Katalog patrociniow diecezji płockiej do początku XVII w., Marek Stawski jest dostępne na licencji:
Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (treść)

Katalog patrociniow diecezji płockiej do początku XVII w., Marek Stawski jest dostępne na licencji:
Creative Commons Attribution 4.0 International (dane)

---

Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników (22 VI)

Wezwanie bierze początek z legendy hagiograficznej w pełni zredagowanej właściwie dopiero w początku XIII wieku, a opisującej męczeństwo św. Achacego i jego 10 tys. towarzyszy na górze Ararat^[1]. W tym samym mniej więcej czasie pojawiły się także w Rzymie „cudownie” odnalezione relikwie męczenników, które były następnie rozprowadzane po całej Europie. Kult cieszył się szczególną popularnością głównie na ziemiach cesarstwa, ale w połowie XIV wieku relikwie Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników zostały sprowadzone przez Karola IV do Pragi, a niedługo potem trafiły też na dwór Konrada III księcia oleśnickiego^[2]. Zapewne w tym właśnie kierunku należy upatrywać proweniencji kultu 10 tys. Rycerzy w diecezji płockiej, do której relikwie męczenników mogły dotrzeć w okresie rządów Siemowita III utrzymującego bliskie relacje ze Śląskiem, a także z Karolem IV (obecność księcia na ślubie cesarza z Elżbietą Pomorską)^[3]. Zwłaszcza, że wcześniejszy kalendarz czerwiński nie odnotowuje liturgicznego wspomnienia 10 tys. męczenników, ale z kolei uwzględniał je już nieco późniejszy kalendarz płocki^[4]. Niewątpliwie kult 10 tys. męczenników przyjął się na Mazowszu doskonale i cieszył dużą popularnością, o czym świadczy większa liczba kościołów z takim patrocinium (aż do końca XVI w.) niż na pozostałych obszarach polskiej prowincji kościelnej. Potwierdza to także obecność sekwencji w piętnastowiecznym graduale płockim Hodierne festum lucis est^[5], a której nie odnotowuje się w zbiorze dotychczas znanych polskich sekwencji. Niewątpliwie do popularności kultu o rzymskich korzeniach przyczyniła się legenda hagiograficzna zredagowana przez Jakuba de Voragine, która w sugestywny sposób opisywała misję rzymskich legionistów wysłanych przez cesarza Hadriana do Armenii. Po początkowych niepowodzeniach w walce z wrogiem ukazał im się anioł i skłonił do przyjęcia chrztu, a następnie poprowadził nawróconych już żołnierzy do ostatecznego zwycięstwa. Kiedy jednak cesarz odkrył, że jego legioniści przeszli na chrześcijaństwo nakazał ich ukrzyżować właśnie na górze Ararat. Nieco późniejszy kult Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników inspirował się w jakiejś mierze innymi rzymskimi kultami zbiorowego męczeństwa, a więc św. Maurycego z Legionem Tebańskim, Jedenastu tys. Dziewic oraz św. Gereona i towarzyszy. Narracje czterech zatem pozornie niezależnych legend posiadają wiele wspólnych elementów podkreślających przede wszystkim cnotę wspólnego męczeństwa za wiarę, która dawała siłę do przeciwstawienia się przeciwnikowi, a dla ludzi wzywających ich wstawiennictwa miała gwarantować skuteczne wsparcie.

Chorzele (dekanat przasnyski)

Kościół par. fundacji królewskiej konsekrowany przez bpa Andrzeja Noskowskiego w 1551 r. [Rocz. Diec. Pł., s. 59]; 1599 r. – kościół par. pod wezw. Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników (AV 5, f. 231v); 1609 r. – kościół par. z innym wezw. → Mikołaj; monarszy

Czernice (dekanat ciechanowski)

Biskup Jakub eryguje w 1389 r. kościół par. ufundowany przez Jakuba dziedzica Cz. pod wezw. → św. Filip i Jakub, Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników [transumpt AV 267, f. 176-177]; 1450 r. – kościół par. należący do podkomorzego ciechanowskiego dziedzica Cz. [Ep. 5, f. 49]; 1511 r. – kościół par. z wezw. → Nawiedzenia NMP; 1609 r. – kościół par. z wezw. 10 tys. męczenników [AV 6, f. 240]; św. wł. ziem.

