Materiały do słownika historyczno-geograficznego ziemi liwskiej w średniowieczu i w XVI wieku

Materiały do słownika historyczno-geograficznego ziemi liwskiej w średniowieczu i w XVI wieku, Kazimierz Pacuski jest dostępne na licencji:
Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (treść)

W mojej wieloletniej kwerendzie źródeł dotyczących Mazowsza książęcego (do 1526 r.) zbierałem także wypisy z dokumentów i innych przekazów źródłowych dotyczących ziemi liwskiej: urzędników książęcych, kościołów parafialnych, plebanów, studentów i innych osób, gniazd rodowych, włości możnych, dóbr książęcych i kościelnych. Materiały te były jednak mocno rozproszone i wykorzystywałem je zazwyczaj cząstkowo dla opracowania konkretnych tematów i wykazów.

W toku pracy nad tekstem o plebanach ziemi liwskiej XV w. prowadzonej w pierwszej połowie 2014 r. odkryłem, że w tym obszernym zasobie danych zgromadzonych w domu w postaci kartotek, wypisów i wykazów mam również sporo unikalnych i cennych wypisów dotyczących tej ziemi, z różnych archiwów kościelnych i państwowych, z rozmaitych zespołów, a także z dotychczasowych opracowań dawnych i nowszych poddanych krytycznej weryfikacji danych, po części już nie zachowanych (księgi liwskie i czerskie utracone w II wojnie światowej). Uświadomiłem sobie, że można je pełniej wykorzystać w dalszych badaniach tego terenu, wciąż słabo rozpoznanego, dla którego kartoteka wypisów ze źródeł dla osad ziemi liwskiej w słowniku historyczno-geograficznym Mazowsza średniowiecznego jest dosyć szczupła.

Wyłowienie tych danych nie było jednak łatwe, następowało krok po kroku, podczas przeglądania kolejnych zestawów danych i wypisów z akt metryki książęcej, ksiąg sądowych ziemskich i grodzkich, ksiąg kościelnych, zestawu regestów dokumentów książęcych, kościelnych, sądów ziemskich. Stąd podjąłem najpierw zestawienie robocze odnajdywanych fragmentarycznych danych w hasłach słownikowych dotyczących parafii ziemi liwskiej, a następnie rozbudowałem ten materiał o dane dotyczące obiektów topograficznych, rzek, dawnych włości leśnych. Później przeszedłem do osad własności książęcej (i królewskiej po 1526 r.) oraz własności kościelnej (włość Grębków biskupa poznańskiego) i własności szlacheckiej. Analizowałem przekazy, konfrontując je z innymi przekazami oraz obserwacjami dla tego terenu.

Badałem też dane dotychczas zgromadzone przez prof. Adama Wolffa, a także przeze mnie, zestawione w kartotece słownika mazowieckiego dla ziemi liwskiej. Jest w nich jednak wiele luk i brak części osad, zwłaszcza XVI w. Analizowałem również mapy szczegółowe tego terenu oraz inne dane zgromadzone w Zakładzie Atlasu Historycznego Instytutu Historii PAN, w tym w bardzo użytecznym Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich z lat 1880-1902, opracowaniu zbiorowym o znacznej wartości źródłowej, który dla Mazowsza podaje wielkość wsi, folwarków i majątków ziemskich, liczoną jeszcze tradycyjnie w morgach. Pozwala to oszacować rozmiary dawniejszych majątków, stosując metody retrogresji i uwzględniając własne obserwacje, że granice majątkowe wytyczone w terenie w średniowieczu były naogół dosyć trwałe, odnawiane i potwierdzane przez następnych posiadaczy, co widać w kolejnych badaniach cząstkowych dla różnych ziem Mazowsza. Wielkość tę określam we włókach, znanych na Mazowszu do XIX w., co ułatwia ocenę danych wielkościowych i oszacowań. Włóka chełmińska liczyła 30 mórg, a 6 włók to 1 km².

