Publikacja powstała w ramach projektu „Księgi konsystorza kaliskiego z lat 1504–1534” finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki (nr 2014/13/N/HS3/04425).

Ostatnia aktualizacja: 01.05.2021
(redakcja bazy)

Wstęp

Niniejsza praca, będąca opracowaniem pięciu ksiąg konsystorza kaliskiego, jest efektem zastosowania metody cyfrowej indeksacji staropolskich ksiąg sądowych na aktach sądu kościelnego. Pilotażową próbą aplikacji tej metody była indeksacja najstarszej księgi wschowskiej (zob. tutaj). Jej rozwinięciem są trzy projekty, finansowane z programu NCN Preludium, obejmujące indeksowanie ksiąg z regionu kaliskiego: ziemskich i grodzkich z przełomu XV i XVI w. (zob. tutaj), ziemskich i grodzkich z końca XVI wieku (w przygotowaniu) oraz właśnie ksiąg konsystorza kaliskiego. Ogólne założenia i podstawy metody cyfrowej indeksacji ksiąg sądowych zostały już przedstawione w innych pracach¹ i nie ma sensu ich tutaj szczegółowo powtarzać. Dokładniejsze założenia opracowania ksiąg konsystorza kaliskiego zostaną przedstawione dalej w tekście. Niniejsza publikacja obejmuje pięć ksiąg konsystorza kaliskiego z lat 1504–1539, przechowywanych obecnie w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku pod sygnaturami:

Akta Konsystorza Foralnego Kaliskiego 09 (lata 1504–1512, 222 kart)

Akta Konsystorza Foralnego Kaliskiego 10 (lata 1512–1518, 181 kart)

Akta Konsystorza Foralnego Kaliskiego 11 (lata 1518–1522, 271 kart)

Akta Konsystorza Foralnego Kaliskiego 12 (lata 1523–1528, 258 kart)

Akta Konsystorza Foralnego Kaliskiego 13 (lata 1528–1539, 229 kart)

Prace nad indeksem obejmowały indeksacje, kolacjonowania oraz redakcję. Indeksację przeprowadzili Arkadiusz Borek (księga 11), Iwona Krawczyk (12), Wojciech Lis (13 i część 10), Konrad Szuba (9 i część 10), całość skolacjonowała Arkadiusz Borek, częściowo księgę 11 skolacjonowała Konrad Szuba. Za ostateczną redakcję, niniejszy wstęp, koordynację i organizację prac odowiada Arkadiusz Borek.

Edycje kościelnych akt sądowych

Księgi konsystorskie już od dłuższego czasu nie były obiektem zainteresowań polskich wydawców źródeł historycznych, zaś w szerszej perspektywie można stwierdzić, że jeśli chodzi o efekty, to jest to jeden z bardziej zaniedbanych tematów. Zdecydowania większość dotychczasowego dorobku w tej materii pochodzi jeszcze sprzed II wojny światowej. Mowa tu w pierwszym rzędzie o monumentalnym wydawnictwie Bolesława Ulanowskiego Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta². Dzieło to jest (zgodnie z nazwą) jedynie wyborem wpisów z kościelnych ksiąg sądowych, przemieszanych z wyciągami z innych akt kościelnych. Niezależnie od złudnego poczucie pełności i reprezentatywności((A. Gąsiorowski, Kanonicy włocławscy w najstarszej metryce kapitulnej (1435–1500), w: Duchowieństwo kapitulne w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej, red. A. Radzymiński, Toruń 2000, s. 11; I. Skierska, Źródła do badania praktyk religijnych w średniowiecznej Polsce: akta sądów kościelnych i kapituł, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 87, 2007, s. 181–182; A. Kozak, W poszukiwaniu metody edycji późnośredniowiecznych kościelnych źródeł sądowych, w: Editiones sine fine, red. K. Kopiński, W. Mrozowicz, J. Tandecki, Toruń 2017, s. 166–167.)), które daje ta publikacja, stała się ona prawdopodobnie najpowszechniejsza formą kontaktu polskich historyków z informacjami z akt konsystorskich. Jedynym do tej pory pełnotekstowym wydaniem księgi konsystorskiej jest edycja najstarszej księgi konsystorza lwowskiego autorstwa Wilhelma Rolnego³. Kolejny wybór zapisek z akt sądowych stołecznego konsystorza krakowskiego został wydany w ramach serii Cracovia artificium⁴. Te trzy pozycje zamykają większe wydawnictwa źródłowe obejmujące akta konsystorskie. Obecnie można spotkać się jedynie z wydawaniem pojedynczych wpisów konsystorskich na marginesie innych prac⁵ Interesującym nowym materiałem związanym z działalnością konsystorza są dokumenty procesowe odnalezione w 2015 r. w katedrze gnieźnieńskiej, z których wydano już pojedyncze zapiski⁶.

