W latach sześćdziesiątych XX w. uzgodniono sposób publikacji owych zebranych i dalej uzupełnianych danych w postaci zwięzłego słownika. Ustalono wówczas jego układ, zakres chronologiczny oraz podział wewnętrzny omówień poszczególnych miejscowości, jednostek administracji państwowej i kościelnej oraz pojawiających się w przekazach źródłowych nazw elementów pokrycia terenu (np. rzek, bagien i jezior, gór, kompleksów leśnych). Szczegółowe informacje dotyczące koncepcji słownika jako całości, zawartości jego tomów oraz trudności, na które natrafiały zespoły uczonych opracowujących je, były omówione we wstępach do kolejno publikowanych tomów, a Tomasz Jurek zebrał je ostatnio w jednym miejscu we wprowadzeniu do elektronicznej edycji całej serii¹.

Nie ma zatem potrzeby ponownego ich omawiania. Opracowania poszczególnych tomów słownika podjęli się pracownicy Instytutu Historii PAN w Krakowie, Poznaniu i Warszawie. Przypomnieć wypada tylko kolejność ukazywania się poszczególnych tomów słownika.

Jako pierwszy powstał, opracowany przez Ryszarda Rosina, słownik ziemi wieluńskiej, poprzedzony obszernym wstępem pióra Karola Buczka, traktowany jako zeszyt próbny². Po blisko dziesięciu latach, równocześnie, wydano już w postaci zunifikowanej, słowniki ziemi chełmińskiej³. i ziemi wyszogrodzkiej (pierwszy próbny zeszyt dla Mazowsza)⁴. Na rozpoczęcie publikowania kolejnych tomów przyszło czekać do lat osiemdziesiątych. Rozpoczęto wówczas wydawanie słowników: województwa krakowskiego⁵, województwa poznańskiego⁶ województwa płockiego (ziemie płocka i zawkrzeńska)⁷. Dwa pierwsze ukazują się nadal, trzeci ukończono w roku 2000. Jako ostatni wydano, w 2013 r., słownik ziemi warszawskiej⁸. Należy też wspomnieć, że poza tą serią, ale z zachowaniem jej wypracowanego schematu lub nieco zmodyfikowanego, ukazało się kilka innych słowników historyczno-geograficznych((We wspomnianej elektronicznej edycji słownika Tomasz Jurek część tych wydawnictw zestawił w osobnym wykazie, pozostałe wymienił w tekście wprowadzenia i w przypisach do nich, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/intro.php [dostęp: 26.06.2015])). Obecnie w Instytucie Historii PAN w Warszawie prowadzone są prace nad słownikiem ziemi liwskiej. Przygotowują go Marta Piber-Zbieranowska i Anna Salina. W trakcie prac okazało się, że obszerny zbiór wypisów źródłowych do dziejów tej ziemi, w wyniku wielu indywidualnie prowadzonych kwerend źródłowych dla Mazowsza średniowiecznego jest już zawarty w materiałach Kazimierza Pacuskiego, emerytowanego pracownika tegoż Instytutu. Badacz ten zestawił je, uzupełnił o analizy materiałów kartograficznych oraz poszerzył o informacje źródłowe z dawnych opracowań, zawierających wypisy ze źródeł już nieistniejących, utraconych podczas II wojny światowej. Wstępnie opracował je zgodnie z przyjętymi zasadami słownika historyczno-geograficznego i w formie wydruku komputerowego przekazał do Pracowni Słownika Historyczno-geograficznego Mazowsza w IH PAN w Warszawie.

Doceniając trud włożony w opracowanie tego zbioru oraz niewątpliwą jego przydatność dla badań nad osadnictwem i dziejami ziemi liwskiej, zdecydowano się na jego opublikowanie jako Materiałów do słownika historyczno-geograficznego ziemi liwskiej w średniowieczu i w XVI wieku. Korzystając z tego opracowania należy jednak zdawać sobie sprawę z jego niekompletności i ułomności. O części z nich wspomina zresztą sam Autor we wstępie poprzedzającym część materiałową.

