Zakład Atlasu Historycznego Instytutu Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk od lat sześćdziesiątych XX wieku pracował nad serią “Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku”, określaną dalej skrótowo jako AHP. Projekt ten zakończył się w 2021 roku, a jednym z jego efektów jest opracowanie cyfrowej edycji wybranych rejestrów poborowych – podstawowego źródła informacji do AHP.
W 2015 roku ukazały się cyfrowe edycje wszystkich rejestrów z drugiej połowy XVI w. województw poznańskiego i kaliskiego pod redakcją Marka Słonia. W 2021 roku opracowana została źródłowa baza danych z rejestrów poboru łanowego z drugiej połowy XVI wieku w postaci tabelarycznej, którą można pobrać z repozytorium danych “Data Atlas Fontium”. W czasie przygotowywania kolejnych tomów serii AHP dotyczących Kujaw i ziemi dobrzyńskiej oraz Podlasia rozpisano wszystkie rejestry z drugiej połowy XVI wieku, które dotyczyły tych obszarów (trzech województw: brzeskiego, inowrocławskiego i podlaskiego oraz ziemi dobrzyńskiej). Do przygotowania suplementu do serii AHP związanego z przystosowaniem opracowanego przez Mariana Biskupa atlasu województw pomorskich zdecydowano się rozpisać jedyne rejestry, jakie zachowały się dla województw pomorskiego i chełmińskiego oraz rejestr poborowy województwa malborskiego z 1581 r. Z pozostałych ziem polskich Korony, które zostały opracowane przez zespół AHP do 2008 r. (zob. tabela 1) przygotowano po jednym rejestrze dla każdego powiatu zgodnie z zasadami wykorzystanymi przy publikacji rejestrów wielkopolskich oraz przygotowywaniu do publikacji rejestrów kujawsko-dobrzyńskich i podlaskich.
Udostępnione rejestry
Sposób przeprowadzania poboru w szesnastowiecznej Polsce wciąż nie jest dostatecznie rozpoznany. Podobnie rzecz się ma z kwestią organizacji pracy poborców i ich kancelarii. Da się zauważyć jednak dużą różnorodność formularzy rejestrowych dla poszczególnych obszarów ziem polskich Korony. Inaczej sporządzano rejestry w województwie kaliskim, inaczej w województwie krakowskim, inaczej na Mazowszu, a jeszcze inaczej na Podlasiu. Znane z województwa kaliskiego sporządzanie rejestru dla jednego lub dwóch powiatów w przypadku mniejszych województw nie miało miejsca. Dlatego np. chociaż na województwo łęczyckie składały się trzy powiaty: łęczycki, brzeziński i orłowski, to zostały one zapisane w jednym rejestrze. Zatem dane przedstawione dla tych trzech powiatów nie stanowią trzech osobnych rejestrów, tylko trzy części jednego rejestru. Z kolei dla województw mazowieckiego i rawskiego charakterystyczny był pobór w systemie ziemskim, a nie powiatowym. Dlatego np. choć rozpisany został jeden rejestr ziemi łomżyńskiej z 1577 r., to dotyczy on wszystkich czterech powiatów, które składały się na tę jednostkę administracyjną – pośrednią między województwem a powiatami.
Wykaz rozpisanych rejestrów dla województw opracowanych w serii AHP do 2008 r. przedstawia tabela:
Tabela 1: Wykaz rejestrów rozpisanych dla poszczególnych powiatów z ziem opracowanych w ramach serii AHP do 2008 r. Oprac. M. Słomski. Źródło: jak w kolumnie “Źródło”.
