Przedmowa

Przedmowa

Elżbieta Kowalczyk-Heyman

Idea stworzenia słownika historyczno-geograficznego ziem polskich w średniowieczu na-rodziła się w środowisku historyków-mediewistów już w okresie międzywojennym. Jednak do jej skonkretyzowania i rozpoczęcia realizacji doszło dopiero w latach pięćdziesiątych XX w. Profesor Adam Wolff rozpoczął intensywne prace nad gromadzeniem wypisów ze źródeł opublikowanych oraz archiwalnych, dotyczących osadnictwa Mazowsza do 1526 r., zakładając obszerne kartoteki dla średniowiecznych miejscowości 15 ziem, a także nazw obiektów fizjograficznych Mazowsza. Do prac tych zaangażował ponad 20 osób, w większości zatrudnionych na pracach zleconych. Badacze i archiwiści rozpisali wybrane źródła, notując i streszczając ważniejsze przekazy, zazwyczaj teksty łacińskie, czasem trudno czytelne. Adam Wolff dokonywał korekt odczytu oraz identyfikował wstępnie osady i obiekty topograficzne, gromadząc dane w układzie chronologicznym, wewnątrz poszczególnych haseł, pracując nad nimi aż do swej śmierci w 1984 r. Podobne prace podjęto także dla innych regionów Polski.

W latach sześćdziesiątych XX w. uzgodniono sposób publikacji owych zebranych i dalej uzupełnianych danych w postaci zwięzłego słownika. Ustalono wówczas jego układ, zakres chronologiczny oraz podział wewnętrzny omówień poszczególnych miejscowości, jednostek administracji państwowej i kościelnej oraz pojawiających się w przekazach źródłowych nazw elementów pokrycia terenu (np. rzek, bagien i jezior, gór, kompleksów leśnych). Szczegółowe informacje dotyczące koncepcji słownika jako całości, zawartości jego tomów oraz trudności, na które natrafiały zespoły uczonych opracowujących je, były omówione we wstępach do kolejno publikowanych tomów, a Tomasz Jurek zebrał je ostatnio w jednym miejscu we wprowadzeniu do elektronicznej edycji całej serii 1.

Nie ma zatem potrzeby ponownego ich omawiania. Opracowania poszczególnych tomów słownika podjęli się pracownicy Instytutu Historii PAN w Krakowie, Poznaniu i Warszawie. Przypomnieć wypada tylko kolejność ukazywania się poszczególnych tomów słownika.

Jako pierwszy powstał, opracowany przez Ryszarda Rosina, słownik ziemi wieluńskiej, poprzedzony obszernym wstępem pióra Karola Buczka, traktowany jako zeszyt próbny 2. Po blisko dziesięciu latach, równocześnie, wydano już w postaci zunifikowanej, słowniki ziemi chełmińskiej 3. i ziemi wyszogrodzkiej (pierwszy próbny zeszyt dla Mazowsza) 4. Na rozpoczęcie publikowania kolejnych tomów przyszło czekać do lat osiemdziesiątych. Rozpoczęto wówczas wydawanie słowników: województwa krakowskiego 5, województwa poznańskiego 6 województwa płockiego (ziemie płocka i zawkrzeńska) 7. Dwa pierwsze ukazują się nadal, trzeci ukończono w roku 2000. Jako ostatni wydano, w 2013 r., słownik ziemi warszawskiej 8. Należy też wspomnieć, że poza tą serią, ale z zachowaniem jej wypracowanego schematu lub nieco zmodyfikowanego, ukazało się kilka innych słowników historyczno-geograficznych9. Obecnie w Instytucie Historii PAN w Warszawie prowadzone są prace nad słownikiem ziemi liwskiej. Przygotowują go Marta Piber-Zbieranowska i Anna Salina. W trakcie prac okazało się, że obszerny zbiór wypisów źródłowych do dziejów tej ziemi, w wyniku wielu indywidualnie prowadzonych kwerend źródłowych dla Mazowsza średniowiecznego jest już zawarty w materiałach Kazimierza Pacuskiego, emerytowanego pracownika tegoż Instytutu. Badacz ten zestawił je, uzupełnił o analizy materiałów kartograficznych oraz poszerzył o informacje źródłowe z dawnych opracowań, zawierających wypisy ze źródeł już nieistniejących, utraconych podczas II wojny światowej. Wstępnie opracował je zgodnie z przyjętymi zasadami słownika historyczno-geograficznego i w formie wydruku komputerowego przekazał do Pracowni Słownika Historyczno-geograficznego Mazowsza w IH PAN w Warszawie.