Braki dotyczą zarówno podstawy źródłowej w odniesieniu do poszczególnych miejscowości ziemi liwskiej, jak i elementów pokrycia terenu. Z tego też powodu identyfikacja i lokalizacja poszczególnych osad budzi niekiedy wątpliwości. Autor posługiwał się tu m.in. atlasem historycznym Mazowsza opracowanym dla drugiej połowy XVI w.⁹ , w którym w ziemi liwskiej, w zestawionych wówczas danych, nie odnaleziono niektórych osad i obiektów topograficznych, a część z nich była błędnie zlokalizowana. Materiały można byłoby dopracować przy pełnym wykorzystaniu literatury przedmiotu, szczególnie najnowszej, dotyczącej dziejów osadnictwa i rodów szlacheckich tej ziemi oraz współczesnych map topograficznych. Wątpliwości budzi częste używanie sformułowania „włość leśna”, być może nie zawsze mającego uzasadnienie. Jest to skutek pominięcia wyników badań archeologicznych, rejestrujących w ziemi liwskiej liczne średniowieczne osady i cmentarzyska, poprzedzające akcję osadniczą podjętą na początku XV w. przez księcia Janusza I.

Dostrzeżone już nad tym etapie prac nad słownikiem ziemi liwskiej ułomności omawianych Materiałów nie przekreślają jednak jego wartości jako całości i do czasu opracowania oraz opublikowania ostatecznej wersji słownika będą istotną pomocą dla badaczy zajmujących się dziejami osadnictwa ziemi liwskiej i z pewnością, po weryfikacji, zostaną wykorzystane do jego stworzenia.

1. Słownik Historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu. Edycja elektroniczna, red. T. Jurek, oprac. informatyczne S. Prinke, Instytut Historii PAN 2010-2014, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/index.php [dostęp: 26.06.2015], Wprowadzenie. [↩]
2. R. Rosin, Słownik historyczno-geograficzny ziemi wieluńskiej w średniowieczu, wstęp K. Buczek, Warszawa 1963. [↩]
3. Słownik historyczno-geograficzny ziemi chełmińskiej w średniowieczu, oprac. K. Porębska, Wrocław 1971. [↩]
4. Słownik historyczno-geograficzny ziemi wyszogrodzkiej w średniowieczu, oprac. A. Wolff, A. Borkiewicz-Celińska, Wrocław 1971 [↩]
5. Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, t. I, oprac. zbiorowe, Wrocław 1980. [↩]
6. Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, t. I, oprac. zbiorowe, Wrocław 1982. [↩]
7. Słownik historyczno-geograficzny województwa płockiego w średniowieczu, z. 1, oprac. A. Borkiewicz-Celińska, Warszawa 1980. [↩]
8. Słownik historyczno-geograficzny ziemi warszawskiej w średniowieczu, oprac. A. Wolff, K. Pacuski, do druku przygotowały M. Piber-Zbieranowska, A. Salina, Warszawa 2013. [↩]
9. Atlas historyczny Polski. Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, opracowanie zbiorowe pod red. W. Pałuckiego, cz. 1 Mapa, plany, cz. 2 Komentarz, indeksy, Warszawa 1973. [↩]

Czytaj mniej

W toku pracy nad tekstem o plebanach ziemi liwskiej XV w. prowadzonej w pierwszej połowie 2014 r. odkryłem, że w tym obszernym zasobie danych zgromadzonych w domu w postaci kartotek, wypisów i wykazów mam również sporo unikalnych i cennych wypisów dotyczących tej ziemi, z różnych archiwów kościelnych i państwowych, z rozmaitych zespołów, a także z dotychczasowych opracowań dawnych i nowszych poddanych krytycznej weryfikacji danych, po części już nie zachowanych (księgi liwskie i czerskie utracone w II wojnie światowej). Uświadomiłem sobie, że można je pełniej wykorzystać w dalszych badaniach tego terenu, wciąż słabo rozpoznanego, dla którego kartoteka wypisów ze źródeł dla osad ziemi liwskiej w słowniku historyczno-geograficznym Mazowsza średniowiecznego jest dosyć szczupła.

Wyłowienie tych danych nie było jednak łatwe, następowało krok po kroku, podczas przeglądania kolejnych zestawów danych i wypisów z akt metryki książęcej, ksiąg sądowych ziemskich i grodzkich, ksiąg kościelnych, zestawu regestów dokumentów książęcych, kościelnych, sądów ziemskich. Stąd podjąłem najpierw zestawienie robocze odnajdywanych fragmentarycznych danych w hasłach słownikowych dotyczących parafii ziemi liwskiej, a następnie rozbudowałem ten materiał o dane dotyczące obiektów topograficznych, rzek, dawnych włości leśnych. Później przeszedłem do osad własności książęcej (i królewskiej po 1526 r.) oraz własności kościelnej (włość Grębków biskupa poznańskiego) i własności szlacheckiej. Analizowałem przekazy, konfrontując je z innymi przekazami oraz obserwacjami dla tego terenu.

