Opracowanie: „Wykaz majątków wielkiej własności ziemskiej w Polsce objętych dekretem o reformie rolnej z 6 IX 1944 r.” powstało dzięki finansowaniu Polskiego Związku Ziemian w Wielkiej Brytanii. © Polski Związek Ziemian w Wielkiej Brytanii. © Agnieszka Epsztein, Jan Epsztein i Tadeusz Epsztein.

Dekret z 6 września 1944 r. „o przeprowadzeniu reformy rolnej” ogłoszony przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) była faktycznie formą wywłaszczenia całej wielkiej własności ziemskiej na ziemiach polskich u kresu II wojny światowej((Na temat powojennej reformy rolnej (1944 r.) powstała już dość obszerna literatura przedmiotu, m.in. H. Słabek, O niektórych zagadnieniach reformy rolnej PKWN. Na podstawie stenogramu wykładu wygłoszonego na kursie Wydziału Propagandy i Agitacji KC PZPR, Warszawa 1958; Cz. Madajczyk, Sprawa reformy rolnej w Polsce 1939-1944. Programy – Taktyka, Warszawa 1961; H. Słabek, O programach reformy rolnej w latach 1939-1944, „Kwartalnik Historyczny”, 1962, R. LXIX, z. 2; idem, Dzieje polskiej reformy rolnej 1944-48, Warszawa 1972; idem, Polityka agrarna PPR. Geneza, realizacja, konsekwencje, Warszawa 1978; W. Góra, Reforma rolna PKWN, Warszawa 1969; A. Stogowska, Reforma rolna w powiecie płockim, „Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku” 1977, t. 9, s. 51-88; R. Jastrzębski, Reforma rolna po drugiej wojnie światowej. Ustawodawstwo państwa polskiego, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 2018, t. LXX, z. 1, s. 111-151.)). Władze komunistyczne tym posunięciem doprowadziły do likwidacji całej, elitarnej grupy społecznej, której historia sięgała średniowiecza, początków państwa polskiego. W 1944 r. już spora część wielkich właścicieli ziemskich nie miała pochodzenia szlacheckiego, ale nadal w grupie najzamożniejszych ziemian dominowały osoby mające korzenie w dawnych rodach herbowych.

W ostatnich dekadach historia ziemiaństwa stała się przedmiotem licznych opracowań naukowych. Ukazało się również sporo relacji i innych źródeł dotyczących tej grupy. Natomiast przebieg wywłaszczenia ziemiaństwa nadal nie został dokładnie opracowany, co wydaje się poważnym zaniedbaniem. Nie usprawiedliwia tej sytuacji stan źródeł, gdyż dysponujemy dla lat 1944-1945 dobrze zachowanym zasobem aktowym, zarówno na poziomie administracji lokalnej, jak i centralnej. Niniejsze zestawienie jest pierwszą próbą całościowego ujęcia liczbowego reformy 1944-1945 na terenie Polski (w granicach z 1944/5). Podajemy w nim spis wszystkich majątków objętych dekretem z 6 września 1944 r. Należy przypomnieć, że dekret przewidywał wywłaszczenie wszystkich gospodarstw rolnych, których obszar ogólny przekraczał 50 ha (100 ha na terenie Pomorza i Wielkopolski oraz na ziemiach poniemieckich). Wywłaszczenie objęło nie tylko ziemię należącą do majątków, ale także budynki mieszkalne i gospodarcze, inwentarz żywy i martwy, zakłady przemysłowe znajdujące się na terenie dóbr, przedmioty o większej wartości artystycznej i historycznej. Reforma objęła nie tylko majątki osób fizycznych, ale również podmiotów prawnych, instytucji, spółek, stowarzyszeń, fundacji, a także grunty państwowe. W tym momencie z przyczyn politycznych pominięto grunty kościelne, których nacjonalizację przeprowadzono kilka lat później (1950 r.) na podstawie innej ustawy.