Wymienione tutaj przykłady edycji to oczywiście tradycyjne wydania, oparte na pełnym odczycie tekstu akt i oddaniu ich w formie mniej lub bardziej skróconej. Jednak poza Polską księgi konsystorskie, czy szerzej materiały sądów kościelnych, stały się obiektem projektów z nurtu humanistyki cyfrowej. Wymienić trzeba tutaj trzy projekty: Eheprozesse vor dem Freisinger Offizialat im späten Mittelalter⁷, Cause Papers in the Diocesan Courts of the Archbishopric of York, 1300–1858⁸, York’s Archbishops Registers Revealed⁹, Consistory: Testimony in the Late Medieval London Consistory Court¹⁰. Pierwszy z nich jest ciągle w przygotowaniu i nie wiele da się jeszcze powiedzieć o jego ostatecznym kształcie. Pozostałe trzy prezentują dość obszerne zbiory akt kościelnych. Głównym założeniem wszystkich z nich jest udostępnienie treści źródeł historycznych w sposób dający jak najszersze możliwości ich przeszukiwania. Remediacja treści rękopisów odbywa się w nich poprzez różne formy: indeksy, regesty i pełną transkrypcję. Dwa projekty dotyczące diecezji Yorku oferują również do skanów źródeł. Oferują one więc te same funkcjonalności co prezentowany tutaj projekt indeksacji ksiąg konsystorza kaliskiego. Podstawową różnica jest jednak wykorzystana struktura danych. Wspomniane bazy angielskie bazują na języku XML (Extensible Markup Language), zaś zastosowany tutaj projekt na relacyjnej bazie danych połączonej z rozwiązaniami z systemów informacji geograficznej (GIS). Co pozwala na bezpośrednie powiązanie danej informacji z miejscem w rękopisie.

W Polce wykorzystanie tego typu rozwiązań przy udostępnianiu akt sądów kościelnych jest obecne w symbolicznym wymiarze. W Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu udostępniany jest plik arkusza kalkulacyjnego z indeksem do czterech najstarszych ksiąg konsystorza poznańskiego z lat 1404–1420¹¹, oraz przygotowany indeks do najstarszych ksiąg konsystorza kaliskiego, sygnatury 1–8, które chronologicznie poprzedzają te publikowane w tym miejscu. Pierwsza z tych ksiąg zaczyna się od roku 1456. Plik jest dostępny w Pracowni Słownika Historyczno-Geograficznego Wielkopolski.

Ostatnio problem edycji kościelnych ksiąg sądowych szerzej przedstawił dokładnie Adam Kozak i nie ma sensu w tym miejscu powtarzać jego stwierdzeń a jedynie odesłać do jego zaopatrzonego w obszerną bibliografię tekstu¹².

Seria akt okręgowego konsystorza w Kaliszu, której część stanowi niniejsza edycja, była już obiektem różnego rodzaju zabiegów wydawniczych. Zapiski z konsystorza kaliskiego znalazły się we wspomnianym na początku wyborze Ulanowskiego. Opublikował on 43 wpisy z publikowanych tutaj ksiąg. Ślady jego pracy pozostały w aktach w postaci niewielkich krzyżyków na marginesie wybranych przez niego zapisów. Zapiski wydane przez Ulanowskiego zostały oznaczone w niniejszej edycji w kolumnie ‘odczyt’. Prócz tego wybór wpisów dotyczących Pleszewa, wraz z ich tłumaczeniem, z pierwszych 8 ksiąg konsystorza kaliskiego opublikował Adama Kozak¹³, również jego autorstwa jest wspomniany indeks do pierwszych ośmiu ksiąg.

Oficjał i jego urząd

Konsystorz jako sąd i instytucja jest ściśle związany z urzędem oficjała, czyli stałego mianowanego przez biskupa sędziego. Funkcja ta pojawiła się we Francji w drugiej połowie XII w. i szybko zdobyła popularność i usankcjonowanie ze strony Stolicy Apostolskiej. To właśnie legaci Stolicy Apostolskiej wprowadzili urząd oficjała do Polski poprzez uchwały synodów legackich w latach 1248 i 1267 . Również z 1267 r. mamy informację o pierwszym polskim oficjale w diecezji krakowskiej. Pierwsze wzmianki o oficjałach z innych diecezji prowincji gnieźnieńskiej pochodzą z końca XIII i początków XIV w. Mowa tutaj o oficjałach w stolicach diecezji, nazywanych czasami generalnymi. Tak zwani oficjałowie okręgowi, których jurysdykcja obejmowała wydzielone dystrykty danej diecezji, poza znanym z 1289 r. oficjałem pomorskim, zaczynają pojawiać się od końca XIV wieku. Ich okręgi częstokroć wykazują zbieżność z granicami archidiakonatów¹⁴.

Biskupi byli głównymi duszpasterzami, administratorami i sędziami w swoich diecezjach. Właśnie tę ostatnią sferę kompetencji biskupich realizowali oficjałowie. Generalizując kompetencje średniowiecznego sądownictwa kościelnego w Polsce można sprowadzić do dwóch punktów. Po pierwsze obejmowały jurysdykcję w sprawach gdzie oskarżonymi byli duchowni lub tzw personae miserabiles (wdowy, sieroty, ubodzy lub podróżni)., zgodnie z zasadą actor sequitur form rei. Po drugie sądom duchownym podlegały szeroko pojęte sprawy kościelne – związane zarówno ze sprawami wiary i religii, jak i instytucyjną stroną działalności Kościoła Katolickiego. Wyjątkiem od pierwszej z tych zasad stanowiły sprawy o dobra dziedziczne (causae hereditariae) oraz zbrodnie przeciw władcy (crimen laesae maiestatis). Kompetencje sądów kościelnych przez całe średniowiecze były obiektem kontrowersji. Zwłaszcza miedzy duchowieństwem i szlachtą w sprawie dziesięcin. Jednak problem niejasnych granic jurysdykcji kościelnej zintensyfikował się na początku XVI w. Co raz postulowano sporządzenie ścisłego katalogu kompetencji sądowych Kościoła. Sytuacja ta była wynikiem rosnących ambicji politycznych szlachty, a następnie jeszcze podsycona przez wpływ reformacji. Kumulacja konfliktu nastąpiła na początku drugiej połowy XVI w. i zakończyła się ograniczeniem roli sądownictwa kościelnego w Rzeczypospolitej¹⁵.