Badałem też dane dotychczas zgromadzone przez prof. Adama Wolffa, a także przeze mnie, zestawione w kartotece słownika mazowieckiego dla ziemi liwskiej. Jest w nich jednak wiele luk i brak części osad, zwłaszcza XVI w. Analizowałem również mapy szczegółowe tego terenu oraz inne dane zgromadzone w Zakładzie Atlasu Historycznego Instytutu Historii PAN, w tym w bardzo użytecznym Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich z lat 1880-1902, opracowaniu zbiorowym o znacznej wartości źródłowej, który dla Mazowsza podaje wielkość wsi, folwarków i majątków ziemskich, liczoną jeszcze tradycyjnie w morgach. Pozwala to oszacować rozmiary dawniejszych majątków, stosując metody retrogresji i uwzględniając własne obserwacje, że granice majątkowe wytyczone w terenie w średniowieczu były naogół dosyć trwałe, odnawiane i potwierdzane przez następnych posiadaczy, co widać w kolejnych badaniach cząstkowych dla różnych ziem Mazowsza. Wielkość tę określam we włókach, znanych na Mazowszu do XIX w., co ułatwia ocenę danych wielkościowych i oszacowań. Włóka chełmińska liczyła 30 mórg, a 6 włók to 1 km².

Rozpoznałem wreszcie, w większym stopniu, niż dotychczas to robiłem, znaczenie badanych nazw miejscowych i topograficznych w oparciu o cenne publikacje toponomastów dla Mazowsza, poszerzając tym samym swój warsztat badawczy, ale także szukając analogii z innych ziem Mazowsza. Oświetla to pełniej początki osadnictwa tego obszaru, tj. średniowiecznej i wczesnonowożytnej ziemi liwskiej.

Analizując źródła kartograficzne, zwróciłem uwagę na przydatność mapy „Polonia” Perthéesa, przekazującej nazwy większych miejscowości (1770 r.), a zwłaszcza mapy woj. mazowieckiego Karola Perthéesa w skali 1: 225 000 z 1783 r., tj. pierwszej szczegółowej mapy tego obszaru. Zawiera ona dużą liczbę nazw osad, przedstawia granice ziemi liwskiej, a także gościńce i drogi lokalne. Przebieg gościńców jest ważny, bowiem pokazuje dawną siatkę powiązań drogowych z ich wariantami, sprzed okresu przebudowy sieci komunikacyjnej przez władze zaborcze, co pozwala rekonstruować stan dawniejszy. Cenne są szczegółowe zdjęcia terenowe Heldensfelda z lat 1801-1804 w skali 1:28 800 z czasów rządów austriackich oraz Mapa Kwatermistrzostwa Wojsk Polskich w skali 1:126 000, opracowywana przez Polaków w latach 1822-1830 a ukończona przez Rosjan w latach 1833-1839, przedstawiająca ówczesny stan fizjografii (rzeki, jeziora, bagna i lasy), rozmieszczenie osad, sieć dróg i mostów, a także przebieg niektórych rozgraniczeń. Przydatna okazała się także mapa niemiecka z ok. 1899 r. w skali 1:300 000, z nazwami rzecznymi, a także mapa polska WIG z 1937 r. w skali 1:100 000 z naniesionymi granicami wsi Pniewnik oraz cennym rysunkiem osad wraz z młynami i folwarkami. Nieodzowne okazały się mapy pow. siedleckiego oraz pow. węgrowskiego z 1951 r. w skali 1:100 000 z granicami gmin, gdzie widać dużą część dawnych granic majątków i wsi naniesionych precyzyjnie, dla celów administracji państwowej. Ze źródeł kartograficznych zaczerpnięto wiele danych przydatnych dla rekonstrukcji stanu wcześniejszego. Na tej podstawie można nawet myśleć o opracowaniu szczegółowej mapy ziemi liwskiej, z oznaczeniem własności, w przekrojach dla pierwszej połowy XV w. oraz późniejszych.

Praca ta opiera się w znacznej mierze na mapie szczegółowej Mazowsza w drugiej połowie XVI w., w skali 1:250 000, dzieła zbiorowego, którego jestem współautorem (AHPMaz, Warszawa 1973). Ważna tu jest lokalizacja miejscowości zgodnie z najstarszymi przekazami kartograficznymi pochodzącymi z 4 ćwierci XVIII w. i 1 połowy XIX w., w rejonie rynków miejskich, kościołów, węzłów drogowych, skupisk zabudowy, nad ciekami, często odmienna już od dzisiejszej zabudowy. Określenia odległości podane w słowniku na jej podstawie służą orientacji w dawnych realiach.

