Zakład Atlasu Historycznego Instytutu Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk od lat sześćdziesiątych XX wieku pracował nad serią “Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku”, określaną dalej skrótowo jako AHP . Projekt ten zakończył się w 2021 roku, a jednym z jego efektów jest opracowanie cyfrowej edycji wybranych rejestrów poborowych – podstawowego źródła informacji do AHP. 

W 2023 roku ZAH podjął działania mające na celu udostępnienie zawartości wybranych ksiąg I oddziału Archiwum Skarbu Koronnego za pomocą aplikacji INDXR. W księgach oznaczone zostały poszczególne zapiski: jednolite pod względem formalnym fragmenty tekstu, np. rejestr poborowy danego powiatu. W ten sposób udało się opracować “spis treści” udostępnionych ksiąg ASK I.

Idea sporządzenia tego rodzaju inwentarza pojawiała się od czasu do czasu w polskiej literaturze. Potrzebę uporządkowania wiadomości o rejestrach mazowieckich przedstawiały Irena Gieysztorowa i Anna Żaboklicka. O sporządzeniu całościowego inwentarza tomów skarbowych Archiwum Skarbu Koronnego wspominał Jerzy Senkowski, zaś wykorzystanie w tym celu bazy danych postulował Hubert Wajs((J. Senkowski, Materiały źródłowe do genezy skarbu publicznego w Polsce w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, “Archeion”, 23, 1954, s. 38; I. Gieysztorowa, A. Żaboklicka, Rejestry poborowe Mazowsza z XVI w. Uzasadnienie nowego wydawnictwa źródłowego, “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”,3 (2), 1955, s. 341–343; I. Gieysztorowa, Mazowieckie akta skarbowe XV–XVII w. Próba odtworzenia układu, w: Księga Pamiątkowa 150-lecia Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, Warszawa 1958, s. 209–217; H. Wajs, Archiwum Skarbu Koronnego i rejestry poborowe – baza danych (prezentacja), “Miscellanea Historico-Archivistica”, 12, 2000, s. 109–112.)). Niniejsze udostępnienie zawartości wybranych ksiąg I działu ASK wychodzi naprzeciw tego typu postulatom.

INDXR

INDXR to internetowa platforma do wieloużytkownikowej transkrypcji, a następnie publikacji historycznych rękopisów, z zachowaniem powiązania między wpisami bazodanowymi a miejscami na skanach rękopisów((Szczegółowiej o działaniu aplikacji i stojących za nią założeniach: A. Borek i in.,Technical and methodological foundations of digital indexing of medieval and early modern court books, “Digital Scholarship in the Humanities”, 35 (2), 2019, s. 233–253, DOI: 10.1093/llc/fqz030. Aplikacja została wykorzystana do opracowania edycji księgi grodzkiej wschowskiej (1495–1526). Por.: M. Słoń, U. Zachara-Związek, The Court Records of Wschowa (1495–1526). Digital Edition “Studia Geohistorica”, 6, 2018, s. 204–222. Zob. także: P. Szwedo-Kiełczewska, Aplikacja INDXR jako narzędzie udostępniania treści Metryki Koronnej – przykład księgi MK 126 z czasów Stefana Batorego, “Studia Geohistorica”, 9, 2021, s. 181–191.)). Umożliwia indeksowanie rękopisów, w wyniku czego powstaje baza danych będąca źródłem danych do kolejnych analiz. System ten obsługiwany jest przez przeglądarkę internetową, a dane tworzone podczas prac przechowywane są na centralnym serwerze IH PAN. Dzięki dużej elastyczności, aplikacja INDXR umożliwia projektowanie i tworzenie własnych struktur danych oraz modyfikacje ich w zależności od charakteru opracowanego źródła.

Praca na źródłach w oprogramowaniu INDXR polega m.in. na oznaczaniu zawartych w źródłach informacji niezbędnych do poznania struktury danej jednostki archiwalnej. W przypadku ksiąg sądowych najczęściej były to kolejne zapiski wprowadzane do tomów oraz informacje o osobach stających przed obliczem sprawiedliwości. Wśród źródeł, które dają się opracować w podobny sposób przy pomocy aplikacji INDXR, znajdują się rejestry poborowe oraz innego rodzaju spisy zawarte w księgach działu I Archiwum Skarbu Koronnego.