W ramach tych ogólnych kompetencji działali oficjałowie. Jak wspomniano ich funkcjonowanie wynikało z przepisów prawa kanonicznego, jednak sam wybór osoby na to stanowisko oraz nadanych jej kompetencji zawsze był indywidualną decyzją ordynariusza. Nominacja oficjała odbywała się przez mandat nominacyjny biskupa (authenticum), który w Wielkopolsce zwyczajowo wpisywano do ksiąg konsystorskich. Powszechnie przyjmuje się, że tym dokumentem biskup określał kompetencje danego oficjała , istnieją jednak wątpliwości czy czynił to w sposób wyczerpujący. Przyjmuje się, że nie było istotnych różnic w rzeczowych kompetencjach między oficjałem generalnych (rezydującym w stolicy diecezji), a oficjałami okręgowymi. Ci drudzy byli jedynie ograniczeni wartością spraw, które mogli sądzić. Większym problemem w Polskiej literaturze jest kwestia możliwości apelacji od wyroków oficjała okręgowego do generalnego i tym samym charakteru władzy oficjałów okręgowych (czy była ona delegowana, czy też zwyczajna)¹⁶.

Skomplikowanie procesu kanonicznego, jego sformalizowanie oraz oparcie na dokumentacji pisanej spowodowało wytworzenie się wokół urzędu oficjała całej instytucji nazywanej konsystorzem, skupiającej pisarzy (z uprawnieniami notariuszy publicznych) prowadzących akta konsystorskie oraz profesjonalnych prawników, reprezentujących strony procesów (prokuratorzy), skarżący ex officio (istygator), lub też występujący jako mianowani zastępcy oficjałów (surogat)¹⁷. Efektem prac tych instytucji jest zachowany bogaty zasób źródłowy akt konsystorskich. Przeważnie są to zbiorcze acta actorum rejestrujące kolejne etapy procesu przed sądem konsystorskim oraz wpisy niesporne i oświadczenia woli. W większych kancelariach konsystorskich w stolicach diecezji dochodziło często do wyodrębnienia bardziej szczegółowych serii akt: acta sententiarum (wyroków), acta obligationum (sprawy niesporne, zapisy), acta constitutionum procuratorum (ustanowienia prokratorów), depositiones testium (zeznania świadków). Serie to czystopisy , będące selekcją zapisek brudnopiśmiennych. Zaznaczyć trzeba, że konsystorze były taktowane jako urzędy zaufania publicznego, a ich księgi miały moc dowodową, i w ich aktach, oprócz dokumentacji działalności samych sądów znajdujemy różnego rodzaju treści, które chciano w ten sposób zabezpieczyć¹⁸.

Konsystorz kaliski i jego księgi

Konsystorz kaliski był do tej pory obiektem zainteresowań badaczy związanych z Pracownią Słownika Hisotryczno-Geograficznego Wielkopolski Instytutu Historii PAN. Najszerzej do tej pory instytucję tę opisała Izabela Skierska. W swojej pracy przedstawiła podstawowe informacje na jej temat, organizację i personel. Swój tekst oparła na ośmiu pierwszych księga konsystorza kaliskiego obejmujących lata z 1456–1503, jedynie miejscami odwołując się do akt późniejszych¹⁹. Jej praca zamyka się więc w okresie przed publikowanymi tutaj księgami. Te same księgi wykorzystał Adam Kozak zajmując się znajdującymi się w nich informacjami o Pleszewie, czyniąc przy tym szereg uwag o samym konsystorzu²⁰. W szerszym kontekście konsystorz kaliski, opisując ogólnie oficjalaty diecezji gnieźnieńskiej, przedstawili Antoni Gąsiorowski i wspomniana Izabela Skierska²¹, chronologicznie również zatrzymując się na początku XVI w.

Pierwsza wzmianka o konsystorzu pochodzi z 1430 r.²² Obszar podlegający jurysdykcji oficjała kaliskiego pokrywał się z granicami archidiakonatu kaliskiego. Teren tego archidiakonatu i sieć instytucji kościelnych z tego okresu znany jest nam dość dobrze z opisu znajdującego się w księdze uposażeń diecezji. Opis ten przedstawia stan na przełom lat 1521/1522²³.

Łącznie archidiakonat kaliski obejmował 90 kościołów w tym 85 pełnoprawnych parafii. Centrum kościelnym archidiakonatu był kościół kolegiacki pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny z kapitułą kolegiacką.

W okresie, który obejmują publikowane księgi funkcje oficjała kaliskiego pełniło 5 duchownych, w tym jeden dwa dwukrotnie. Tylko dla pierwszego z nich nie posiadamy dokumentu nominacyjnego. W księdze 13 znajduje się równie akt nominacji na to stanowisko Jana Radogoskiego z 10.07.1540, a więc wpisany przynajmniej 10 miesięcy po ostatnim posiedzeniu konsystorza (24.09.1539) odntowanym w tej księdze. W objętych edycją księgach nie odnotowano żadnych wpisów czasów jego urzędowania i nie został on objęty w poniższym zestawieniu.Tabela 1. Oficjałowie kaliscy z lat 1504–1540

Oficjał	Okres urzędowania*
Paweł Mąkoski	1503? – 21.06.1510
Wawrzyniec Gieszkowski	21.06.1510 – 07.12.1510
Stanisław Kłomnicki	07.12.1510 – 21.04.1512
Maciej Górecki z Górki	21.04.1512 – 20.08.1512
Marcin ze Stawu	20.08.1512 – 04.07.1517
Wawrzyniec Gieszkowski	04.09.1517 – 10.07.1540

*Według dat wystawienia dokumentów nominacyjnych kolejnych oficjałów.