Zestawienie powstało na podstawie materiałów urzędowych zgromadzonych przez Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych (MRiRR) w latach 1946-1951, obecnie przechowywanych w Archiwum Akt Nowych w Warszawie (AAN)((Wykorzystano następujące jednostki archiwalne zespołu MRiRR znajdującego się w AAN w Warszawie: 2061-2065 (Białystok), 2070-2075 (Gdańsk), 2081-2085 (Kielce), 2089-2093 (Kraków), 2094, 2096 (Lublin), 2100-2104 (Łódź), 2121-2124 (Pomorze), 2127, 2129-2135, 2137-2138 (Poznań), 2141, 2143-2145 (Rzeszów), 2158, 2160-2161, 2163-2164 (Śląsk), 2165-2168 (Warszawa).)). Dokumentacja obejmuje obszar Polski w granicach powojennych, czyli dostarcza dane tylko dla części dóbr ziemskich z terenów II RP. Pomija cały region wschodni kraju przyłączony w 1939 r. do ZSRR((Ciekawym przypadkiem jest niewielki obszar byłego woj. lwowskiego (ok. 480 km²), który do 1951 r. należał do Polski, a następnie został przyłączony do ZSRR[3]. W latach 1945-1951 obszar ten był częścią woj. lubelskiego i został wymieniony za fragment Bieszczad, które wróciły w 1951 r. do Polski.)).

Materiały zawierają spisy majątków podlegających dekretowi z 1944 r. w poszczególnych powiatach. Generalnie wszystkie opisy nieruchomości zostały sporządzone według jednolitego formularza i obejmują następujące dane: nazwę dóbr, nazwę gminy, nazwisko i imię ostatniego właściciela, numer paragrafu z dekretu o reformie rolnej((W tej kolumnie wpisywano, pod jaki paragraf dekretu podlegał dany majątek (informację pominięto).)), obszar ogólny majątku, obszar gruntów ornych, łąk, pastwisk, ogrodów, sadów, obszar ziemi pod zabudowaniami, pod wodami, parkami, chmielniki, lasy, nieużytki. W dalszych kolumnach szczegółowo były rozpisany podział ziemi podczas parcelacji. W naszym zestawieniu tę część danych pominęliśmy, gdyż dotyczą one innego zagadnienia. Naszym celem była rekonstrukcja stanu wielkiej własności w chwili ogłoszenia dekretu z 6 września 1944 r.

Opisana dokumentacja powstała w chwili, gdy proces parcelacyjny został w dużym stopniu już wykonany, czyli urzędnicy rejestrowali stan faktyczny. Mimo to w latach 1946/7-1949/51 sporządzono w większości powiatach kilkakrotne spisy, czy tylko ze względów biurokratycznych. W dużym stopniu tak, gdyż kolejne wersje niewiele różniły się od wcześniejszych. Tylko w nielicznych przypadkach można stwierdzić pewne uzupełnienia i korekty. Niestety niewiele wiemy o źródłach informacji zgromadzonych w opisach majątków, problemem ten wymaga dalszych badań. Ogólnie zebrane dane można podzielić na dwie kategorie, pierwsza dotyczy nazwy majątku i właściciela, druga danych liczbowych na temat obszaru poszczególnych części użytków i nieużytków rolnych. Pierwsza została sporządzona dość pobieżnie i niekiedy dość niechlujnie. Wielu informacji brakuje, m.in. bardzo często dane dotyczące właściciela ograniczają się do nazwiska, ewentualnie pierwszej litery imienia. Nazwy miejscowości, gdzie znajdowały się nieruchomości ziemskie nie zawsze obejmują wszystkie folwarki, czasami tylko podano nazwę głównej siedziby dóbr. Nie brakuje w tych opisach różnego typu błędów, o których jeszcze będzie obszerniej niżej. Do opisu liczbowego majątków administracja terenowa przyłożyła się z większą starannością, być może część danych zebrano z pomiarów podczas prac parcelacyjnych, inne musiały pochodzić z dokumentacji zgromadzonej w starostwach (rejestry gruntów, podatki itd.). Wydaje się, że te zestawienia są bardziej wiarygodne i dokładne, co nie oznacza, że również budzą różne zastrzeżenia. Mimo wielu problemów błędy i nieścisłości pojawiające się w zapisach nazw własnych są łatwiejsze do wychwycenia, niż analogiczne wątpliwości przy zapisach liczbowych. Nie ma możliwości weryfikacji tych danych bez sięgania do źródeł archiwalnych. W tym wypadku trudno opierać się na zestawieniach wcześniejszych, gdyż zmiany własnościowe dokonywano do ostatnich dni istnienia majątków. Obszar całkowity i poszczególnych części dóbr mógł ulegać zmianom. Tym większe zaskoczenie, gdy w wielu przypadkach areał podany w tabelach z lat 40. odpowiadał stanowi z okresu międzywojennego. Dla każdego powiatu takie przypadki znajdziemy, ale trudno na ich podstawie wyciągać jakieś dalej idące wnioski, np. Rakówka (pow. Kościan), Jaziorki (pow. Leszno), Witosław (pow. Leszno), Płaczkowo (pow. Mogilno), Piotrowo (pow. Poznań)((Ok. 1930 r. było w tym majątku 376 ha, w 1945 r. – 381 ha.)), Lubosina (pow. Szamotuły), Tarnowo (pow. Środa), Czarnotki (pow. Środa), Sulęcinek (Kopczynowo) (pow. Środa), Zberki (pow. Środa). Sondażowe weryfikacje pokazują, że niektóre dane z spisach z okresu reformy rolnej są zaniżone i rzeczywisty areał badanych majątków był wyższy, nie wiemy z jakich przyczyn pojawiają się takie różnice.