Badania te przyniosły dużo nowych ustaleń, które można obecnie wprowadzić w obieg naukowy. Nie jest to jednak słownik historyczno-geograficzny ziemi liwskiej w pełnym zakresie podstawy źródłowej i po dojrzałych zabiegach redakcyjnych. Powinien być on dziełem zbiorowym realizowanym już przez młodsze pokolenie badaczy. Nie wykorzystałem zwłaszcza najstarszych rejestrów poborowych tej ziemi, uwzględniając jedynie dane z tych i późniejszych rejestrów skarbowych zgromadzonych w kartotece atlasowej XVI w. Nie dotarłem też do części zapisów w metryce książęcej i w innych materiałach źródłowych. Z tego powodu ograniczam się do tytułu skromniejszego, oddającego roboczy stan opracowania na miarę moich aktualnych możliwości czasowych.

Czytaj mniej

Podstawę publikacji stanowi plik .pdf z tekstem „Materiałów” (korekta całości tekstu – Artur Ziontek). Dodatkowo wszystkie hasła udostępnione zostały w formie pliku .xls, co pozwala na łatwiejsze wyszukiwanie i sortowanie danych. Informacje w arkuszu kalkulacyjnym zostały przygotowane w taki sposób, aby możliwe było połączenie tabeli z warstwami GIS dostępnymi w bazie „Ziemie polskie Korony w XVI w.”

Warstwy te stanowiły zarazem podstawę do prezentacji „Materiałów” w formie przestrzennej bazy danych. Można ją przeglądać za pomocą aplikacji web-GIS. Poszczególne hasła zostały połączone z odpowiadającymi im punktami osadniczymi. Po kliknięciu w aplikacji na wybrane osady wyświetli się hasło z podziałem na punkty. W przypadku, gdy obok informacji o konkretnej miejscowości w haśle szczegółowym (np. Kałuszyno-Abramy) widnieje hasło ogólne (Kałuszyno), to informacje z hasła głównego zostały każdorazowo umieszczone pod hasłem szczegółowym. W takiej sytuacji do odróżnienia obu haseł służy kolumna „Nazwa”. Podobne rozwiązanie zostało zastosowane w przypadkach, gdy występują dwa hasła na określenie tej samej miejscowości (np. Moszczona i Rabiany-Moszczona), bądź jedna z nich została zlokalizowana przez autora „Materiałów” w niedalekiej odległości od innej miejscowości (np. Kąty i Roguszyno Decie Kąty). Jeśli zaś jedno hasło odnosi się w sposób wątpliwy do dwóch lokalizacji (np. Kałuszyno Żebrowscy, które mogły leżeć w obrębie wsi Kałuszyno Abramy lub Kałuszyno Szembory), to wówczas przy jednej z tych osad umieszczaliśmy całe hasło, a przy drugiej tylko punkt 9 (Uwagi) wskazujący, że to hasło związane jest również z inną miejscowością.

Hasła dotyczące osad niezlokalizowanych, których nie ma na mapie, umieszczone zostały w aplikacji web-GIS w opisie warstwy „Osady ziemi liwskiej”. Opis ten zawiera również hasła miejscowości, których lokalizacja jest wątpliwa (np. Łochowiec) albo istnienie osady w przyjętym przez autora „Materiałów” zakresie chronologicznym nie zostało jednoznacznie potwierdzone (Grala). W przypadku haseł fizjograficznych hasła nie zostały połączone z mapą, tylko umieszczone w opisie kategorii „Dane przyrodnicze”. W większości przypadków bowiem nie da się podać dokładnej lokalizacji obiektów topograficznych. Aby zachować konsekwencję i porządek nie umieszczaliśmy na mapie również haseł dotyczących tego rodzaju obiektów o znanej lokalizacji. Wyjątek stanowią hasła odnoszące się zarówno do obiektów topograficznych, jak i osad (np. Połazie – las, później dobra).

Hasła odnoszące się do samej ziemi liwskiej, starostwa liwskiego i dróg z tego obszaru umieszczone zostały w opisie kategorii „Ziemia liwska”.