Doceniając trud włożony w opracowanie tego zbioru oraz niewątpliwą jego przydatność dla badań nad osadnictwem i dziejami ziemi liwskiej, zdecydowano się na jego opublikowanie jako Materiałów do słownika historyczno-geograficznego ziemi liwskiej w średniowieczu i w XVI wieku. Korzystając z tego opracowania należy jednak zdawać sobie sprawę z jego niekompletności i ułomności. O części z nich wspomina zresztą sam Autor we wstępie poprzedzającym część materiałową.

Braki dotyczą zarówno podstawy źródłowej w odniesieniu do poszczególnych miejscowości ziemi liwskiej, jak i elementów pokrycia terenu. Z tego też powodu identyfikacja i lokalizacja poszczególnych osad budzi niekiedy wątpliwości. Autor posługiwał się tu m.in. atlasem historycznym Mazowsza opracowanym dla drugiej połowy XVI w. 10 , w którym w ziemi liwskiej, w zestawionych wówczas danych, nie odnaleziono niektórych osad i obiektów topograficznych, a część z nich była błędnie zlokalizowana. Materiały można byłoby dopracować przy pełnym wykorzystaniu literatury przedmiotu, szczególnie najnowszej, dotyczącej dziejów osadnictwa i rodów szlacheckich tej ziemi oraz współczesnych map topograficznych. Wątpliwości budzi częste używanie sformułowania „włość leśna”, być może nie zawsze mającego uzasadnienie. Jest to skutek pominięcia wyników badań archeologicznych, rejestrujących w ziemi liwskiej liczne średniowieczne osady i cmentarzyska, poprzedzające akcję osadniczą podjętą na początku XV w. przez księcia Janusza I.

Dostrzeżone już nad tym etapie prac nad słownikiem ziemi liwskiej ułomności omawianych Materiałów nie przekreślają jednak jego wartości jako całości i do czasu opracowania oraz opublikowania ostatecznej wersji słownika będą istotną pomocą dla badaczy zajmujących się dziejami osadnictwa ziemi liwskiej i z pewnością, po weryfikacji, zostaną wykorzystane do jego stworzenia.

  1. Słownik Historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu. Edycja elektroniczna, red. T. Jurek, oprac. informatyczne S. Prinke, Instytut Historii PAN 2010-2014, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/index.php [dostęp: 26.06.2015], Wprowadzenie.[]
  2. R. Rosin, Słownik historyczno-geograficzny ziemi wieluńskiej w średniowieczu, wstęp K. Buczek, Warszawa 1963.[]
  3. Słownik historyczno-geograficzny ziemi chełmińskiej w średniowieczu, oprac. K. Porębska, Wrocław 1971.[]
  4. Słownik historyczno-geograficzny ziemi wyszogrodzkiej w średniowieczu, oprac. A. Wolff, A. Borkiewicz-Celińska, Wrocław 1971[]
  5. Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, t. I, oprac. zbiorowe, Wrocław 1980.[]
  6. Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, t. I, oprac. zbiorowe, Wrocław 1982.[]
  7. Słownik historyczno-geograficzny województwa płockiego w średniowieczu, z. 1, oprac. A. Borkiewicz-Celińska, Warszawa 1980.[]
  8. Słownik historyczno-geograficzny ziemi warszawskiej w średniowieczu, oprac. A. Wolff, K. Pacuski, do druku przygotowały M. Piber-Zbieranowska, A. Salina, Warszawa 2013.[]
  9. We wspomnianej elektronicznej edycji słownika Tomasz Jurek część tych wydawnictw zestawił w osobnym wykazie, pozostałe wymienił w tekście wprowadzenia i w przypisach do nich, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/intro.php [dostęp: 26.06.2015][]
  10. Atlas historyczny Polski. Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, opracowanie zbiorowe pod red. W. Pałuckiego, cz. 1 Mapa, plany, cz. 2 Komentarz, indeksy, Warszawa 1973.[]