Publikacja powstała w ramach projektu Narodowego Centrum Nauki „Atlas historyczny miast polskich: Kalisz” OPUS nr 2015/19/B/HS3/00549.
Zobacz księgi
Wstęp
Niniejsza publikacja stanowi edycję źródłową najstarszych zachowanych ksiąg miejskich Kalisza z lat 1537-1556, która wykorzystuje możliwości cyfrowej metody edycji źródeł, wykorzystanej przy okazji wcześniejszych publikacji księgi ziemskiej wschowskiej((M. Słoń, U. Zachara-Związek, The Court Records of Wschowa (1495–1526). Digital Edition, „Studia Geohistorica”, 6, 2018, s. 204-222, http://atlasfontium.pl/index.php?article=wschowa (dostęp: 08.04.2021).)) i powstałych na jej bazie kolejno edycji ksiąg sądów szlacheckich powiatu kaliskiego z przełomu XV i XVI w.((Elektroniczne indeksy do ksiąg sądów szlacheckich powiatu kaliskiego (ok. 1470–1519), red. T. Związek, oprac. W. Brzeziński, J. Karczewska, W. Lis, M. Słomski, U. Zachara-Związek, T. Związek, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk, 2018 (wersja robocza), http://atlasfontium.pl/index.php?article=gr_zm_kalisz_c1500 (dostęp: 08.04.2021).)), akt konsystorza kaliskiego z lat 1504-1540((Księgi konsystorza kaliskiego 1504–1540 (wersja robocza), red. A. Borek, oprac. A. Borek, I. Krawczyk, W. Lis, K. Szuba; Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk, 2018, http://atlasfontium.pl/index.php?article=kkk_09_13 (dostęp: 08.04.2021).)) oraz ponownie ksiąg sądów szlacheckich powiatu kaliskiego z lat 1587-1594((Księgi sądowe powiatu kaliskiego 1587-1594 (wersja robocza), red. M. Gochna, oprac. M. Gochna, E. Kalinowski, P. Klint, http://atlasfontium.pl/index.php?article=kspk (dostęp: 08.04.2021).)).
Edycją zostało objętych pięć ksiąg miejskich znajdujących się w zbiorach Archiwum Państwowego w Poznaniu w zespole akt miasta Kalisza:
– I/6 – księga burmistrzowsko-radziecka z lat 1537-1546 (format folio, 313 stron);
– I/7 – księga burmistrzowsko-radziecka z lat 1546-1556 (format folio, 554 strony);
– I/53 – księga wójtowsko-ławnicza z lat 1538-1541 (dutka, 297 stron);
– I/54 – księga wójtowsko-ławnicza z lat 1541-1545 (format folio, 396 stron);
– I/55 – księga wójtowsko-ławnicza z lat 1545-1556 (format folio, 950 stron).
Materiał ten został opracowany w ramach prowadzonych prac nad wydaniem tomu Atlasu historycznego miast polskich poświęconego Kaliszowi, którymi koordynuje dr hab. Urszula Sowa.
Sposób opracowania
Skany ksiąg miejskich umieszczono w aplikacji INDXR pozwalającej na precyzyjne zaznaczanie wybranych obszarów obrazu, z których każde tworzy oddzielny wpis w bazie danych. Opracowanie ksiąg przeprowadzono na dwóch poziomach – zapisek i haseł, przy czym księga I/6 z racji pilotażowego charakteru różni się w stosunku do pozostałych ksiąg układem danych i poszczególnymi kolumnami w bazie danych, co szerzej zostanie opisane w poniższych podpunktach.