Mimo tych wielu wątpliwości trzeba założyć, że dokumentacja zbierana przez MRiRR w kwestii parcelacyjnej musiała być kompletna, co nie oznacza, że w takim stanie dotrwała do dziś. Dane zamieszczone w tabeli 1 pokazują, że są pewne różnice pomiędzy informacjami, które udało się uzyskać z zachowanego materiału archiwalnego z zespołu MRiRR a oficjalną statystyką. Analizę należy zacząć od woj. białostockiego, gdzie zachodzi najpoważniejsza różnica. Można ją łatwo wytłumaczyć, gdyż część powojennego woj. białostockiego obejmowało tereny poniemieckie (pow. ełcki, gołdapski i olecki), w sumie na terenie tego województwa znalazło się takich gruntów 227, 9 tys. ha, objętych dekretem z 6 IX 1944 r., czyli razem z majątkami położonymi w pozostałej części regionu (110,8 tys. ha) otrzymamy wynik zbliżony do podanego w Roczniku z 1949 r.: 338,7 tys. ha. Natomiast różnice występujące w pozostałych województwach mogą mieć źródło w pominięciu w naszym opracowaniu większości dóbr liczących poniżej 50 ha, które też umieszczono w wykazach dla poszczególnych powiatów. Czasami były to samodzielne folwarki większych majątków, ale nie zawsze to można udowodnić. W niektórych starostwach nawet niewielkie posiadłości należące do skarbu państwa były wprowadzane do dokumentacji parcelacyjnej.

Tabela 1. Majątki wielkiej własności ziemskiej w Polsce objęte dekretem z 6 IX 1944 r. (bez ziem poniemieckich).

Źródło: AAN, MRiRR; Rocznik Statystyczny 1949, Warszawa 1950, s. 54.

Do charakterystyki materiału źródłowego trzeba dodać informacje na temat stanu technicznego opisywanej dokumentacji. Zestawienia wykonywano w różnych województwach i powiatach w odmienny sposób. W części województw wykorzystano do nich specjalne druki, do których wpisywano wszystkie dane maszynowo lub ręcznie. Do najbardziej jednolitych zestawień należą tabele wykonane w Kieleckiem. Niektóre starostwa wykorzystywały do sporządzania spisów niskiej jakości papier, który rozpada się obecnie i wymaga pilnej konserwacji((Problem ten dotyczy także innych zbiorów dokumentów z tego okresu.)). Niestety konserwacja tych archiwaliów dopiero się rozpoczęła i dotąd objęła tylko wybrane jednostki archiwalne. Niektóre wykazy są tak uszkodzone, że nie udało się pozyskać informacji dla wszystkich obiektów (majątków) (brak fragmentów dokumentów). Mimo tych trudności udało się w AAN odszukać zdecydowaną większość materiałów. Z poważniejszych braków należy odnotować zaginięcie fragmentu spisu z powiatu mogileńskiego((Dla brakującej części powiatu mogileńskiego zachowały się ogólne podsumowania obejmujące powierzchnię całkowitą dóbr ziemskich.)) i nie udało się odnaleźć pełnego wykazu dla powiatu ciechanowskiego. Dla tego ostatniego nie mamy szczegółowego podziału gruntów na różne kategorie.