Opracowane księgi należą do serii acta actorum. W Archiwum Diecezjalnym we Włocławku wśród ksiąg konsystorza kaliskiego znajdują się jeszcze trzy XVI-wieczne tomy z zeznaniami świadków z lat 1519–1532 (syng. 1), 1551–1575 (sygn. 16) i 1576–1577 (sygn. 28), są to zapewne resztki prowadzenia osobnej serii akt w konsystorzu kaliskim. Sprawa wymaga jednak dokładniejszych badań. Pierwsza ze wspomnianych ksiąg, byłaby istotnym uzupełnieniem niniejsze edycji, ale błędny opis w inwentarzu archiwalnym (księgę wydatowano na lata 1419–1422!) spowodował, że pominięto ją w pierwotnym planie prac.

5 tomów acta actorum to typowe księgi rejestrujące sprawy toczone przed konsystorzem i dokumenty przedstawione notariuszowi konsystorza w celu ich zabezpieczenia. Wpisy procesowe w nich zawarte mają w większości charakter proceduralny i nie koncentrują się na przedmiocie sporu, ale na kolejnych etapach procesu. Nie są rzadkie przypadki, kiedy mimo odnotowania kilku wpisów dotyczących danej sprawy nie dowiadujemy się nic o jej przedmiocie, poznajemy jedynie strony, względnie ich prokuratorów. Opublikowane księgi to czystopisy, które jak już wspomniano, w praktyce kancelarii konsystorskich stanowiły selekcje treści z brulionów. Ponownie jest to widoczne w samych aktach, gdzie możemy znaleźć pojedyncze wpisy informujące o jakiejś akcji prawnej z toczącego się procesu, o którym nigdzie indziej nie wspomniano. Pod względem chronologicznym, jedyną większą pełną przerwą w księgach to okres od listopada 1532 r. do maja 1534 r. Z roku 1533 nie mamy żadnych wpisów.

Mimo iż w wydanych księgach możemy wyróżnić około 40 rąk pisarskich, to nawet pobieżny przegląd akt pokazuje, że w danym momencie za sporządzanie czystopisów odpowiadał tylko jeden pisarz z uprawnieniami notariusz publicznego. W trakcie jego urzędowania zdarzały się wpisy sporządzone przez innych notariuszy, ale stanowią one margines. Typową sytuacją kiedy tak się działo były wpisy, które dotyczyły sprawy właściwego pisarza akta – oprócz tego, że nie można było być sędzią własnej sprawy, nie można było też być jej pisarzem. Za głównego twórcę akt z tego okresu należy uznać Andrzeja z Wszyanowa (pow. ostrzeszowskiem, diecezja wrocławska) notariusza publicznego kreacji cesarskiej²⁴. Jego pismo odnajdujemy we wszystkich księgach. Funkcje pisarza konsystorza pełnił łącznie przez 24 lata (35 objętych edycją), tylko w latach 1514–1516 nie wprowadził on do księgi żadnego wpisu. W sumie jego autorstwa jest prawie 2/3 wpisów. Zaczął swoją pracę w kancelarii najpóźniej w 1501 r.²⁵ i kontynuował ją jeszcze dość długo, zostając w końcu oficjałem kaliskim. Zmarł przed 22.08.1557 r.²⁶ Dokładniejsze dane na temat udziału poszczególnych pisarzy przedstawia poniższa tabela.Tabela 2. Pisarze ksiąg kosnystorza kaliskiego w latach 1504–1540

Pisarz	% wpisów
Andrzej Nadbór	0,02%
Andrzej z Czarnocina	0,02%
Andrzej z Warty	0,02%
Andrzej z Wyszanowa	65,31%
Andrzej z Zamościa	6,23%
Hieronim z Sieradza	0,03%
Jan	0,09%
Jan (pleban w Ociążu)	0,02%
Jan z Bielic	7,33%
Jan z Kalisza	0,09%
Maciej Wolski	0,09%
Maciej z Wieruszowa	0,06%
Marcin	1,07%
Marcin z Kalisza	5,85%
Stanisław Golański z Radomska	11,94%
Stanisław z Warty	0,32%
Wawrzyniec Gieszkowski	0,05%
Wojciech Dobrzycki	0,02%
Wojciech Limiewicz	0,02%
Wojciech z Mokronosów	0,06%
nieznana lub niepewna atrybucja	1,38%
Razem	100%

Struktura i forma edycji

Udostępniona użytkownikowi aplikacja składa się ze skanów rękopisu, przekazujących oryginalny tekst źródłowy, oraz powiązane z nimi dane opisujące treść danego fragmentu księgi. Dane te mają umożliwić swobodne przeszukiwanie i dotarcie do konkretnej informacji. Opis ten przeprowadzono na dwóch poziomach: zapisek stanowiących podstawową strukturę księgi oraz haseł, czyli słów kluczowych, które pozwalają na wyszukiwanie konkretnych treści. Prócz tego udostępniono dane w postaci plików arkusza kalkulacyjnego.