Rozpoznałem wreszcie, w większym stopniu, niż dotychczas to robiłem, znaczenie badanych nazw miejscowych i topograficznych w oparciu o cenne publikacje toponomastów dla Mazowsza, poszerzając tym samym swój warsztat badawczy, ale także szukając analogii z innych ziem Mazowsza. Oświetla to pełniej początki osadnictwa tego obszaru, tj. średniowiecznej i wczesnonowożytnej ziemi liwskiej.

Analizując źródła kartograficzne, zwróciłem uwagę na przydatność mapy „Polonia” Perthéesa, przekazującej nazwy większych miejscowości (1770 r.), a zwłaszcza mapy woj. mazowieckiego Karola Perthéesa w skali 1: 225 000 z 1783 r., tj. pierwszej szczegółowej mapy tego obszaru. Zawiera ona dużą liczbę nazw osad, przedstawia granice ziemi liwskiej, a także gościńce i drogi lokalne. Przebieg gościńców jest ważny, bowiem pokazuje dawną siatkę powiązań drogowych z ich wariantami, sprzed okresu przebudowy sieci komunikacyjnej przez władze zaborcze, co pozwala rekonstruować stan dawniejszy. Cenne są szczegółowe zdjęcia terenowe Heldensfelda z lat 1801-1804 w skali 1:28 800 z czasów rządów austriackich oraz Mapa Kwatermistrzostwa Wojsk Polskich w skali 1:126 000, opracowywana przez Polaków w latach 1822-1830 a ukończona przez Rosjan w latach 1833-1839, przedstawiająca ówczesny stan fizjografii (rzeki, jeziora, bagna i lasy), rozmieszczenie osad, sieć dróg i mostów, a także przebieg niektórych rozgraniczeń. Przydatna okazała się także mapa niemiecka z ok. 1899 r. w skali 1:300 000, z nazwami rzecznymi, a także mapa polska WIG z 1937 r. w skali 1:100 000 z naniesionymi granicami wsi Pniewnik oraz cennym rysunkiem osad wraz z młynami i folwarkami. Nieodzowne okazały się mapy pow. siedleckiego oraz pow. węgrowskiego z 1951 r. w skali 1:100 000 z granicami gmin, gdzie widać dużą część dawnych granic majątków i wsi naniesionych precyzyjnie, dla celów administracji państwowej. Ze źródeł kartograficznych zaczerpnięto wiele danych przydatnych dla rekonstrukcji stanu wcześniejszego. Na tej podstawie można nawet myśleć o opracowaniu szczegółowej mapy ziemi liwskiej, z oznaczeniem własności, w przekrojach dla pierwszej połowy XV w. oraz późniejszych.

Praca ta opiera się w znacznej mierze na mapie szczegółowej Mazowsza w drugiej połowie XVI w., w skali 1:250 000, dzieła zbiorowego, którego jestem współautorem (AHPMaz, Warszawa 1973). Ważna tu jest lokalizacja miejscowości zgodnie z najstarszymi przekazami kartograficznymi pochodzącymi z 4 ćwierci XVIII w. i 1 połowy XIX w., w rejonie rynków miejskich, kościołów, węzłów drogowych, skupisk zabudowy, nad ciekami, często odmienna już od dzisiejszej zabudowy. Określenia odległości podane w słowniku na jej podstawie służą orientacji w dawnych realiach.

Badania te przyniosły dużo nowych ustaleń, które można obecnie wprowadzić w obieg naukowy. Nie jest to jednak słownik historyczno-geograficzny ziemi liwskiej w pełnym zakresie podstawy źródłowej i po dojrzałych zabiegach redakcyjnych. Powinien być on dziełem zbiorowym realizowanym już przez młodsze pokolenie badaczy. Nie wykorzystałem zwłaszcza najstarszych rejestrów poborowych tej ziemi, uwzględniając jedynie dane z tych i późniejszych rejestrów skarbowych zgromadzonych w kartotece atlasowej XVI w. Nie dotarłem też do części zapisów w metryce książęcej i w innych materiałach źródłowych. Z tego powodu ograniczam się do tytułu skromniejszego, oddającego roboczy stan opracowania na miarę moich aktualnych możliwości czasowych.