Ważnym problemem edytorskim są liczne błędy występujące w nazwach własnych w poszczególnych spisach rozparcelowanych majątków. Najczęściej spotykamy przekręcenia pisowni nazwisk właścicieli, począwszy od drobnych literówek, po większe błędy, niekiedy uniemożlwiające identyfikację osoby i rodziny, np. „Lewicki”, zamiast „Siwicki” (pow. Biłgoraj), „Buduszyński”, zamiast „Boduszyński” (pow. Chełm, Lublin), „Grakowska”, zamiast „Grabowska” (pow. Lublin), „Kusiel”, zamiast „Kuszell” (pow. Chełm), „Horliczko”, zamiast „Hordliczka” (pow. Garwolin), „Turoboński”, zamiast „Turobojski” (pow. Garwolin), „Mikłonczewski”, zamiast „Mikłaszewski” (pow. Grójec), „Konwerska”, zamiast „Kowerska” (pow. Grójec), „Hagerberger”, zamiast „Higersberger” (pow. Grójec), „Ośmiałowski”, zamiast „Ośniałowski” (pow. Opatów), „Halpertowicz”, zamiast „Halpert” (pow. Opatów) itd.

Bardzo często stosowano uproszczenia, czy „poprawki” pisowni, typu „Zamojski”, zamiast „Zamoyski” (pow. Garwolin, Kozienice, Lubartów), „Radziwił”, zamiast „Radziwiłł” (pow. Pułtusk, Łowicz, Ostrów), „Roztworowski”, zamiast „Rostworowski” (pow. Grójec), „Płowska”, zamiast „Płoska” (pow. Pułtusk), „Gąbrowicz”, zamiast „Gombrowicz” (pow. Iłża), „Orseti”, zamiast „Orsetti” (pow. Opatów), „Świerzawski”, zamiast „Świeżawski” (Swieżawski) (pow. Hrubieszów), „Kuszel”, zamiast „Kuszell” (pow. Lubartów), „Beticher”, zamiast „Boetticher” (pow. Łęczyca), „Barthel v. Weidental”, zamiast „Barthel de Weydenthal” (pow. Rypin), „Szczaniecki”, zamiast „Sczaniecki” (pow. Kościan). Nazwiska złożone zapisywano skrótami, np. „Plater”, zamiast „Plater-Zyberk” (pow. Hrubieszów), w tym przypadku, czytelnik nie ma możliwości dowiedzieć się, a jakiej rodzinie Platerów jest mowa w dokumencie. Podobne opuszczenia w innych wykazach: „Trepka”, zamiast „Nekanda-Trepka” (pow. Łask), „Langchamps”, zamiast „Langchamps de Berier” (pow. Radomsko), „Moriez”, zamiast „du Moriez” (pow. Radomsko), „Ścibor”, zamiast „Ścibor-Marchocki” (pow. Siedlce), mimo że wyżej to samo nazwisko urzędnik podał w kompletnej pisowni.

Podobne błędy dotyczą nazw miejscowości: np. „Kliczewo”, zamiast „Kluczewo” (pow. Sierpc), „Progów”, zamiast „Rogów” (pow. Hrubieszów), „Skorków”, zamiast „Skoków” (pow. Puławy), „Rądz”, zamiast „Rządz” (pow. Grudziądz), „Prądnica”, zamiast „Prątnica” (pow. Lubawa), „Domanik”, zamiast „Domanin” (pow. Kępno), „Chołówki”, zamiast „Hołówki” (pow. Białystok); „Oblassy”, zamiast „Oblasy” (pow. Kozienice).