Zapiski

Jako zapiskę oznaczano stanowiący graficzną całość wpis informujący o akcjach prawnych zazwyczaj wyróżniony własnym nagłówkiem. Jako pojedyncze wpisy traktowano również oblaty dokumentów (nawet jeśli zawierały w sobie kilka tekstów) wraz z towarzyszącymi im formułami kancelaryjnymi.
Zapiski zostały opisane następującymi atrybutami:
1. ‘Zapiska’ – unikalny identyfikator zapiski. W skrótowej formie informuje o jej fizycznym położeniu. Składa się ze skrótu nazwy archiwum, skrótu nazwy i sygnatury księgi, strony na której zaczyna się dana zapiska i kolejności na tej stronie.
2. ‘Rok’ – rok akcji prawnej, do której odnosi się dana zapiska.
3. ‘Data’ – data akcji prawnej, do której odnosi się dana zapiska. Brano tutaj pod uwagę daty posiedzeń. Jeśli wpisy nie miały w treści podanej innej daty, przyjmowano, że kontynuują wpisy z ostatniego posiedzenia. Oblatowane dokumenty podawano według daty, pod którą je wniesiono do konsystorza. Wpisy rozpoczynające rok otrzymywały datę dzienną pierwszego stycznia danego roku.
4. ‘Nagłówek’ – transliteracja nagłówka danej zapiski. Przy wpisach pisanych w całości wyróżnionym stylem (tym samym co nagłówki, chodzi tu głównie o wpisy informujące o rozpoczęciu nowego roku), podawano jedynie incipit. Brak nagłówka oddawano przez „[brak]”.
5. ‘Pisarz’ – identyfikacja pisarza danej zapiski. Odnosi się tylko do jej treści. Zdarzało się, że nagłówki były uzupełniane przez następnego pisarza.
6. ‘Typ sprawy’ – określenie charakteru i przedmiotu sprawy. Więcej na ten temat zobacz niżej.
7. ‘Odczyt’ – pełnotekstowy odczyt wybranych zapisek. Kryteria którymi się kierowano przy wyborze zapisek to udział danego pisarza oraz typowość danego wpisu. Dlatego też przygotowano transliterację wpisów pięciu najczęściej pojawiających się pisarzy (zob. tabela 2.) i w przypadku każdego z nich wybrano: wpisy dotyczące jednego procesu sądowego (uwzględniające możliwie najwięcej etapów), wpis dotyczące sprzedaży czynszu, wpisy zobowiązania i kawitacji długu, dwa inne wpisy (jeśli było to możliwe to jednym z nich była arenda kościoła). Z grona rzadziej występujących pisarzy wybrano kolejnych pięciu i transliterowano ich pojedyncze wpisy. Dodatkowo w tej kolumnie znajdują się odniesienia do Kodeksu dyplomatycznego Wielkopolski, jeśli obalatowany w konsystorzu dokument zostały opublikowany w tym wydawnictwie, oraz do Acta capitulorum Ulanowskiego, który wydał kilkadziesiąt zapisek z opublikowanych tutaj ksiąg. Ślady pracy tego badacza można znaleźć na margines wybranych przez niego wpisów, gdzie pozostawiał niewielkie krzyżyki.
8. ‘Komentarz’ – uwagi edytorskie do zapiski. Tutaj podawane jest datowanie oblatowanych dokumentów, komentarze dotyczące formy wpisu, potencjalnych braków, uszkodzeń treści i inne uwagi.
9. ‘Nr sprawy’ – numer sprawy, łączący zapiski dotyczące tej samej sprawy. Zob. niżej.
10. ‘Zaczyna się na’, ‘Kończy się na’ – odpowiednio karta, na której zapiska się zaczyna i kończy.

Hasła

Oznaczone w księdze hasła indeksowe generalnie dotyczą trzech sfer: osób, geografii i wybranych haseł rzeczowych. Oznaczano osoby pojawiające się z imienia, urzędników i duchownych niewymienionych z imienia, pojawiających się zazwyczaj w kontekście procesowym (odesłanie sprawy do arcybiskupa) oraz zbiorowość (np. kmieci ze wsi X). Nie oznaczano pojedynczych osób niewymienionych z imienia, które nie były stronami sporu. Osoby dzielono według predykantów stanowych na szlachtę, duchowieństwo, kmieci i innych – nieokreślonych, zbiorowości itp. Miejscowości indeksowano na dwa sposoby. Po pierwsze, oznaczano bezpośrednie wzmianki o miejscowościach. Po drugie, każde inne hasło, które ma kontekst przestrzenny (Jan z Brudzewa, kościół parafialny w Błaszkach), zostało przypisane do konkretnej miejscowości. Jako osobnych wzmianek o miejscowościach nie indeksowano miejsca pochodzenia osób (de), zarówno przy szlachcie jak i reprezentantach innych stanów nazwy te miejscowości traktowano jako cześć antroponimu. Wybrane indeksowane hasła rzeczowe dotyczyły przede wszystkim funkcjonowania kościoła (świątynie, daniny), obiektów gospodarczych, majątków ziemskich. Oznaczano tylko pierwsze wystąpienie hasła w danej zapisce. Pełna lista typów indeksowanych haseł znajduje się w osobnym pliku (zob. niżej).
Hasła zostały opisane następującymi atrybutami:
1. ‘Typ hasła’ – określenie ogólnej kategorii, do której zakwalifikowano dane hasło.
2. ‘Hasło’ – znormalizowana forma zapisu hasła. Forma znormalizowana w przypadku osób została stworzona jedynie w oparciu o imię, nazwisko/a, przezwisko, przydawki odmiejscowej. Nazwa znormalizowana miejscowości to nazwa XVI wieczna wg serii Atlas Historyczny Polski.
3. ‘Miejscowość’ – przypisanie przestrzenne danego hasła
. Uwzględnia również odniesienia do kilku miejscowości na raz. Podana nazwa miejscowości to nazwa XVI wieczna wg serii Atlas Historyczny Polski. 4. ‘Informacje dodatkowe’ – dodatkowe informacje o danym haśle, które można znaleźć w tej samej zapisce. W przypadku osób są to informacje o pełnionych przez daną osobę funkcjach, posiadłościach, rodzinie.
5. ‘Komentarz’ – uwagi o zapisie danego hasła i wątpliwości.
6. ‘Zapiska’ – identyfikator zapiski, w której znajduje się dane hasło.