| województwo | rok | ziemia | powiat/-y | źródło | edycja w Źródłach dziejowych |
| krakowskie | 1581 | proszowski, szczyrzycki, lelowski, księski, śląski, biecki, sądecki | ASK I 121, k. 1r–458r | tak (t. 14) | |
| sandomierskie | 1576 | stężycki | ASK I 9, k. 200r–225r | nie | |
| sandomierskie | 1577 | chęciński, opoczyński, pilzneński, radomski, sandomierski, wiślicki | ASK I 7, k. 521r–610v; ASK I 8, k. 661r–740r; ASK I 9, k. 229r–393v | tak [tylko rejestr pow. opoczyńskiego] (t. 14) | |
| lubelskie | 1563 | lubelski, urzędowski | ASK I 33, k. 407r–488r | nie | |
| lubelskie | 1580 | łukowski | ASK I 33, k. 693r–733r | tak (t. 14) | |
| sieradzkie | 1564 | sieradzki, szadkowski, piotrkowski, radomszczański, wieluński, ostrzeszowski | ASK I 25, k. 623r–745r | nie | |
| łęczyckie | 1580 | łęczycki, brzeziński, orłowski | ASK I 15, k. 213r–455r | nie | |
| płockie | 1578 | płocki, bielski, sierpecki, raciąski, płoński, szreński, mławski, niedzborski | ASK I 42, k. 644r–847v | tak (t. 16) | |
| mazowieckie | 1580 | ciechanowska | ciechanowski, przasnyski, sąchocki | ASK I 39, k. 677r–734r | nie |
| mazowieckie | 1569 | czerska | czerski, warecki, grójecki | ASK I 46, k. 267–309 | nie |
| mazowieckie | 1578 | liwska | liwski | ASK I 27, k. 939r-950v | nie |
| mazowieckie | 1577 | łomżyńska | łomżyński, kolneński, ostrołęcki, zambrowski | ASK I 39, k. 89r–134r | nie |
| mazowieckie | 1578 | nurska | nurski, ostrowski, kamieńczykowski | ASK I 38, k. 749r–785r | tak (t. 16) |
| mazowieckie | 1582 | rożańska | rożański, makowski | ASK I 39, k. 282r–304r | tak (t. 16) |
| mazowieckie | 1578 | warszawska | warszawski, błoński, tarczyński | ASK I 28, k. 420r–497v | nie |
| mazowieckie | 1581 | wiska | wiski, wąsoski, radziłowski | ASK I 28, k. 795r–815v | nie |
| mazowieckie | 1569 | wyszogrodzka | wyszogrodzki | ASK I 43, k. 698r–713v | nie |
| mazowieckie | 1569 | zakroczymska | zakroczymski, nowomiejski, serocki | ASK I 43, k. 715r–740r | nie |
| rawskie | 1581 | rawska, sochaczewska, gostynińska | rawski, bialski, sochaczewski, mszczonowski, gostyniński, gąbiński | ASK I 49, k. 561r–675v | nie |
| chełmińskie | 1570 (recte: 1569) | chełmiński, michałowski | ASK I 52, k. 469r–591r | tak (t. 23) | |
| pomorskie | 1570 (recte: 1569) | nowski, tczewski, świecki, tucholski, człuchowski, gdański, mirachowski, pucki | ASK I 106, k. 1r–258v | tak (t. 23) | |
| malborskie | 1581 | malborski | ASK I 120, s. 1–62 | nie |
W aplikacji oraz w wyszukiwarce znajdują się ponadto dane z rejestrów województw poznańskiego i kaliskiego (opracowane w 2015 r.)((Utrzymujemy możliwość przeglądania ich w dotychczasowym środowisku.)), a także województw kujawskich, podlaskiego i ziemi dobrzyńskiej((Listę rejestrów poborowych z drugiej połowy XVI wieku, wykorzystanych w pracach atlasowych i edytowanych w całości, zawierają rozdziały omawiające źródła w tomach wielkopolskim, kujawsko-dobrzyńskim i podlaskim: M. Słoń, Źródła pisane, w: Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2: Komentarz. Indeksy, red. K. Chłapowski, M. Słoń, Warszawa 2017, s. 26–28; A. Borek, Źródła pisane, w: Kujawy i ziemia dobrzyńska w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2: Komentarz. Indeksy, red. W. Duży, przy współpracy A. Borka i M. Słomskiego, Warszawa 2021, s.14–15; K. Boroda, Źródła pisane, w: Województwo podlaskie w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2: Komentarz. Indeksy, red. M. Gochna, B. Szady, Warszawa 2021, s. 15.)).
W zamyśle rejestr każdego z powiatu lub każdej z ziem powinien zawierać wstęp informujący o oryginalnym miejscu przechowywania źródła, tytule rejestru, rozkładzie treści w danym spisie, uniwersale stanowiącym podstawę opodatkowania w danym roku, opisie źródłoznawczym rejestru i uwagach redakcyjnych. Opracowujące poszczególne ziemie osoby otrzymały spory zakres swobody, jeśli chodzi o objętość przedstawionych tu części wstępu, co dotyczy głównie części opisowej i części z uwagami. Wszystkie jednak, które zostały opublikowane, zawierają niezbędny zrąb informacji, umożliwiający podstawowe zrozumienie źródła i jego zawartości. Niestety, nie do wszystkich rejestrów udało się otrzymać takie wstępy.