Kamienica (dekanat czerwiński)

W 1425 r. po raz pierwszy wzmiankowany pleban w K. [Zak. I, nr 977]; 1449 r. – potw. kościół par. w K. należący do patronatu św. wł. ziemskiego [Ep. 15, f. 103]; 1511 r. – budowa nowego kościoła w K. [Zakr. Ziem. Wiecz. Rel. 11, f. 56-56v]; 1598 r. – kościół par. pod wezw. Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników [AV 5, f. 108]; św. wł. ziem.

Kamion Las / Kamionolas, (dekanat nurski)

Kościół par. potwierdzony w 1503 r. [Ep. 16, f. 190]; 1591 r. – kościół par. z wezw. Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników [AV 1, f. 35]; św. wł. ziem.

Lachowo (dekanat łomżyński)

Pierwsze wezw. kościoła poświadczone w 1500 r. → Zwiastowanie; 1609 r. – kościół par. z wezw. zmienionym na Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników [AV 10, f. 159v]; św. wł. ziem.

Łomża (miasto dekanalne)

W 1410 r. potw. fundacji kościoła z tytułem → św. św. Piotr i Paweł, Andrzej, Wawrzyniec, Katarzyna [transumpt AV 252, f. 461-462v]; 1593 r. – kościół par. z wezw. zm.→ Rozesłania Ap., Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników, św. Walenty, Zofia [AV 1, f. 348]; książęcy

Łopacin (dekanat ciechanowski)

W 1425 r. poświadczony rektor kościoła par. w L. [Bul. Pol. IV, nr 1455]; 1449 r. – kościół par. pod wezw. Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników [Ep. 5, f. 26]; 1526 r. – informacja o odpuście par. w dniu Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników [Ep. 204, f. 304v]; 1599 r. – kościół par. z wezw. Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników [AV 5, f. 343]; św. wł. ziem.

Radziłów (dekanat łomżyński)

Kościół par. fundowany w 1472 r. pod wezw. → Wniebowzięcie NMP, św. św. Jakub, Barbara, Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników [Ep. 33, f. 74]; 1609 r. – kościół z innym wezw. → Narodzenie NMP; królewski

Skołatowo (dekanat wyszogrodzki)

Kościół w S. poświadczony w dobrach kanoników regularnych z Czerwińska już w 1254 r. [NKMaz II, nr 16]; 1385 r. – wzmiankowany pleban kościoła par. w S. [BOZ 70, f. 198-199]; 1598 r. – kościół par. z wezw. Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników [AV 5, f. 194]; duchowny kanonicy regularni

Unierzyż (dekanat płoński)

W 1518 r. potw. pierwsze wezw. kościoła par. w U. → Andrzej; 1599 r. – kościół pod wezw. → św. Zofia, Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników [AV 5, f. 219v]; św. wł. ziem.

Jedenaście tysięcy dziewic (21 X)