Osobną sprawą jest pisownia nazwisk obcego pochodzenia. Tu występują różne formy zależnie od wykorzystanych źródeł, czy wykształcenia urzędników. Pojawiające się tu błędy nie mają jednolitej formy. Z pewnością część z nich jest rezultatem błędnych zapisów w dokumentacji źródłowej, z której korzystano przy sporządzaniu rejestrów, np. takiego pochodzenia mogą być zapisy: „Frejlich” zamiast „Froelich”. (pow. Końskie), „Stigler”, zamiast „Stiegler” (pow. Ostrów), lub próby fonetycznego zapisu nazwisk obcych, np. „Sztajnchagen”, zamiast „Steinhagen” (pow. Częstochowa). Zupełną fantazją jest zapis „Longmańska”, zamiast „Longchamps” (prawidłowo: Longchamps de Berier) (pow. Hrubieszów), czy „Limburg Stirzu” lub „Limburg Strom”, zamiast „Limburg Styrum” (pow. Wyrzysk), „Kujath Doblatten”, zamiast „Kujath Dobbertin” (pow. Wyrzysk).

Oczywiście charakter zapisów zależał od poszczególnych urzędników, ich wykształcenia i staranności w sporządzaniu dokumentacji. W niektórych zestawieniach widzimy większą dokładność i chęć zachowania zasad pisowni, zgodnych z ortografią danego języka (np. przy nazwiskach obcego pochodzenia). Widać również próby utrzymania jednolitej wersji zapisu brzmienia nazwiska danej rodziny. Dobrym przykładem takich starań mogą być dokumenty sporządzone dla powiatów woj. kieleckiego, gdzie wręcz ujednolicano niektóre pisownie (nie zawsze zgodnie z faktycznie używaną formą nazwiska danej rodziny), aby zachować prawidłową ortografię. Dla typowych nazwisk polskich Żydów, wbrew zwyczajowemu zapisowi fonetycznemu tych nazwisk, urzędnik sporządzający wykaz majątków rozparcelowanych wprowadzał prawidłowy zapis w języku niemieckimi, np. „Freilich”, zamiast „Frajlich” (pow. Kozienice). Z kolej dla nazwiska „Heydel” (zapis prawidłowy) również przyjął automatycznie formę „Heidel” (ibidem), przed wojną częściowo spolszczaną na „Hejdel”((Księga Adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa 1930, s. 178.)). Ten sam urzędnik „poprawił” również inne nazwisko obcego pochodzenia „Dal Trozzo”, przerabiając je na bardziej „niemiecką” formę: „Dahl Trozzo” (ibidem). Z kolei z „de Thuna” zrobił „de Tunna” (ibidem). W innym spisie znajdziemy nazwisko „Descour”, zamiast używanej przez tę rodzinę i od dawna spolszczonej formy „Deskur” (pow. Radom), lub „Jansch”, zamiast „Jansz” (pow. Brzeziny).

Trzeba też dodać, że niektóre błędne zapisy (w przypadku maszynopisów) były konsekwencją używania przez urzędników maszyn bez polskich znaków, to zjawisko było częste, szczególnie w zachodnich i północnych regionach Polski.