Aplikacja rejestrowa
Zawartość rejestrów można przeglądać na dwa sposoby. Domyślnym i sugerowanym przez nas jest korzystanie z aplikacji “Rejestry poborowe ziem polskich Korony w drugiej połowie XVI wieku”. Jest to aplikacja WebGIS, utworzona na podstawie danych przestrzennych przygotowanych w czasie trwania serii AHP i zebranych w jednej bazie danych. Aplikacja umożliwia przeglądanie z poziomu mapy zawartych w rejestrach poborowych z drugiej połowy XVI wieku informacji o miejscowościach, z których opłacono (lub nie) pobór.
Aplikacja zawiera sześć głównych warstw i grup warstw:
- warstwę “Miejscowości”, która pokazuje wszystkie opracowane w serii AHP miejscowości dla drugiej połowy XVI wieku. Do tej warstwy odnosi się legenda w prawym dolnym rogu ekranu. Jest to warstwa ustawiona domyślnie jako widoczna;
- grupę warstw “Kościelne granice administracyjne”, pokazującą podziały ziem polskich Korony: a) na diecezje, b) na archidiakonaty, c) na dekanaty, d) na parafie w drugiej połowie XVI wieku. Aby skorzystać z warstw należy włączyć ich widoczność;
- grupę warstw “Państwowe granice administracyjne”, pokazującą podziały ziem polskich Korony: a) na województwa, b) na powiaty w drugiej połowie XVI wieku. Aby skorzystać z warstw należy włączyć ich widoczność;
- grupę warstw “Pokrycie terenu”, pokazującą odtworzony dla drugiej połowy XVI wieku na podstawie dawnych map z przełomu XVIII i XIX wieku kształt systemu: a) dróg, b) jezior i głównych rzek, c) rzek, d) bagien, e) lasów. Aby skorzystać z warstw należy włączyć ich widoczność;
- grupę warstw “Rejestry poborowe”, która zostanie dokładniej opisana niżej;
- grupę warstw “Mapy podkładowe”, zawierającą mapę historyczną, mapę dawną, i mapę współczesną, które można wykorzystać jako podkład i orientację w cyfrowym terenie: a) mapę “Ziemie polskie Korony w drugiej połowie XVI wieku” w skali 1:250 000, b) mapę taktyczną WIG w skali 1:100 000 z lat 30. XX w., c) mapę OpenStreetMap z współczesnym obrazem terenu. Jest to warstwa ustawiona domyślnie jako widoczna z OpenStreetMap jako podkładem domyślnym.
Aby skorzystać z udostępnionych rejestrów bezpośrednio z aplikacji, należy rozwinąć grupę “Rejestry poborowe” poprzez kliknięcie znaku + przy nazwie warstwy. Oczom użytkownika ukazuje się lista szesnastu województw koronnych i ziemi dobrzyńskiej. Każdą z tych podgrup można rozwinąć do listy z ziemiami lub powiatami danego województwa. W przypadku województw opracowanych w serii AHP do 2008 r. (zob. tabela 1) będzie to jedna warstwa dla powiatu lub ziemi, jakie znajdowały się w granicach danego województwa. W przypadku województw opracowanych po 2008 r. (poznańskiego, kaliskiego, podlaskiego, brzeskiego, inowrocławskiego i ziemi dobrzyńskiej) grupa warstw dotycząca każdego powiatu jest rozwijana do kolejnego poziomu, dotyczącego danego roku. Sytuację tę ilustruje poniższy schemat:
Schemat 1: Struktura grup warstw rejestrów poborowych obszarów opracowanych w serii AHP do 2008 r. (na przykładzie woj. łęczyckiego) i po 2008 r. (na przykładzie ziemi dobrzyńskiej). Oprac. M. Słomski. Źródło: własne.
Aby uzyskać informację na temat danego rejestru, należy kliknąć na ikonę informacji (symbolizowaną przez literę “i” w niebieskim kole). W oknie wewnątrz aplikacji pojawi się opis źródła.
Aby móc znaleźć informacje dla konkretnej miejscowości, należy aktywować warstwę związaną z danym obszarem. Można zrobić to na poziomie województwa – wtedy przy aktywacji obszaru na mapie wyświetlone zostaną miejscowości ze wszystkich powiatów wchodzących w skład danego województwa. W przypadku obszarów opracowanych w serii AHP do 2008 r. będzie to jednoczesne wyświetlanie jednego rejestru (lub jednej części rejestru) związanego z danym województwem. Włączenie warstwy na poziomie województwa w przypadku obszarów opracowanych w serii AHP po 2008 r. spowoduje jednoczesne wyświetlanie wszystkich rejestrów dla wszystkich powiatów w danym województwie. Można oczywiście aktywować warstwy dla poszczególnych powiatów oraz dla poszczególnych lat poboru.