a) Zapiski
Tabela zapisek stanowi spis wszystkich zapisek odnotowanych w księdze. Oprócz klasycznych wpisów z poszczególnymi akcjami prawnymi, odrębnie oznaczano zapiski dotyczące posiedzeń sądów (np. iudicium magnum bannitum, iudicium particulare bannitum) oraz zmian składów władz miejskich. Tabelę pierwotnie zbudowano z następujących kolumn:
– „stron_pocz” – strona początkowa, na której zaczyna się zapiska;
– „stron_koniec” – strona końcowa, na której kończy się zapiska;
– „zapiska_na_str” – numer oznaczający kolejność zapiski na danej stronie;
– „rok” – rok sporządzenia zapiski zapisywany w formie liczbowej znormalizowanej;
– „data_zrd” – data sporządzenia zapiski w oparciu o zapis źródłowy, np. feria sexta post octavas Corporis Christi;
– „naglowek” – transkrypcja nagłówka lub informacja o jego braku;
– „typ_sprawy” – oznaczenie rodzaju akcji prawnej w zapisce;
– „reka” – oznaczenie ręki pisarskiej;
– „varia” – rozmaite uwagi dotyczące zapiski;
– „odczyt” – odczyt wybranych zapisek;
– „data_rozw” – data rozwiązana, tj. data dzienna wpisana w oparciu o współczesny kalendarz w formie liczbowej;
– „archiwum” – oznaczenie archiwum;
– „id_zapiski” – identyfikator zapiski, łączący dane z tabeli zapisek i haseł.
W pierwotnej wersji kolumna „varia” w znacznej mierze odpowiadała za oznaczanie kontynuacji zapiski, jednak z racji niedoskonałości tego rozwiązania w pozostałych księgach dodano usprawnienie w postaci oddzielnej kolumny „kontynuacja_zapiski”, gdzie po wprowadzeniu domyślnej wartości „t” informowano o kontynuowaniu zapiski z poprzedniej strony. W kolumnie „varia” postanowiono ponadto odnotowywać wzmianki o rzemieślnikach i władzach miejskich, co stanowi znaczne ułatwienie dla osób poszukujących szczegółowych informacji na temat struktury rzemiosła czy elit miejskich Kalisza w połowie XVI w.
b) Hasła
Tabela haseł składa się z indeksów o charakterze rzeczowym i geograficznym, które stanowią główny przedmiot opracowania, czyli elementy topograficzne i obiekty charakterystyczne. W pierwotnej wersji w księdze I/6 początkowo oznaczano również indeksy o charakterze osobowym, odnoszące się do poszczególnych osób związanych z Kaliszem, jednak z racji czasochłonności tego rozwiązania zrezygnowano z ich oznaczania, zaś skrótowe informacje o rzemieślnikach i władzach miejskich przeniesiono do kolumny „varia” w tabeli zapisek. Tabelę zbudowano w oparciu o kolumny:
– „transliteracja” – transkrypcja opisu obiektu, np. molendinum nostrum, domum suam;
– „podtyp_hasla” – kolumna informująca o podtypie hasła. Podtypy w ramach indeksów geograficznych dotyczą wszelkich obiektów topograficznych (rzeki, stawy, wzgórza, drogi i in.), z kolei rzeczowe informują o obiektach charakterystycznych (np. topografia miejska – w tym przedmieścia, ulice, domy, kościoły itd.);
– „zawod” – informacja o zawodzie osoby (w rzeczywistości kolumna niewykorzystywana);
– „inf_dod” – informacje dodatkowe;
– „varia” – rozmaite uwagi dotyczące hasła; kolumna przejęła funkcję szczegółowego opisu oznaczonego obiektu, w tym opisy sąsiedztw i lokalizacji;
– „forma_znormalizowana” – znormalizowana forma hasła (w rzeczywistości kolumna niewykorzystywana).
W przypadku księgi I/6, w odróżnieniu od pozostałych ksiąg, tabela haseł posiada również kolumny:
– „id_obiektu” – unikalny identyfikator obiektu (w rzeczywistości kolumna niewykorzystywana);
– „opis” – dokładny opis hasła (w rzeczywistości kolumna niewykorzystywana, jej funkcje przejęły „varia”);
– id_osady – unikalny identyfikator osady pochodzący z bazy danych „Ziemie polskie Korony w XVI wieku”((Ziemie polskie Korony w XVI w. Przestrzenna baza danych, Instytut Historii PAN im. Tadeusza Manteuffla, http://atlasfontium.pl/index.php?article=korona (dostęp: 12.04.2021).)).
Wojciech Lis