Dane poza aplikacją

Ze względów technicznych nie wszystkie dane są dostępne w tym momencie bezpośrednio w aplikacji. Część z nich udostępniono na razie poprzez plik arkusza kalkulacyjnego. W pliku znajdują się dwie listy: ‘typy hasel’ i ‘typ sprawy’ oraz indeks. Dwie pierwsze to listy możliwych wartości, znajdujących się w kolumnach o analogicznych nazwach w tabelach w aplikacji. Listy te mają pomoc użytkownikowi w rozpoznaniu, jakie wartości są dla niego dostępne przy przeszukiwaniu odpowiedniego pola w aplikacji. W tworzeniu obu tych list kierowano się raczej zasadą używania określeń jak najbardziej pojemnych, a nie jak najściślejszej kategoryzacji, wychodząc z założenia, że dokładniejsze wyszukiwania mogą zostać wykonane na podstawie innych atrybutów opisujących hasła i zapiski. W przypadku typów haseł podstawą była próba oznaczenia przez nie głównych treści występujących we wpisach konsystorskich, m. in. ludzi, miejscowości, instytucji kościelnych oraz kwestii prawno-majątkowych. Typy spraw zostały z kolei oznaczone według ich charakteru (poprzez określenie czy spraw jest sporna) i przez hasłowe określenie co jest ich przedmiotem. Zrezygnowano tutaj z formy regestów na rzecz lepiej pasującego do bazodanowego charakteru edycji opisu poprzez atrybuty. Hasłowe potraktowanie przedmiotu sporu nie oddaje oczywiście zawiłości opisywanych spraw, ale jego główną funkcją jest umożliwienie dotarcia do informacji, a nie jej przedstawienie.
W trzecim skoroszycie znajduje się indeks spraw. Składa się on z 8 kolumn:
1. ‘Nr sprawy’ – tożsamy z tym, który znajduje się w tabeli „Zapiski” w aplikacji.
2. ‘Typ sprawy’ – hasłowe określenie charakteru i przedmiotu sporu. Inaczej niż w tabeli z listą typów spraw, tutaj typy mogą występować obok siebie, to znaczy uwzględniono przypadki, gdy sprawa miała więcej niż jeden przedmiot.
3. ‘Strona A’ – Pierwsza strona w sprawie.
4. ‘Strona A – typ’ – kategoryzacja pierwszej strony sporu, zgodna z listą w skoroszycie ‘typ hasla’.
5. ‘Strona A – rola’ – w jakim charakterze występuje pierwsza strona: powód, wierzyciel lub strona.
6. ‘Strona B’ – Druga strona w sprawie.
7. ‘Strona B – typ’ – kategoryzacja pierwszej strony sporu, zgodna z listą w skoroszycie ‘typ hasla’.
8. ‘Strona B – rola’ – w jakim charakterze występuje pierwsza strona: powód, wierzyciel lub strona.

Wykaz skrótów

abp – arcybiskup
alt. – altarysta
dziedz. – dziedzic/dziedziczka
kan. – kanonik
kan. regul. – kanonik regularny
kol. kal. – kolegiata kaliska
komend. – komendariusz
mans. – mansjonarz
mgr – magister
off. – oficjał
pleb. – pleban
prep. – prepozyt
wik. – wikariusz
wwkk – wikariusz wieczysty kolegiaty kaliskiej
zm. – zmarły

Stan pracy i dalszy rozwój

Niniejsza publikacja jest ciągle nieukończona. Stwierdzenie to dotyczy głównie redakcyjnego opracowania zgromadzonego materiału oraz rozbudowania możliwości wyszukiwania interesujących czytelnika informacji. Samo bezpośrednie opracowywanie źródła, w tym przypadku oznaczanie haseł i zapisek zostało już zamknięte. Co najwyżej może dojść do pewnych niewielkich modyfikacji, wynikających z pogłębienia refleksji merytorycznej nad danymi przypadkami.

Podstawową pracą redakcyjną w tym momencie jest identyfikacja i opis oznaczonych haseł oraz spraw. Oba elementy zostały opracowane wstępnie i większość wystąpień danego hasła oraz zapisek o danej sprawie została zidentyfikowana. Jednak wewnętrzny poziom skomplikowania tej materii jest dość duży i wymaga on dokładniejszego opisu. W przypadku haseł główny problem stanowi identyfikacja osób. Spowodowane jest to bardzo dużą powtarzalnością imion oraz brakiem jednolitych formuł ich przedstawiana. To pierwsze zjawisko można zaobserwować na przykładzie kaznodziejów kolegiaty kaliskiej – w latach 1504–1539 funkcję tę pełniło trzech lub czterech Maciejów. Samo określenie poprzez funkcje również jest niejednoznaczne. Duchowni mogli być określani w różny sposób w zależności, od tego w jakim charakterze występowali – jeśli duchowny stawał przed konsystorzem w sprawie kościoła, parafialnego, którego był plebanem, był określany jako Jan pleban w X; jeśli ten sam duchowny występował w sprawie jego altarii, to zapisywano go jako Jan altarysta Y. Dopiero pojedyncze i przypadkowe wzmianki pozwalają na stwierdzenie tożsamości obu osób. Podobnie szlachta – występuje pod różnymi nazwiskami i jest częstokroć określana w kontekście przedmiotu sprawy (np. jako dziedzic dóbr z których płacony jest czynsz).