Patrocinium, które nawiązywało do charakterystycznego dla średniowiecza kultu św. Urszuli i towarzyszących jej panien, powstało w wyniku błędnej interpretacji zapisu w pierwotnej legendzie. Otóż jeszcze w X wieku anonimowy autor zastosowany w oryginale skrót XI M. V. odczytał liczebnikowo tworząc zapis Undecim Milia Virginum, który przyjął się w całej średniowiecznej Europie^[6]. Jednocześnie nowa redakcja pierwotnego tekstu barwnie opisała wyprawę brytyjskiej księżniczki wraz z zastępem towarzyszących jej panien, które wyruszyły do Rzymu a następnie do Kolonii, gdzie Urszula miała poślubić pogańskiego księcia. Tam też Urszula oraz towarzyszące jej panny poniosły męczeńską śmierć z rąk Hunów, ale jednocześnie ocaliły całe miasto przed nieuchronną zagładą^[7]. Prawdziwy kult legendarnego zastępu dziewic rozpoczął się po roku 1106, w którym podczas rozbudowy murów miejskich i dzięki cudownemu objawieniu odnaleziono miejsce pochówku świętych męczennic. Ufundowany w tym miejscu klasztor stał się zarazem głównym ośrodkiem propagowania kultu na obszarze cesarstwa, a następnie całej Europy. Kluczowym momentem popularności św. Urszuli i jej towarzyszek było ustanowienie w 1260 r. przez Kapitułę Generalną cystersów święta liturgicznego upamiętniającego męczeństwo dziewic kolońskich, które miało być od tej pory uroczyście obchodzone w całym zakonie. Cześć oddawana Urszuli i jej towarzyszkom przerodziła się w popularne patrocinium Jedenaście tysięcy dziewic, które zaczęło docierać na ziemie polskie przede wszystkim z obszaru cesarstwa m. in. za pośrednictwem cystersów. Już w 1263 roku relikwie męczenniczek zostały sprowadzone z Kolonii do katedry poznańskiej, a więc nietrudno przyjąć, iż kult dziewic kolońskich dotarł na Mazowsze za pośrednictwem Wielkopolski^[8]. Wszak pierwszym świadectwem ich kultu w diecezji płockiej pozostaje przywilej indulgencyjny wystawiony przez biskupa poznańskiego Jana dla kanoników regularnych z Czerwińska, który wśród okazji do uzyskania odpustu wymieniał m. in. święto Jedenaście tysięcy dziewic^[9]. Z kolei klasztorny kalendarz liturgiczny z Czerwińska nakazywał obchód tego święta w najwyższym rycie, który utrzymały także statuty synodalne Jakuba z Korzkwi zaliczając dzień wspomnienia dziewic kolońskich do katalogu najważniejszych świąt diecezji^[10]. Jednocześnie w dwóch piętnastowiecznych antyfonarzach płockich zostało odnotowane pełne oficjum własne o 11 tysiącach dziewic Iste sunt prudentes virgines^[11]. Z kolei dwa zachowane antyfonarze płockie Nie można zatem wykluczyć, że również dedykowanych im patrociniów przywołujących było początkowo więcej niż tylko trzy, jednak w wyniku zmian zachodzących w wezwaniach na przestrzeni głownie XVI stulecia mogły one ulec zastąpieniu.

Gąsiorowo (dekanat pułtuski)

W 1394 r. fundacja kościoła par. pod wezw. → Wniebowzięcie NMP, Jedenaście tys. dziewic, św. Jan Chrzciciel [Bul. Pol. III, nr 385]; 1609 r. – kościół z wezw. skróconym → św. Jan Chrzciciel; duchowny

Sieluń (dekanat pułtuski)

W 1387 r. wzmiankowany rektor kościoła par. w S. [Ep. 6, f. 408]; 1394 r. – kościół z wezw. → Trójca św., Jedenaście tys. dziewic, św. Stanisław [Bul. Pol. III, nr 411]; 1609 – w wezw. tylko → Stanisław; duchowny

Wieliszewo (dekanat nurski)

Kościół par. erygowany w 1387 r. pod wezw. → św. św. Andrzej Ap., Mateusz Ap. i Ew., Jedenaście tys. dziewic [BOZ 70, f. 121]; 1609 r. – kościół z wezwaniem skróconym → św. Mateusz; duchowny kanonicy regularni

Aleksy, św. wyznawca (17 VII)

