LIWSKA ZIEMIA (1524 terra liwensis, MK 32, 220v). Pocz. terytorium grodu liwskiego (wczesnośredniowieczne grodzisko we wsi Grodzisk, zob.) związane z Mazowszem czerskim i diecezją poznańską prawdop. już przed 1065 r., kiedy jest poświadczona rola graniczna Kamiona (Kamionek warsz.) i przeprawy na Wiśle tamże w podziałach teryt. Mazowsza i Polski wczesnośredniowiecznej. Gród liwski rządził pograniczem Mazowsza płd. z ruską ziemią drohicką, terytorium książąt ruskich prawdop. od połowy XI w., blokował i kontrolował ważną drogę z Drohiczyna do Czerska. W 1304 r. okręg grodu liw. obejmował prawdop. także dobra Dobrzyńce [potem Dobrzyniec] nad Świdrem, a zatem przynajmniej część prawobrzeżnej ziemi czerskiej. Było to jednak terytorium pograniczne, narażone na najazdy z zewnątrz, zasiedlone niezbyt intensywnie, w tym licznymi włościami leśnymi, książęcymi, możnowładczymi i kościelnymi (1220 włości Boimie i Siana kl. norbertanek w Strzelnie, prawdop. pochodzenia możnowładczego, przekazane drogą zamiany ks. Konradowi I; 1297 włość książ. Grębkowo przekazana bpowi pozn. w rozliczeniu za dzies. zbierane przez aparat książ.). W 1311 r. terytorium prawdop. włączone do dzielnicy czer. Trojdena I, który 1313 objął także dzielnicę warsz. (z Kamieńcem i całym Pobużem maz.).
Gród książ. w Liwie został wymieniony 1355 r. w składzie dzielnicy czerskiej (z Rawą i Gostyninem) Siemowita III Trojdenowica, w dok. hołdu złożonego królowi pol. Kazimierzowi Wielkiemu po śmierci młodszego brata Kazimierza Trojdenowica, ks. warsz. i przejęciu jego dzielnicy, był zatem grodem formalnie równorzędnym do pozostałych.
W 1368 r. ks. Siemowit III Trojdenowic podjął akcję lokacji miasta Liw [Stary], zapewne w związku z planem budowy nowego obiektu książ. w dolinie Liwca, obok przeprawy przez rzekę Liwiec na drodze z Mazowsza (z Czerska i Warszawy) na Węgrów, Drohiczyn. Realizacja ta mogła być jednak odkładana, ponieważ ważniejsze było ukończenie budowanych wówczas zamków książ. w Rawie, Czersku i Warszawie, wznoszonych po 1350 r., po zniszczeniach najazdu litewskiego. 1374-1381 rządy w Czersku i Liwie młodego Siemowita IV, sprawowane do śmierci ojca, Siemowita III. Ks. Janusz I objął rządy w Czersku i Liwie w 1381 r. Zamek murowany w Liwie był inwestycją późniejszą, pod koniec jego rządów. Tę inwestycję realizowano w czasach Janusza I w latach dwudziestych XV w., równolegle z budową zamku w Ciechanowie i przez ten sam warsztat budowlany mistrza Niklosa, może pozyskany z ziem krzyżackich po 1410 r. Opiekę nad budową zamku sprawował zapewne długoletni rządca książęcy liwski, Pomścibor z rodu Bolestów z Chamska (ok. 1414-1436), który musiał być ceniony przez Janusza I rządzącego ziemią liwską (1381-1429) i przedłużającego mu corocznie kolejne terminy wymiany rządców i starostów książ. O budowie zamku mówią jeszcze dane z 1437 r. Jednocześnie rozwijało się miasto Liw, przyciągające nowych mieszkańców w związku z dochodowym spławem rzecznym drewna przy okresowym wysokim poziomie wody w rz. Liwcu do Torunia i Gdańska oraz w warunkach rosnącej wymiany miast Podlasia z miastami Mazowsza, Warszawą i Czerskiem. Prawdop. w 1453 r. dzięki zamianie poświętnego zw. Grabowiec kościoła par. w Liwie na Wyczółki została powiększona włas. książ. na północ od miasta i podjęto lokację Liwu Nowego, drugiego miasta ks. obok Liwu Starego, co umożliwiło dalszy rozwój ośrodka. W 1453 r. ks. Bolesław IV wydał przywilej dla nowego miasta.