Zindeksowane tomy ASK I

Podczas prac zindeksowanych zostało 87 tomów działu I Archiwum Skarbu Koronnego: ASK I 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 60, 62, 63, 64, 78, 79, 81, 83, 84, 85, 86, 89, 90, 92, 93, 94, 96, 97, 102, 103, 106, 107, 108, 111, 112, 114, 117, 119, 120, 121, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 177. Podstawowym kryterium dotyczącym wyboru danych tomów były informacje zawarte w inwentarzach zespołów archiwalnych Archiwum Głównego Akt Dawnych. Wybrane zostały te tomy, w których – wedle inwentarzy – znajdował się chociażby jeden rejestr poborowy z XVI w. Pominięte zostały zatem te tomy, które zawierały np. wyłącznie rekognicje płatników podatku w tego okresu. Jedynie tom ASK I 177 zawiera spis podatkowy  z początku XVIII w.

Podstawowym zadaniem dla osób zajmujących się poszczególnymi tomami było opracowanie struktury każdej z ksiąg. Służyła do tego warstwa i tabela zapisek. Jako jedną zapiskę w księdze traktowano jeden rejestr lub jeden rodzaj spisu zawartego w tomie, posiadającego nagłówek tytułowy, wskazujący na początek danego źródła. Decyzja dotycząca tego, czy dany rejestr był nowym spisem czy częścią poprzedniego, nie zawsze należała do oczywistych. Łącznie w tych 87 tomach oznaczonych zostało 1474 zapisek, z czego 709 to rejestry poborowe. Dodać do tego należy 56 spisów rekognicji, 40 sumariuszy, 17 podsumowań oraz 44 rozliczenia poborców. Łącznie jest to zatem 866 źródeł związanych z organizacją i rejestracją poboru ziemskiego, co stanowi 59% zawartości udostępnionych 87 tomów.

Skany kart kolejnych tomów ASK I udostępnione zostały za pomocą aplikacji INDXR Viewer. Umożliwia ona przeglądanie poszczególnych ksiąg. W panelu po lewej stronie można wybrać konkretną stronę danego źródła. Wszystkie pliki nazwane są numerami odpowiadających im stron. Na cyfrowym wizerunku danej strony nałożona została warstwa zapisek, tzn. informująca o tym, jakiego źródła (spisu czy rejestru) częścią jest dana strona. Po kliknięciu na warstwę pojawi się wyskakujące okienko (pop-up) z informacjami o źródle.

Struktura tabeli opisującej daną zapiskę przedstawia się następująco:

1. rok – rok poborowy. Zawiera informację o roku ustalenia danego poboru, nie zaś spisania źródła czy zebrania podatku. Wyjątek stanowią rejestry województw  chełmińskiego i pomorskiego: chociaż pobór został zebrany na mocy uniwersału uchwalonego na sejmie lubelskim 1569 r., to do jego zebrania doszło w 1570 r. Oba rejestry zostały opublikowane przez Adolfa Pawińskiego pod tą właśnie datą i funkcjonują w literaturze jako rejestry roku 1570;
2. rok_pocz – rok początkowy. W przypadku źródła obejmującego kilka lat pole to zawiera informację o pierwszym roku, który obejmuje źródło. W takim przypadku pole rok powinno być puste;
3. rok_konc – rok końcowy. W przypadku źródła obejmującego kilka lat pole to zawiera informację o ostatnim roku, który obejmuje źródło. W takim przypadku pole rok powinno być puste;
4. naglowek – nagłówek. W polu tym zawarto transkrypcję nagłówka danego źródła. W przypadku braku nagłówka pole powinno zawierać informację o braku nagłówka (“[brak]”);
5. data_zrd – data źródłowa. W przypadku, gdy w danym źródle podana została data jego sporządzenia, w tym polu znajduje się transkrypcja daty źródłowej wraz z miejscem jego sporządzenia, jeśli takie występuje;
6. data_rozw – data rozwiązana. W przypadku, gdy w danym źródle podana została data jego sporządzenia, w tym polu znajduje się data we współczesnym zapisie kalendarzowym ze znormalizowaną nazwą miejsca jego sporządzenia, jeśli takie występuje;
7. rodzaj_rejestru – rodzaj rejestru. W tym polu znajduje się informacja o charakterze spisu;
8. typ_sprawy – charakter rejestru. W przypadku, gdy w polu rodzaj_rejestru znajduje się wartość “inne”, w tym polu doprecyzowany jest charakter danego źródła;
9. powiat – powiat. W tym polu znajduje się informacja o powiecie, którego dotyczy dane źródło;
10. ziemia – ziemia. W tym polu znajduje się informacja o ziemi, której dotyczy dane źródło;
11. wojewodztwo – województwo. W tym polu znajduje się informacja o województwie, którego dotyczy dane źródło;
12. varia – uwagi.  W tym polu znajdują się różnorakie informacje, które wydały się istotne do odnotowania w związku z danym źródłem. W przypadku części ksiąg w polu tym odnotowany został wewnętrzny podział treściowy źródła;
13. archiwum – archiwum. W tym polu znajduje się informacja o archiwum, w którym źródło jest przechowywane. We wszystkich przypadkach będzie to informacja o Archiwum Głównym Akt Dawnych (AGAD);
14. sygnatura – sygnatura. W tym polu znajduje się skrót sygnatury jednostki archiwalnej, jaką oznaczone zostało dane źródło;
15. strona_pocz – strona początkowa. W tym polu znajduje się informacja o numeracji lub foliacji pierwszej strony źródła;
16. strona_konc – strona końcowa. W tym polu znajduje się informacja o numeracji lub foliacji ostatniej strony źródła.