Przeglądaniu informacji z „Materiałów” służy także moduł wyszukujący, pozwalający na szukanie informacji wg kilku kryteriów: nazwy (nazwa osady), nazwy hasła, punktu w haśle, treści hasła. Poszczególne rekordy są połączone z mapą, do której można przejść bezpośrednio z modułu wyszukującego po kliknięciu na nazwę osady w kolumnie „Hasło (mapa)”.

Zarówno pliki .xls jak i materiały połączone z mapą nie zawierają odnośników do innych haseł. Odnośniki te znajdują się w pliku .pdf z całością „Materiałów”.

Struktura haseł w „Materiałach” jest zbliżona do struktury przyjętej przez redaktorów „Słownika historyczno-geograficznego ziem polskich w średniowieczu”. Więcej informacji można uzyskać na stronie „Słownika”. Tu cytujemy jedynie znaczenie poszczególnych punktów hasła:

„[…] Punkt 1 zawiera podstawowe dane o historycznej przynależności terytorialnej (powiat i parafia, a w przypadku wsi parafialnych także dekanat). Podaje się z zasady pierwszą wzmiankę na temat owej przynależności, a dodanie do daty skrótu „n.” wskazuje, że zaświadczony w danym roku po raz pierwszy stan trwał później bez zmian. W przypadku miast podawane są też pierwsze wzmianki źródłowe poświadczające miejski charakter osady.

Punkt 2 poświęcony jest lokalnej topografii. Opisywane są tu granice danej miejscowości, wspominane znajdujące się w niej obiekty topograficzne. Tu wymienia się młyny i inne urządzenia przemysłowe. Tu wreszcie gromadzone są wiadomości o drogach.

Punkt 3 dotyczy stosunków własnościowych. Zaczyna się zawsze krótkim określeniem rodzaju własności, po czym następuje wymienienie poszczególnych właścicieli i ich transakcji. Wiadomości porządkowane są zasadniczo chronologicznie, często jednak ujmowane też w grupy odnoszące się do danego dziedzica lub grupy dziedziców. W tym samym punkcie gromadzone są (na końcu) informacje o areale osady oraz o innych mieszkańcach (przeważnie chłopskiej kondycji).

Punkt 4 zbiera informacje na temat prawa niemieckiego i lokacji. Tu omawiane są przywileje lokacyjne, ale także wszelkie wzmianki o sołtysach (wójtach), ławnikach itp., a w przypadku miast – o władzach miejskich.

Punkt 5 poświęcony jest stosunkom kościelnym. Gromadzone są tu informacje o kościele, o związanych z nim beneficjach, o plebanach, ich aktywności, o granicach i funkcjonowaniu parafii, o dziesięcinach i innych opłatach kościelnych.

Punkt 6 odnosi się do ważnych wydarzeń i wybitnych osób pochodzących z danej miejscowości. Dotyczy to zwłaszcza ludzi robiących poza nią kariery kościelne (biskupi, kanonicy, plebani, także studenci).

Punkt 7 przeznaczony jest na zebranie literatury dotyczącej danej miejscowości. Tutaj gromadzone są też zbiorczo przekazy źródłowe, które z różnych względów nie trafiły do żadnego z pozostałych punktów.

Punkt 8 poświęcony jest źródłom archeologicznym i architektonicznym. Zdawano sobie zawsze sprawę, że zebrane w Słowniku informacje na ten temat mają charakter niedoskonały. Opierano się bowiem na podstawowych wydawnictwach przeglądowych, nie będąc w stanie kompetentnie śledzić nowych odkryć i poświęconej im literatury monograficznej […]

Wiele haseł opatrywanych jest jeszcze Uwagami, gdzie zbiera się ogólne komentarze wyjaśniające kwestie zasadnicze, trudne do ujęcia w formie przypisów do konkretnych przekazów.”.¹

Aby uporządkować dane i ułatwić ich sortowanie oraz wyszukiwanie, opatrzyliśmy numerem „0” informacje dotyczące nazwy miejscowości, a numerem „9” ostatni punkt z powyższej klasyfikacji (uwagi).

Poniżej przedstawiamy hasła, które nie zostały połączone z punktami osadniczymi w aplikacji web-GIS. Są to hasła dotyczące osad niezlokalizowanych, hasła terytorialne i fizjograficzne.

1. T. Jurek, Wprowadzenie [w:] Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, [dostęp: 30.11.2015 r] http://www.slownik.ihpan.edu.pl/index.php [dostęp: 26.06.2015]. [↩]

Czytaj mniej