1471 ks. Konrad III otrzymuje w podziale księstwa maz. ziemię czerską z zamkiem czer. i powiatami, a także zamek liw. i districtus liw. z obu miastami liw. i wym. dobrami książ., z Korytnicą i folwarkiem Zawady oraz ich lasami [w granicach późniejszej ziemi liwskiej]; do księstwa warsz. Bolesława V została przyłączona wieś Jadowo z lasami i barciami miodowymi [tj. Puszcza Jadowska] „que antea ad Liw pertinebant”, zatem książęce starostwo liwskie obejmowało wcześniej także puszczę książ. na lewym brzegu Liwca w rejonie Jadowa [i prawdop. Sulewa/Sulejowa] (Iura I, nr 126, por. AHPMaz., mapa); 1476 ks. Konrad przygotowuje przyw. uwalniający rycerstwo z. liwskiej i części z. czerskiej od prac przy zamkach i fortalicjach książ., spisujący posiadaczy dóbr szlach. z. liwskiej; na prace nad dok. kancelaria książ. potrzebowała czasu dłuższego, dok. opatrzony datą 1476 został sporządzony i wpisany do metryki książ. dopiero w 1480 r., po 31 I (Districtus Livensis, MK 5, k. 190-193; Districtus Czirnensis, k. 193-195v).
1497 ks. Konrad III zabezpiecza posag swej ż. Anny c. Mikołaja Radziwiłowicza wdy wileńskiego i kanclerza W. Ks. Lit. i zapisuje jej wiano 60 tys. florenów węg. na zamku i obu miastach Liw i całej ziemi liwskiej z dobrami przynależnymi do zamku: Czerwonka, Korytnica, Krypy, Popowo, Grodzisko, Turek, Zawady i pozostałymi, z dygnitarzami, urzędami, możnymi, ze szlachtą i poddanymi w tej ziemi (districtus), z wszelkim prawem książ., a także na wymienionych dobrach książ. w z. czerskiej i na Piasecznie z przyległościami w z. warsz. (Iura II, nr 159); 1499 ks. Konrad III podaje wykładnię swego dokumentu dla ks. Anny z 1497 r., uznając jej prawa książ. do rządów w z. liwskiej i w pow. garwolińskim z. czer. (Iura II nr 160); 1504 Anna ks. maz. jako regentka w imieniu swoich synów Stanisława i Janusza oraz rada książ. przyrzekają dotrzymać umów zawartych z Koroną, w tym zachować 5 zamków maz.: Czersk, Warszawę, Liw, Wyszogród i Ciechanów na prawie lennym, bez szkody dla króla i Korony, oraz utrzymywać w należytym stanie zamki, fortalicje, miasta i dobra księstwa (Iura II, nr 170, 176);
10 IX 1526 król Zygmunt I daje Annie księżniczce maz., pannie, siostrze zm. książąt, na okres aż do jej zamążpójścia zamek Liw z oboma miastami oraz wsiami przynależnymi, z czynszem [książ.] ze wsi szlach. z. liw. oraz z innymi wym. dobrami (Iura III, nr 260); 1531 Michał Zaliwski kaszt. liw., Stanisław Wojsławski sędzia z. liw. oraz posłowie z. liw. uczestniczą w sejmie maz. w Warszawie (Iura III, nr 308).
LIWSKIE STAROSTWO Pocz. w zarządzie książ. Rządcy (łac. Procurator), od 1437 r. otrzymał tytuł starosty (capitaneus). Sprawował zarząd dóbr książ., w tym i przynależnych lasów (przed 1471 także w Obrębie i Jadowie), dostarczających drzewo na dochodowy spław Liwcem, Bugiem, dolną Narwią i Wisłą do Gdańska i Torunia.