Wątpliwości przy identyfikacji osób mocno utrudniają kwestię jednoznacznego połączenia zapisek tej samej sprawy. Opisowi spraw nie sprzyja również lakoniczność wpisów i poziom skomplikowania procesu kanonicznego. Niejednokrotnie mamy do czynienia z sytuacjami kiedy przez kilka wpisów tyczących się danej sprawy ani razu nie pojawia się informacja o przedmiocie sporu, otrzymujemy tylko dane o kolejnych czynnościach prawnych podejmowanych przez strony. Zdarzają się przypadki, że strony są określane w sposób nieprecyzyjny – w jednej zapisce spór toczy jedne wikariusz, a w następnej okazuje się, że występowało on tylko w imieniu całego kolegium. Tak samo jest z przedmiotem sporu. W jednej zapisce jest to nieokreślona suma, w następnej jakiś dług, a jeszcze kolejnej jest to już dług po zmarłym ojcu. W tej sytuacji jakiekolwiek próby identyfikacji osób i spraw są skomplikowane i muszą być przeprowadzane z dużą ostrożnością, a prace nad oba tymi elementami są zależne od siebie i postęp w jednym aspekcie pociąga za sobą reinterpretację drugiego.

Rozwinięcia wymaga również model opisu poszczególnych elementów indeksu. Na ten moment jest on głównie oparty na znormalizowanych informacjach źródłowych, docelowy większy ciężar zostanie postawiony na znormalizowany opisy krytyczne łączący informacje o poszczególnych hasłach. Dalszych prac wymaga również struktura opisu i formy poszczególnych elementów, a zwłaszcza usunięcie nieprecyzyjnych określeń utrudniających prawidłowe wyszukiwanie treści, a także zminimalizowanie liczby różnego rodzaju błędów, których niestety nie uniknięto przy opracowywaniu tak obszernego materiału.

Prócz tego uzupełnień wymagają pewne aspekty techniczne działania całości.

Ogółem w ramach niniejszej publikacji zindeksowano ponad 2,3 tys. kart rękopisu, na których oznaczono 55 tys. haseł indeksowych i prawie 6,5 tys. zapisek. Zidentyfikowano prawie 3,5 tys. spraw, które toczyły się przed konsystorzem kaliskim w latach 1504–1540. W efekcie opisanych prac powstała obszerna baza danych. Zebrane informacje dotyczą między innymi około 6,5 tys. osób, 650 miejscowościach i ponad 300 instytucji kościelnych. Oczywiście przedstawione dane podawane są w przybliżeniu i ulegną zmianie wraz z postępem prac identyfikacyjnych.

Niestety ze względu na opisane wyżej trudności najbardziej problematyczne hasła i sprawy nie zostały w całości udostępnione użytkownikowi. Oznaczenia tych pierwszych są widoczne na skanach, ale w tabeli nie ma odpowiadających im rekordów. Przykładowo w trakcie redakcji okazało się, że nieprecyzyjny język źródła i waga interpretacji kontekstu spowodowały przypisanie wzmianek o domach i nieruchomościach miejskich do różnych kategorii. Odpowiednie wyjaśnienie tej kwestii wymaga ponownego przeanalizowania materiału i dopiero wówczas te hasła mogą zostać udostępnione. W przypadku spraw jedynymi nieupublicznionym elementami są typ i opis sprawy, wszystkie pozostał, w tym połączenie przez numer sprawy, są dostępne.

Podsumowując, przedstawiona publikacja będzie jeszcze rozwijana i udoskonalania we wszystkich kierunkach i nie należy jej traktować jako pracy ukończonej.