Bardzo rzadko pojawiały się w tabelach dodatkowe informacje, o majątkach lub o ich właścicielach. Nietypową sytuację spotykamy w spisie z pow. lubartowskiego, gdzie urzędnik przy nazwach miejscowości dopisał w wielu miejscach tradycyjne określenia dla większych majątków, np. „dobra”, „dobra ordynacji kozłowieckiej”, „majątek”, „dobra ziemskie” (Lubartów). Rzadziej znajdziemy uzupełniające informacje na temat właścicieli, np. stopnie naukowe, „dr Boguliński” (pow. Jarocin), „dr Zielewicz Zygmunt” (pow. Ostrów), „Habicht dr” (pow. Bielsko), w powiecie poznańskim kilka osób (Durski, Jackowski, Szułdrzyński, Dąbrowski); tytuły rodowe: „Czarnecki hr.” (pow. Tuchola), „ks. Radolin” (pow. Jarocin), „hr. Szembek Bogdan” (pow. Ostrów), „ks. Radziwiłł” (pow. Ostrów), „Anna Gorajska z hr. Mycielskich” (pow. Brzozów), „Adam ks. Czartoryski” (pow. Sanok), „ks. Donnersmark” (pow. Będzin), „Adam hr. Starzeński” (Chrzanów), „Adam hr. Potocki”; przydomki (np. „Doria-Dernałowicz”, „Burczak-Abramowicz”, „Światopełk-Czetwertyński” (pow. Radzyń), „Tell-Prawdzic” (pow. Włodawa). Czasami znajdziemy informacje o ordynacjach rodowych, np. „Ordynacja Przeworsk, ks. Lubomirski A.” (pow. Przeworsk). Niekiedy umieszczono przy wybranych kobietach, ich nazwiska panieńskie, np. Halina z Bogusławskich Wielowiejska (pow. Lubartów), „Elżbieta z Kozłowskich Malinowska” (pow. Kalisz), „Anna z Graeve’ów Pętkowska” (pow. Kalisz), „Helena Russocka z Morawskich” (pow. Sanok), „Eleonora z Husarzewskich ks. Lubomirska” (pow. Dąbrowa Tarnowska), „Maria Popielówna po mężu Górska” (pow. Wyrzysk).

Czasami dodano informacje o pokrewieństwu łączącym poszczególnych współwłaścicieli majątku, np. „Stefan Korthalz i żona Julianna” (pow. Chełmno), „Fritz Laute z żoną Hildegardą z domu Jeude” (pow. Chełmno), „Czajkowscy bracia, Leszek i Zdzisław” (pow. Chełmno), „Szczepan Kunca z żoną Anielą z Włudów” (pow. Sępolno), „Maciejewscy Ludwik i Władysława (żona) (pow. Wyrzysk), „Marquardt Emil i żona Lina” (pow. Wyrzysk).

W tabeli powiatu włodawskiego przy nazwisku Michała Rylla umieszczono informację „volksdeusch”. Warto zwrócić uwagę, że majątki poniemieckie były przeważnie opisywane osobno, lub też zdarzało się, że zaznaczano narodowość właścicieli, np. w powiecie chodzieskim((AAN, MRiRR, j. 2127.)).

Poważnym utrudnieniem przy opracowywaniu poszczególnych wykazów był fakt, iż spisy z jednego powiatu, wykonane w różnych latach zawierają niekiedy inną pisownię nazwisk i miejscowości, rzadziej także inne dane liczbowe. Nie zawsze były możliwości porównania wszystkich zestawień, dlatego staraliśmy się wybierać tabele powstałe w podobnym czasie i raczej wykonane w końcu lat 40., zakładając, że zawierają już najbardziej uporządkowane i ostateczne informacje((Zob. Aneks na końcu artykułu.)). Nie zawsze jednak było to możliwe, gdyż dla niektórych powiatów zachowały się pojedyncze zestawienia lub zły stan techniczny uniemożliwiał korzystanie z interesujących nas materiałów. Dla niektórych województw zachowały się tabele z 1950 r. i 1951 r., które w przypadku braku wcześniejszych zestawień zostały spożytkowane w naszej tabeli. Niezależnie od tego, w końcowej redakcji naszego spisu porównywaliśmy dane zgromadzone z różnych lat. W przyszłości warto otrzymaną dokumentację zestawić z materiałami zachowanymi w dawnych urzędach wojewódzkich. Pewną próbą tego typu analizy było porównanie naszych ustaleń dla województwa lubelskiego z opracowaniem Tomasza Osińskiego, który wcześniej już opublikował wykaz majątków objętych dekretem z 6 IX 1944 r. na Lubelszczyźnie((Według opracowania Tomasza Osińskiego opartego na spisie Pełnomocnika Wojewódzkiego PKWN ds. Reformy Rolnej w Lublinie (Archiwum Państwowe w Lublinie, sygn. 40, k. 15-85), w 1944 r. w Lubelskiem było 751 majątków podlegających reformie rolnej o ogólnym obszarze 295 844 ha. Zob. T. Osiński, Repertorium dóbr zrabowanych w PRL. Majątki, fabryki i manufaktury skonfiskowane po 22 lipca 1944 roku. Województwo lubelskie, Warszawa 2017, s. 37.)).