1453 [Stanisław] Boruta star. liw. procesuje trzech kmieci o zaoranie [naruszenie] granicy włas. książ. (TymProc s. 343, wg Liwska I,7); 1468 ur. Andrzej z Milanowa [warsz.] kaszt. zakr. i star. liw. kładzie zakład (MHerald 1932, XI/1, s. 2); 1526 starosta liw. będzie wykonywać jurysdykcję w z. liw., nadanej czasowo Annie księżniczce maz., w imieniu króla (IMT nr 260); 1536 król Zygmunt Stary pisze do księżnej Anny, ż. Stanisława Odrowąża wdy podolskiego, aby przyjęła posag 10 000 fl. i wydała Tomaszowi Sobockiemu, wojskiemu łęczyckiemu i dworzaninowi król., zamek Liw z przynależnymi wsiami pod zakładem 30 000 fl. (MS 4, 18193).
LIW – węzeł dróg lądowych. Gościńce ziemi liwskiej, zob. AHPMaz, mapa
1. Dane o kluczowym gościńcu Warszawa-Liw i jego wariantach
1419 [podział włości leśnej Ossowno].; Adam Trycz z Barcic [z. czer.] dostaje połowę Ossowna po prawej stronie gościńca z Liwa do Warszawy [późniejsze Ossowno Nowe], Mikołaj z Piotrkowa [warsz.] otrzymuje połowę Ossowna po lewej stronie gościńca [późniejsze Ossowno Stare] (MK 3, 99; SHGWarsz s. 209; wariant południowy);
1437 gościniec [strata] z Czerwonki do Liwa (MK 3, 210v; wariant południowy);
1462 gościniec z Warszawy przez Liw na Litwę rozgranicza diecezje płocką i poznańską (AC II nr 1579; Now II, s. 38); 1469 karczmy w Pniewniku zbudowane przez Stanisława Targonię w środku wsi przy gościńcu [do Liwa] (Ep. 5, 212v; wariant północny przez Zakrzewo, Pniewnik);
1520 gościniec z Warszawy do Liwa idzie przez środek wsi Ossowno, rozgranicza diecezje płocką i poznańską (ADP, Ep. 204, 44-45; wariant południowy);
1526 gościniec z Warszawy do Liwa przez Pustelnik (MK 41, 187); 1565 karczmarz na gościńcu niedaleko Pustelnika (LMaz 2, 193) [droga główna przez Pustelnik, Stanisławów (Cisek) w z. warsz, zrekonstruowana na AHPMaz, ważna już dla XV w., rozgraniczała diec. płocką i poznańską];
1770 (Mapa Polonia Perthéesa) gościniec Stanisławów-Dobre-Maków-Pniewnik-Roguszyn-Liw [wariant główny, innych brak];
1783 i 1790 (mapy woj. maz. Perthéesa): 1. gościniec Liw-Pniewnik-Dobre-Stanisławów [wariant główny, dawny wariant północny]; 2. gościniec Liw-Krypy-Wyczółki-Cierpięta-Jaworek-Zimna Woda-rejon Wiśniewa-Mlęcin-Stanisławów [zmieniony wariant południowy, wyznaczony z odchyleniem na południe].
2A. dane o gościńcu Czersk-Liw przez przez Mińsk:
1494 gościniec (via strata) z Czerska, [Karczew?, Mińsk] przez rz. Rządzę i Wiśniewo [dalej Wierzbno, Liw] (MK 18, 68v oraz mapy Perthéesa i AHPMaz);
2B. gościniec Czersk-Liw przez Goździec
Trasa Radwanków-Osieck-Kołbiel-Sienica-Goździec-Kałuszyn-Wierzbno-Liw (AHPMaz; mapy Perthéesa).
3. dane o gościńcu Kamieniec-Liw, przez Korytnicę i wzdłuż Liwca
1489 Piotr z Magnuszewa [mak.] kan. pułtuski zostaje pobity i raniony w Korytnicy [na gościńcu z Liwa, podczas ucieczki] przez Litwina, sługę starosty liw. z zamku liw., domaga się odszkodowania 2 tys. fl. (Ep. 11, 149v-150); 2 poł. XVI w. gościniec Liw-Korytnica-Myszadła-Łochowo [ewentualnie Jadowo] Kamieniec (rekonstrukcja AHPMaz); wcześniej droga do Kamieńca mogła iść lewym brzegiem Liwca, przez Świnotopę, znaną już w XIV w.