Po aktywowaniu warstwy z danym rejestrem dla danego województwa lub powiatu należy przybliżyć mapę do momentu pojawienia się niebieskie punkty, odpowiadające konkretnej i zidentyfikowanej miejscowości. Po kliknięciu na punkt pojawi się okno informacyjne (pop-up), w którym wyświetlą się informacje odnoszące się do danej osady ze wszystkich aktywnych w widoku warstw. Do przechodzenia pomiędzy wieloma informacjami odnoszącymi się do jednej miejscowości służą strzałki w prawym dolnym rogu okienka. Występujące między nimi wartości wskazują na liczbę informacji przypisanej do danej lokalizacji. W oknie pokazują się podstawowe informacje na temat danej miejscowości lub jej części, pochodzące z danego rejestru, takie jak: rok poboru, nazwa źródłowa miejscowości, identyfikator z bazy AHP, znormalizowana nazwa szesnastowieczna (ustalona w toku prac nad danym obszarem), parafia, właściciel, liczba opodatkowanych łanów, sygnatura źródła, strona, numer zapiski w rozpisanym rejestrze oraz link do skanu.
Drugim sposobem korzystania z danych jest ich pobranie. Aby pobrać plik z rejestrem dla danego obszaru, należy kliknąć symbol informacji przy nazwie grupy odnoszącej się do całego województwa, do konkretnego powiatu lub do danego roku (w przypadku większej liczby rejestrów). Na dole każdego z wyskakujących okien znajduje się odnośnik “Pobierz warstwy” (gdy otworzone zostało okno informacyjne z poziomu województwa) lub “Pobierz rejestry” (gdy otworzone zostało okno informacyjne z poziomu powiatu). Link przekierowuje użytkownika do repozytorium danych Data Atlas Fontium, do strony z danymi odpowiadającymi wybranemu obszarowi. Każda warstwa opisana jest za pomocą metadanych. Aby ściągnąć plik z danymi, wystarczy kliknąć na przycisk “Pobierz warstwę”, przejść do zakładki “Dane” i wybrać jeden z zaproponowanych formatów plików, w których rejestry zostały przygotowane: w umożliwiającym otwarcie w arkuszach kalkulacyjnych pliku Excelowym oraz pliku w formacie *.csv, a także w mających odwołanie przestrzenne plikach typu GeoJSON czy *shp.
Uczestnicy prac
Udostępnienie wybranych rejestrów poborowych ziem polskich Korony z drugiej połowy XVI w. musiało mieć charakter pracy zespołowej. Udało się pozyskać współpracę z następującymi osobami (wymienionymi w kolejności alfabetycznej), którym składamy podziękowania za chęć wzięcia udziału w przedsięwzięciu i wykonaną pracę:
Arkadiusz Borek, Krzysztof Boroda, Wiesława Duży, Michał Gochna, Piotr Guzowski, Emil Kalinowski, Wojciech Lis, Krzysztof Mikulski, Anna Paulina Orłowska, Dominik Róg, Michał Słomski, Jarosław Suproniuk, Bogumił Szady, Urszula Zachara-Związek, Adam Zapała, Tomasz Związek. Autorzy rejestrów poznańskich i kaliskich wymienieni zostali w publikacjach tychże rejestrów.
Opublikowane w ten sposób rejestry z pozostałych ziem Korony (tzn. spoza Wielkopolski, Kujaw, ziemi dobrzyńskiej i Podlasia) nie są oczywiście jedynymi, jakie zachowały się dla poszczególnych powiatów. Pozostałe spisy podatkowe są dostępne dla zainteresowanych nimi użytkowników dzięki wyszukiwarce rejestrów i innych spisów znajdujących się w wybranych tomach działu I Archiwum Skarbu Koronnego.
Uwagi czy propozycje uzupełnień prosimy zgłaszać na adres: atlasfontium@ihpan.edu.pl.
Prace zostały sfinansowane z projektu “Atlas historyczny Polski 2.0” (MNiSW, SONP/SP/466930/2020)
Michał Słomski, Tomasz Panecki, Aniela Wrzesińska