Podsumowując nasze rozważania warto podkreślić, że mimo pewnych braków i błędów zebrany materiał jest pierwszą rekonstrukcją obrazu wielkiej własności w chwili ogłoszenia reformy rolnej w 1944 r. Nadal nie dysponujemy tak kompletnym zestawieniem dla okresu międzywojennego i raczej w najbliższym czasie nie można się go spodziewać. Niedokończona publikacja Spisu ziemian Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1930((Publikacja opracowana przez Tadeusza Epszteina i Sławomira Górzyńskiego: Spis ziemian Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1930. Województwo białostockie, Warszawa 1990, ss. 24; Spis ziemian Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1930. Województwo kieleckie i krakowskie, Warszawa 1990, ss. 43; Spis ziemian Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1930. Województwo lubelskie i lwowskie, Warszawa 1990, ss. 55; Spis ziemian Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1930. Województwo stanisławowskie i tarnopolskie, Warszawa 1991, ss. 39; Spis ziemian Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1930. Województwo warszawskie, Warszawa 1991, ss. 80; Spis ziemian Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1930. Województwo poznańskie, Warszawa 1992, ss. 54; Spis ziemian Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1930. Województwo poleskie i wołyńskie, Warszawa 1996, ss. 76. Przygotowany już spis dla pozostałych województw II RP od dłuższego czasu czeka na ostatnie korekty i wydanie drukiem.)) zawiera wyłącznie informacje o ogólnym obszarze dóbr. Trudno na jej podstawie prowadzić szersze badania poświęcone gospodarce rolnej. Uzupełnienie Spisu o dodatkowe informacje wydaje się mało realne ze względu na ogromne rozproszenie i braki w dokumentacji. Pod tym względem niniejsze opracowanie jest prawie kompletne i zawiera niezwykle bogaty zestaw danych ukazujących strukturę opisywanych majątków. Sądzimy, że edytowany spis będzie przydatnym źródłem do badań nad wielką własnością ziemską w jej ostatnim okresie istnienia.

***

Informacje uzyskane z materiału źródłowego został przeniesione przez wydawców do tInformacje uzyskane z materiału źródłowego zostały przeniesione przez wydawców do tabeli Excel przy zachowaniu jednolitego układu opisu. Tabela składa się z następujących kolumn:
    1.  liczba porządkowa nadana przez wydawcę (w ramach powiatu);
    2.  liczba porządkowa w źródle;
    3.  nazwa majątku (miejscowości);
    4.  nazwa gminy;
    5.  nazwa powiatu;
    6.  nazwa województwa;
    7.  nazwisko lub nazwa dotychczasowego właściciela majątku;
    8.  imię właściciela;
    9.  powierzchnia całkowita majątku (w ha);
    10.  powierzchnia gruntów ornych w majątku (w ha);
    11.  powierzchnia łąk w majątku (w ha);
    12.  powierzchnia pastwisk w majątku (w ha);
    13.  powierzchnia ogrodów użytkowych w majątku (w ha);
    14. powierzchnia sadów owocowych w majątku (w ha);
    15.  powierzchnia terenów zabudowanych w majątku (w ha);
    16.  powierzchnia wód w majątku (w ha);
    17.  powierzchnia nieużytków w majątku (w ha);
    18.  powierzchnia dróg w majątku (w ha);
    19.  powierzchnia rowów w majątku (w ha);
    20.  powierzchnia lasów w majątku (w ha);
    21.  powierzchnia parków w majątku (w ha);
    22.  powierzchnia terenów pod obiektami przemysłowymi w majątku (w ha);
    23.  powierzchnia innych terenów w majątku (w ha).
Na końcu dodano również dwie kolumny techniczne:
    24.  podsumowanie danych liczbowych z kolumn j-w dla poszczególnych majątków i
    25.  oznaczenie różnicy w tych przypadkach, gdyż podsumowanie danych z kolumn j-w nie odpowiada ogólnej powierzchni majątku.