4. gościniec Liw-Węgrów-Drohiczyn
Na tej trasie lokacja miejska Liwa 1368 oraz lokacje miast podlaskich XV w., ale mogła mieć znaczenie już od powstania ruskiego grodu przygranicznego w Drohiczynie w poł. XI w.
5. gościniec z Latowicza do Liwa.
1437 via strata z Latowicza do Liwa, przez Waliska (MK 3, 197) [dalej Goździec-Kałuszyn-Wierzbno-Liw, zob. rekonstrukcja dróg, AHP, Maz. mapa]
1512 via strata z Liwa do Latowicza, przez Goździec (MK 8, 23).
6. gościniec z Liwa na Kamieniec i na Pobuże w kierunku Serocka [gród przed 1217]
[przed XV w.] przez Mościska (poźniejsza Wola Korycka, zob.) oraz Moszczoną; nazwa wskazuje na drogę moszczoną przez dawny obszar książ. Puszczy Koryckiej (AHPMaz; zob. Moszczona, Uw.); 1489 kan. pułtuski na polecenie archid. warsz. pozywa star. liw. [w Liwie]; [uciekając w kierunku Pułtuska] został pobity i poraniony w Korytnicy [na gościńcu] przez Litwina sługę starosty z zamku w Liwie (Ep 11, 149v-150); 1783 gościniec z Liwa przez Zawady, Korytnicę, Myszadła do Jadowa (Mapa woj. maz. Perthéesa; rekonstrukcja AHPMaz).
7. gościniec z Liwa na południe przez Boimie, Oleksin w kierunku Łukowa:
1547 via publica, prowadzi z Boimia [przez Oleksin] do Rudy [Ruda, liw., Oleksin; nie zlokalizowana] wzdłuż fragmentu rz. Kostrzyń; nadanie lasu Zelszynkąt pomiędzy rz. Kostrzyń a gościńcem dla plebana w Oleksinie (KnapNot 444). 1783 i 1786 w/w droga wiąże się z gościńcem z Oleksina przez Przewóz [przeprawa przez Kostrzyń], Rososz, Ozorów, Czerniew, Stany, Skurzec, Gołąbek [przy granicy ziemi liw.; dalej przez Domanice, Łuków] (Mapy woj. maz. z 1783 i woj. lubelskiego z 1786 r. Karola Perthéesa).
Uw. Gościniec nie zrekonstruowany na AHPMaz dla drugiej połowy XVI w. Prawdop. łączył ośrodki grodowe w Liwie i Łukowie od czasu ich powstania i był aktualny już w XII-XIII w., kiedy jest poświadczona włość leśna z ośrodkiem w Boimiu (zob.).
Inne gościńce z. liwskiej
Gościniec Stanisławów-Niwiska z wariantem na Siedlce oraz z wariantem na Gołąbek-Łuków
1783 Stanisławów, Mlęcin, Zimna Woda, Cierpięta, Żarnówka, Grębków, Koski, Sucha, Kopcie, Czarnowąż, Żuków, Ziemaki, Niwiska-Siedlce (Mapa woj. maz. K. Perthéesa, zob. też rekonstrukcja AHPMaz). Z Niwisk na wschód na Siedlce albo na południe przez Dąbrówkę Starą, Skurzec, Gołąbek na Domanice i Łuków (Mapa woj. lubelskiego Perthéesa 1786 r.).
Gościniec z Mińska wzdłuż granicy z. liwskiej na Iganie-Siedlce
1783 Mińsk, Goździec Kruki, Grodzisko, Choszcze, Porzewnica, Łączka, Żeliszew, Trzemuszka, Cisie, Iganie na Siedlce (Mapa woj. maz. Perthéesa z 1783 r., rekonstrukcja AHPMaz).
Materiały do słownika historyczno-geograficznego ziemi liwskiej w średniowieczu i w XVI wieku autorzy, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.