K. Mikulski, Toruń 2013, s. 184-218). Przygotowanie spisów urzędników Starej i Nowej Warszawy stanowi natomiast nadal ważny postulat badawczy, dotąd jedynie w niewielkim stopniu opracowywanym przez badaczy[1]. Szczegółowe badania nad składem rady i ławy Starej Warszawy w średniowieczu podjął przed ponad półwiekiem Adam Wolff (Skład rady i ławy miasta Starej Warszawy w latach 1381-1527, „Rocznik Warszawski”, t. 6, 1967, s. 5-14 + tablica), jednak nie były one potem kontynuowane, uzupełniane i korygowane.
Pierwszym etapem prac zespołu jest przygotowanie spisów urzędników miejskich Starej Warszawy (a następnej kolejności również i Nowej Warszawy) od XIV do XVIII w.: burmistrzów, rajców, ławników, wójtów (oraz, dodatkowo, pisarzy miejskich) w formie bazy danych. Na 2025 r. planowana jest publikacja książkowa (opatrzona wstępem i indeksem osobowym), nawiązująca formą do wymienionych wyżej spisów urzędników Torunia, Krakowa i Elbląga.
Prace nad spisami urzędników Starej Warszawy prowadzone są przez czteroosobowy zespół, a każdy z jego uczestników opracowuje inny okres:
dr Marta Piber-Zbieranowska – od XIV w. do 1500 r.,
dr hab. prof. AGAD Janusz Grabowski – od 1501 do 1600 r.,
mgr Urszula Zachara-Związek – od 1601 do 1699 r.,
dr Marta Kuc-Czerep – od 1700 do 1795 r.
Zamieszczone materiały podzielone są na osobne pliki obejmujące wspomniane wyżej okresy. Ponieważ spisy znajdują się nadal w toku opracowywania i uzupełniania, udostępnione pliki różnią się od siebie pod względem zawartości, układu oraz formy (Excel, Word), co na ostatnim etapie prac zostanie ujednolicone w stopniu, na który pozwala specyfika zachowanych źródeł. Pliki Excela obejmują: XIV-XV w., XVII w. (do 1640 r.) i XVIII w. Spisy urzędników z wieku XVI sondażowo mają formę ciągłą, zbliżoną do układu, jaki zawierać będzie planowana publikacja książkowa.
Podstawę źródłową opracowania stanowią źródła miejskie różnego typu (przede wszystkim księgi radzieckie i ławnicze) znajdujące się w zasobie Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Księgi rady i ławy obu miast są obecnie w całości opublikowane dla okresu średniowiecza i wczesnej nowożytności (Księga ławnicza miasta Nowej Warszawy, t. 1 (1416-1485), wyd. A. Wolff, Wrocław 1960;Księga radziecka miasta Starej Warszawy, t. 1 (1447-1527), wyd. A. Wolff, Warszawa 1963; Księgi ławnicze miasta Starej Warszawy z XV wieku, t. 1: Księga No525 z lat 1427-1453, wyd. S. Ehrenkreutz (Pomniki Prawa t. 3), Warszawa 1916; Księgi ławnicze Starej Warszawy z lat 1453-1535, red. A. Bartoszewicz, [wyd.] A. Bartoszewicz, K. Mrozowski, M.T. Radomski, K. Warda, U. Zachara-Związek, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2020), pozostałe dostępne są jedynie w rękopisach[2]. Niestety dla wieku XVII istnieje spora luka w istniejącym obecnie zasobie ksiąg miejskich, które w sposób ciągły zachowały się tylko do 1624 r. Dla całego badanego okresu dane z ksiąg miejskich uzupełniane są sukcesywnie o informacje ze źródeł pośrednich, m.in. dokumentów, Metryki Mazowieckiej i Metryki Koronnej oraz ksiąg grodzkich i ziemskich warszawskich.
Wykaz stosowanych skrótów
AGAD – Archiwum Główne Akt Dawnych
AGAD perg. – Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór dokumentów pergaminowych
APT – Archiwum Państwowe w Toruniu
A. Sołtan, Pisarze – A. Sołtan, Pisarze miejscy Starej Warszawy od XV do 1. połowy XVII wieku, „Rocznik Warszawski”, t. 37
A. Sołtan, Warszawianie na Uniwersytecie Krakowskim – A. Sołtan, Warszawianie na Uniwersytecie Krakowskim w latach 1400-1642, w: Warszawa XVI-XVII wieku, z. 1, „Studia Warszawskie”, t. XX, 1974
ŁawSW 1 – Księgi ławnicze miasta Starej Warszawy z XV wieku, t. 1: Księga No525 z lat 1427-1453, wyd. S. Ehrenkreutz (Pomniki Prawa t. 3), Warszawa 1916
ŁawSW 2 – Księgi ławnicze Starej Warszawy z lat 1453-1535, red. A. Bartoszewicz, [wyd.] A. Bartoszewicz, K. Mrozowski, M.T. Radomski, K. Warda, U. Zachara-Związek, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2020
MK – AGAD, Metryka Koronna
NKDM – Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, t. 2, wyd. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś we współpracy z K. Pacuskim, H. Wajsem, Warszawa 1989; t. 3, wyd. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś we współpracy z J. Piętką, Warszawa 2000
PSW – Przywileje królewskiego miasta stołecznego Starej Warszawy, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1913
Rachunki bractwa – Rachunki bractwa ławniczego (1453-1468), AGAD, Varia Oddziału I, nr 26
RadSW – Księga radziecka miasta Starej Warszawy, t. 1 (1447-1527), wyd. A. Wolff, Wrocław – Warszawa – Kraków 1963
Salina PH – A. Salina, Dokument Janusza Starszego z 5 sierpnia 1409 r. na tle innych dyplomów księcia dla kapituły pw. św. Jana Chrzciciela w Warszawie, „Przegląd Historyczny”, t. 102, 2011, z. 3
SW – AGAD, Księgi miejskie Starej Warszawy
Warsz. – AGAD, Księgi ziemskie i grodzkie warszawskie
Warsz.Diss. – AGAD, Księgi ziemskie i grodzkie warszawskie, fragmenty dissoluta
WE – AGAD, Księgi miejskie Warszawa – Ekonomiczne
Wolff_Skład – A. Wolff, Skład rady i ławy miasta Starej Warszawy w latach 1381-1527, „Rocznik Warszawski”, t. 6, 1967
Z. Górski, Inwentarz ksiąg – Z. Górski, Inwentarz ksiąg miejskich miasta Starej Warszawy z lat 1670–1672, oprac. S. Hankiewicz, „Teki Archiwalne” 1981, t. 18.
Z. Górski, Organizacja kancelarii – Z. Górski, Organizacja kancelarii miejskiej Starej Warszawy i system pracy pisarzy miejskich, „Archeion”, 1983, t. 76.
Marta Piber-Zbieranowska
[1] R. Radziwonka, Urzędnicy Starej Warszawy w latach 1700-1721, biogramy i wykazy, Warszawa 2021.
[2] Szczegółowy opis zawartości i zakresu chronologicznego ksiąg przechowywanych w zespołach: „Księgi miejskie Starej Warszawy” oraz „Księgi miejskie – Warszawa – Ekonomiczne” znajduje się na stronie Archiwum Głównego Akt Dawnych, w zakładce: Spis zespołów: https://agad.gov.pl/?page_id=1599.