W niektórych przypadkach oprócz warstwy z zapiskami na skanie widnieje również nałożona warstwa z hasłami. Hasłem jest występowanie danej miejscowości w źródle na konkretnej stronie. Po kliknięciu na hasło otworzy się wyskakujące okienko z następującymi informacjami:

1. transliteracja – transliteracja zapisu nazwy miejscowości występującej w źródle;
2. forma_znormalizowana – znormalizowany do współczesnych reguł ortograficznych zapis nazwy miejscowości występującej w źródle;
3. podtyp_hasla – podtyp hasła, zawierający informację o charakterze osady (miasto, wieś itd.), której nazwa występuje w źródle;
4. id_osady – unikalny identyfikator reprezentującego daną miejscowość punktu znajdującego się w zbiorczej bazie AHP;
5. inf_dod – informacje dodatkowe;
6. varia – informacje, które nie zostały wtłoczone w formularz hasłowy.

Okno zawiera również możliwość zobaczenia punktu, reprezentującego daną miejscowość, na mapie. Wymagane w tym celu jest jednak przyporządkowanie miejscowości identyfikatora z bazy zbiorczej AHP, co zależało w dużej mierze od osób opracowujących księgi.

Wyszukiwarka zapisek

Wyszukiwarka zapisek działa na zasadzie przeszukiwalności kolumn, w których znalazły się informacje umożliwiające dotarcie do interesującego rejestru. Rejestr można znaleźć poprzez:

1.) wpisanie numeru tomu z I działu Archiwum Skarbu Koronnego, w którym znajduje się dany rejestr, najlepiej w formie “ASK I <numer tomu>”. Wpisanie samego numeru  tomu również wystarczy, trzeba jednak mieć na uwadze, że szukając tomu o numerze 12 w rezultatach wyszukiwania wyskoczą również inne tomy, w których nazwie znajduje się poszukiwany ciąg znaków, np. “ASK I 121”;

2.) wpisanie rodzaju rejestru, jakiego szukamy. Podstawowe rodzaje najczęściej występujących typów spisów lub spisów odnoszących się do zbierania określonego podatku dostępne są w rozwijanej liście w postaci słownika, która otworzy się po kliknięciu lewym przyciskiem myszki w polu wyszukiwarki (przy braku zaznaczenia jakiejkolwiek opcji powinien wyświetlać się napis “Nie wybrano niczego”).