W niektórych danych przenoszonych ze źródła do tabeli wprowadzono konieczną korektę. Poprawiono zapis nazw własnych: nazw geograficznych i nazwisk, usuwając bez oznaczenia ewidentne błędy i literówki. Przy obocznościach nazw geograficznych starano się obok zapisu oryginalnego umieścić urzędowe brzmienie nazwy. Także poprawiono pisownię nazwisk, porównując ją z formami występującymi w źródłach przed 1939 r. Rozwiązano większość skrótów i ujednolicono nazwy organizacji i instytucji, do których należały majątki ziemskie. W zapisach skróconych pozostawiono przy nazwach majątków oznaczenia: lit. (litera); d. z. (dobra, ziemskie), d. (dobra), m. z. (majątek ziemski), fol. (folwark), ryc. (rycerskie); przy nazwiskach tytuły naukowe (dr, inż.),  rodowe (hr. ks.). Wszystkie dane liczbowe dotyczące powierzchni ziemi podano zgodnie z oryginałem w hektarach.

Dane zebrane w tabeli można dowolnie sortować i przeszukiwać. Zdajemy sobie sprawę, że ze względu na ogromną liczbę informacji zebranych w opracowaniu nie mieliśmy możliwości sprawdzenia wszystkich nazw własnych, szczególnie nazwisk właścicieli, dlatego będziemy wdzięczni za wszelkie uwagi i korekty, które pozwolą poprawić błędne zapisy w edytowanym opracowaniu.

***

Prace nad przygotowaniem wykazu majątków objętych dekretem o reformie rolnej z 6 IX 1944 r. w oparciu o dokumentację przechowywaną w Archiwum Akt Nowych w Warszawie zostały podjęte w 2018 r. z inicjatywy Pani Moniki Młodzianowskiej z Zarządu Polskiego Związku Ziemian w Wielkiej Brytanii (PZZ). Wiceprezes PZZ Pan Piotr Chłapowski zaproponował prof. Tadeuszowi Epszteinowi z Instytutu Historii PAN w Warszawie realizację tego projektu przy jednoczesnym finansowaniu przez PZZ.

***

Opracowanie powstało w latach 2018-2021. Pierwsze powiaty zaczął opracowywać w 2018 r. nasz syn i brat śp. Maksymilian Epsztein. Rozpoczętą pracę kontynuowali Jan i Agnieszka Epszteinowie. Pragniemy również podziękować: Michałowi Raczkowskiemu za cenne uzupełnienia dotyczące powiatu włocławskiego; także dr Tomaszowi Osińskiemu za udostępnienie opracowania o reformie rolnej na terenie województwa lubelskiego.

Tadeusz Epsztein

Aneks.

Zestawienie tabel ze spisami rozparcelowanych majątków w poszczególnych powiatach((Data wykonania spisu dotyczy tabel, z których uzyskano większość danych wykorzystanych do opracowania naszego Wykazu majątków… .))

Tabela 1. Województwo białostockie.

Źródło: AAN, MRiRR, j. 2061-2065.

Tabela 2. Województwo gdańskie.

Źródło: AAN, MRiRR, j. 2070-2075.

Tabela 3. Województwo kieleckie.

Źródło: AAN, MRiRR, j. 2081-2085.

Tabela 4. Województwo krakowskie.

Źródło: AAN, MRiRR, j. 2089-2093.

Tabela 5. Województwo lubelskie.

Źródło: AAN, MRiRR, j. 2094, 2096.

Tabela 6. Województwo łódzkie.

Źródło: AAN, MRiRR, j. 2100-2104.

Tabela 7. Województwo pomorskie.

Źródło: AAN, MRiRR, j. 2121-2124.

Tabela 8. Województwo poznańskie.

Źródło: AAN, MRiRR, j. 2127, 2129-2135, 2137-2138.

Tabela 9. Województwo rzeszowskie.

Źródło: AAN, MRiRR, j. 2141, 2143-2145.

Tabela 10. Województwo śląskie.

Źródło: AAN, MRiRR, j. 2158, 2160-2161, 2163-2164.

Tabela 11. Województwo warszawskie.

Źródło: AAN, MRiRR, j. 2165-2168.

---