Arkadiusz Borek

---

1. M. Słoń, M. Słomski, Cyfrowe możliwości publikowania źródeł historycznych, w: Staropolskie Spotkania Językoznawcze 2: Jak wydawać teksty dawne red. K. Borowiec, D. Masłej, D. Rojszczak-Robińska, Poznań 2017, 65–84; M. Słoń, Sine initio et sine fine. Edycja źródła jako proces zawsze otwarty, w: Editiones sine fine, red. K. Kopiński, W. Mrozowicz, J. Tandecki, Toruń 2017, 131–142; T. Związek, Wydawać, ale jak? Propozycja cyfrowej edycji staropolskich ksiąg sądowych XV-XVIII wieku, w: Editiones sine fine, red. K. Kopiński, W. Mrozowicz, J. Tandecki, Toruń 2017, 203–226; M. Słoń, U. Zachara-Związek, The Court Rocords of Wschowa (1495-1526). Digital Edition, „Studia Geohistorica” 6, 2018: 206–219, http://​atlasfontium.pl​/​index.php​?​article=​wschowa, [dostęp 13.09.2018]; A. Borek, M. Gochna, G. Myrda, i inni, ‘Technical and methodological foundations of digital indexing of medieval and early modern books of entries’, [w druku]. [↩]
2. Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, vol. I–III, ed. B. Ulanowski, Kraków 1894–1908 [↩]
3. W. Rolny, Acta officii consistorialis leopoliensis antiquissima, vol. 1–2, Leopoli 1927–1930. [↩]
4. Cracovia artificium 1300, wyd. J. Ptaśnik, Kraków 1917; Cracovia artificium 1501–1550 zeb. Jan Ptaśnik, Kraków 1936, 1948; Cracovia artificium. Supplementa. Teksty źródłowe do dziejów kultury i sztuki z archiwaliów kurialnych i kapitulnych 1410–1412 oraz 1421–1424 wyd. B. Przybyszewski, Wrocław 1985; i następne tomy [↩]
5. Zob. A. Kozak, Kilka scen z życia późnośredniowiecznego miasta. Pleszewianie przed sądem konsystorza kaliskiego w latach 1480-1486, „Rocznik Pleszewski”, t. 14, 2014, s. 243–255; A. Kozak, J. Łukaszewski, Osieczna i jej miszkańcy w świetle najstarszych ksiąg konsystorza poznańskiego (1404–1425), „Rocznik Leszczyński”, t. 15, 2015, s. 65–67. [↩]
6. A. Kozak, J. Łukaszewski, Dokumentacja konsystorska z XV i początku XVI wieku odkryta w katedrze gnieźnieńskiej, „Roczniki Historyczne” t. 83, 2017, s. 203–227. [↩]
7. https://www.eheprozesse-freisingeroffizialat.geschichte.uni-muenchen.de, dostęp 13.09.2018. [↩]
8. https://www.dhi.ac.uk/causepapers/, dostęp 13.09.2018. [↩]
9. https://archbishopsregisters.york.ac.uk, dostęp 13.09.2018. [↩]
10. http://consistory.cohds.ca, dostęp 13.09.2018. [↩]
11. M. Biniaś-Szkopek, A. Kozak, Nie tylko edycja – współczesne metody udostępniania średniowiecznych ksiąg wpisów, w: Belliculum diplomaticum VI Thorunense. Od dyplomatyki i archiwistyki do dokumentu elektronicznego, red. K. Kopiński, J. Tandecki, Toruń 2016, s. 61–71. [↩]
12. A. Kozak, W poszukiwaniu metody edycji późnośredniowiecznych kościelnych źródeł sądowych, w: Editiones sine fine, red. K. Kopiński, W. Mrozowicz, J. Tandecki, Toruń 2017, s. 163–175. [↩]
13. Zob. przyp. 6. [↩]
14. A. Vetulani, Początki oficjalatu na ziemiach polskich, „Nova Polonia Sacra”, t. 3, 1934, 1–56; P. Hemperek, Oficjalaty okręgowe w Polsce , „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, t. 18, 1971, nr 5, s. 51–73; tenże, Oficjalat okręgowy w Lublinie XV-XVIII w., Lublin 1974, s. 31–67; E. Knapek, Akta oficjalatu i wikariatu generalnego krakowskiego do połowy XVI wieku, Kraków 2010, s. 23–31. [↩]
15. I. Subera, Powstanie i rozwój właściwości sądów kościelnych w Polsce, „Prawo kanoniczne”, t. 11, 1968, nr 3–4, s. 57–80; W. Rymarz, Kompetencja sądów kościelnych w Polsce przedrozbiorowej, Warszawa 1970; I. Skierska, Oficjalat kaliski w XV wieku, „Rocznik Kaliski”, t. 25, 1994, s. 95. [↩]
16. A. Vetulani, Prawne stanowisko oficjałów biskupich w Polsce w XV stuleciu, w: Studia historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby, t. 1, Kraków 1938; Oficjalat okręgowy w Lublinie XV-XVIII w., s. 80–85, 147–148; A. Gąsiorowski, I. Skierska, Oficjalaty okręgowe w późnośredniowiecznej archidiecezji gnieźnieńskiej, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. 47, 1995, s. 108–109; I. Skierska, Późnośredniowieczny konsystorz poznański, w: Ostrów Tumski – kolebka Poznania. Materiały z sesji naukowej, Poznań, 4 listopada 2003 roku, red. L. Wilczuński, Poznań 2004, s. 83–87; I. Skierska, Sądownitwo oficjałów okręgowych (foralnych) w późnośredniowiecznej Polsce, w: Sacri canones servandi sunt: ius canonicum et status ecclesiae saeculis XIII-XV : kolektivní monografie, red. P. Krafl, Praha 2008; E. Knapek, Akta oficjalatu i wikariatu generalnego krakowskiego do połowy XVI wieku, s. 34–40. [↩]
17. Hemperek, Oficjalat okręgowy w Lublinie XV-XVIII w., s. 107–146; I. Skierska, Późnośredniowieczny konsystorz poznański, s. 98–100. [↩]
18. I. Skierska, Późnośredniowieczny konsystorz poznański, s. 116–122; E. Knapek, Akta oficjalatu i wikariatu generalnego krakowskiego do połowy XVI wieku, s. 113–143. [↩]
19. I. Skierska, Oficjalat kaliski w XV wieku. [↩]
20. A. Kozak, Kilka scen z życia późnośredniowiecznego miasta. Pleszewianie przed sądem konsystorza kaliskiego w latach 1480-1486, „Rocznik Pleszewski”, t. 14, 2014, s. 234–255. [↩]
21. A. Gąsiorowski, I. Skierska, Oficjalaty okręgowe w późnośredniowiecznej archidiecezji gnieźnieńskiej. [↩]
22. I. Skierska, Oficjalat kaliski w XV wieku, s. 96 [↩]
23. Liber beneficiorum archidyecezyi gnieźnieńskiej, t. 2, wyd. J. Łukowski, Gniezno 1881, s. 3–85. [↩]
24. A. Gąsiorowski, Notariusze publiczni w Wielkopolsce schyłku wieków średnich, s. 19. [↩]
25. Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Akta Konsystorza Folarnego Kaliskiego, sygn. 8 k. 28. [↩]
26. Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Akta Konsystorza Folarnego Kaliskiego, sygn. 18, k. 65. [↩]