• Podstawowym rodzajem rejestru jest “pobór ziemski”, który mógł zostać sporządzony z dodatkiem innego rodzaju rejestrów, przede wszystkim z kategorią “pobór miejski”, “czopowe” i “szos”;
• Różnica między “poborem miejskim” a “szosem” wynika z podstawy zbierania pieniędzy. W przypadku “szosu”  była to tylko ta zryczałtowana opłata od szacunkowego majątku mieszczan danego ośrodka. “Pobór miejski” był z kolei rozbudowanym w drugiej połowie XVI w. podatkiem pobieranym w miastach, za który najczęściej odpowiedzialna była rada miejska. Najczęściej zawierano w nim szos, opłaty od rzemieślników, zagrodników i komorników, od propinacji, rzadziej od innego rodzaju kategorii podatkowych;
• Kategoria “inne” dotyczy najczęściej umiejscowionych w tomach I działu Archiwum Skarbu  Koronnego  inwentarzy królewszczyzn  i starost oraz rozliczeń podatkowych, retent, sumariuszy. Informację, jaki to rodzaj “innego” rejestru zawiera kolumna “Charakter rejestru”;

3.) wpisanie nazwy województwa, którego rejestry są przedmiotem zainteresowania;

4.) wpisanie nazwy ziemi, której rejestry są przedmiotem zainteresowania;

5.) wpisanie nazwy powiatu, którego rejestry są przedmiotem zainteresowania.

W przypadku wątpliwości, do której szesnastowiecznej jednostki administracyjnej należała poszukiwana miejscowość, polecamy skorzystanie z tomów serii AHP, dostępnych w Repozytorium  Cyfrowym Instytutów Naukowych lub z przestrzennej bazy danych “Ziemie polskie Korony w XVI wieku”, dostępnej na portalu AtlasFontium.pl. Strukturę podziałów administracyjnych Korony przedstawił także K. Chłapowski w artykule “Granice i podziały administracyjne Królestwa Polskiego i Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XV–XVIII wieku”((K. Chłapowski, Granice i podziały administracyjne Królestwa Polskiego i Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XV–XVIII wieku, “Studia Geohistorica”, 7, 2019, s.163–189)).

Wykorzystanie wyszukiwarki umożliwia przede wszystkim dotarcie do skanów źródła. W kolumnie “Źródło” znajduje się link, którego kliknięcie lewym przyciskiem myszy przenosi użytkownika do aplikacji umożliwiającej wertowanie kolejnych kart w danej księdze.

Wyszukiwarka miejscowości

Podobnie, jak wyszukiwarka rejestrów działa wyszukiwarka miejscowości. Dotyczy to tych rejestrów – głównie z drugiej połowy XVI w. – w których oznaczono hasła odpowiadające wzmiankowanym w spisach miejscowościom.

1. nazwa – szesnastowieczna nazwa miejscowości, opracowana w ramach prac nad poszczególnymi tomami serii AHP. W celu upewnienia się w szesnastowiecznej wersji nazwy poszukiwanej miejscowości, zachęcamy do skorzystania z tomów serii AHP;
2. nazwa współczesna – współczesna nazwa poszukiwanej miejscowości;
3. rok – rok przeprowadzenia poboru, zgodny z datą uchwalenia uniwersału poborowego, na podstawie którego doszło do zebrania pieniędzy;
4. powiat – nazwa powiatu, w którym znajdowała się poszukiwana miejscowość;
5. województwo – nazwa województwa, w którym znajdowała się poszukiwana miejscowość.

W tabeli z wynikami wyszukiwania znajdują się dwie dodatkowe kolumny:

1. źródło – w tym polu znajduje się link do skanu strony, na której znajduje się poszukiwana miejscowość;
2. mapa – w tym polu znajduje się link do aplikacji z rejestrami poborowymi z drugiej połowy XVI wieku, z przybliżeniem do punktu na mapie, w którym zlokalizowana była dana miejscowość.

Uczestnicy prac

Udostępnienie opracowanych przy pomocy aplikacji INDXR wybranych ksiąg działu I ASK musiało mieć charakter pracy zespołowej. Udało się pozyskać współpracę z następującymi osobami (wymienionymi w kolejności alfabetycznej), którym składamy podziękowania za chęć wzięcia udziału w przedsięwzięciu i wykonaną pracę:

Krzysztof Boroda, Wiesława Duży, Piotr Kołpak, Krzysztof Kossakowski, Monika Kozłowska-Szyc, Wojciech Lis, Piotr Łozowski, Grzegorz Potoczny, Dominik Róg, Marek Słoń, Tomasz Walczak, Patrycja Wiencierz, Adam Zapała.

Uwagi czy propozycje uzupełnień prosimy zgłaszać na adres: atlasfontium@ihpan.edu.pl. 

Prace zostały sfinansowane z projektu “Atlas historyczny Polski 2.0” (MNiSW, SONP/SP/466930/2020)

Michał Słomski, Tomasz Panecki