Najstarszy zachowany rękopis tzw. syryjski legendy, datowany na przełom V i VI wieku, opowiada o pochodzącym z Rzymu pielgrzymie i żebraku, który opuścił dom bogatych rodziców w dniu jego planowanego ślubu aby udać się do Edessy. Tam oddawał się ascezie, utrzymując się z jałmużny wypraszanej w drzwiach kościołów. Bardzo szybko zaczęły powstawać kolejne odmiany legendy o anonimowym pielgrzymie, który w greckiej formie tekstu przyjął imię Aleksego, a po opuszczeniu rzymskiego domu powrócił do niego po 17 latach jako nikogo nie rozpoznany żebrak. Wersja greckiej legendy stała się także podstawą pierwszego ikonograficznego cyklu o św. Aleksym zachowanego w rzymskiej bazylice św. Klemensa. Na podstawie dokumentu donacyjnego z 987 roku zaczęto łączyć Aleksego z benedyktyńskim klasztorem św. Bonifacego na Awentynie, który w konsekwencji stał się ośrodkiem propagującym jego kult w całej Europie^[12]. Natomiast jednym z ważniejszych ośrodków kultu św. Aleksego w wczesnośredniowiecznej Polsce był niewątpliwie Płock, w którym w połowie XIII wieku odnaleziono relikwie głowy św. Aleksego. Jednocześnie z płockim środowiskiem katedralnym wiąże się czasem już w późniejszym okresie powstanie polskiej wersji barwnej legendy o św. Aleksym, która niewątpliwie wpłynęła na rozwój kultu propagującego ideę chrześcijańskiej ascezy połączonej z pełną pokory postawą odrzucającą pokusę wygodnego życia w luksusie^[13]. Św. Aleksy zarówno w płockim jak i czerwińskim kalendarzu liturgicznym został odnotowany w zwykłej randze święta obchodzonego tylko przez duchownych w ramach godzin kanonicznych^[14]. Choć wezwanie św. Aleksego kościoła w Łubkach w dekanacie wyszogrodzkim zostało poświadczone dopiero w warstwie wizytacyjnej, to jednak fundator znany pod imieniem Aleksego pozwala przypuszczać iż świątynia nosiła to patrocinium od początku. Podobną metrykę wezwania Aleksego należy zatem przyjąć dla kościoła w Trzepowie w dekanacie płockim, zwłaszcza iż obydwie świątynie powstały w bliskich okolicach Płocka oraz w podobnym okresie czasu.

Łubki (dekanat wyszogrodzki)

Kościół ufundowany w 1427 r. przez Aleksego z Płomian, dziedzica na Łubkach [MK 3, 249v]; 1441 – potw. kościół par. w Ł. [AKap., Mąk., f. 49]; 1599 r. – kościół par. pod wezw. św. Aleksego [AV 5, f. 188]; św. wł. ziem..

Trzepowo (dekanat płocki)

Kościół wzmiankowany po raz pierwszy w 1418 r. [Bul. Pol., t. IV, nr 267]; 1483 – wzmiankowany pleban kościoła w T. [Ep. 10, f. 275]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Aleksego [AV 6, f. 66]; duchowny.

Andrzej, apostoł (30 XI)

Andrzej pochodził z Betsaidy, w Galilei, nad Jeziorem Tyberiadzkim, zhellenizowanej w I w. n. e. przez Heroda Filipa, stąd też greckie imię apostoła Ανδρέας oznaczającego „wyjątkowy”, „piękny” oraz „męski” bądź „odważny”. Andrzej, choć na kartach ewangelii był wymieniany trzykrotnie (Mt 10, 2; Łk 6, 14; Mk 3, 18), to jednak w Dziejach Apostolskich wystąpił tyko raz przy okazji wspomnienia grupy dwunastu apostołów. Jednak już źródła późniejsze dostarczają wielu szczegółów na temat jego działalności ewangelizacyjnej prowadzonej m. in. w Bitynii, Scytii, Tracji oraz Grecji, gdzie poniósł męczeństwo przybity na dwóch przecinających się pod skosem belkach, tworzących tym samym specyficzny rodzaj krzyża nazwanym w konsekwencji „krzyżem św. Andrzeja”. W czasach panowania cesarza Konstancjusza II (357) relikwie apostoła Andrzeja zostały sprowadzone z Patras do Konstantynopola, gdzie początkowo rozwijał się też jego kult, a liturgia bizantyńska przypisywała mu nawet tytuł „pierwszego powołanego”. Natomiast w Kościele zachodnim kult apostoła rozpowszechnił się na przełomie VI i VII wieku, a przed 638 rokiem papież Honoriusz I ufundował w Rzymie w miejscu swojego domu świątynię dedykowaną Andrzejowi i Bartłomiejowi wraz z klasztorem nazywanym monasterium Honorii papae^[15].

Na ziemiach polskich kult św. Andrzeja należał do jednego z najstarszych, a przyniesiony zapewne przez grupę benedyktyńskich misjonarzy stawał się wyraźnym znakiem rzymskich wpływów kulturowych^[16]. Jednak niektórzy badacze nie wykluczają również wschodniej proweniencji kultu apostoła, choć nie ma ku temu poważniejszych przesłanek źródłowych^[17]. Na terenie diecezji płockiej apostoł Andrzej był czczony już w XII wieku na co wskazuje jego imię wymienione w litanii do Wszystkich Świętych spisanej w połowie tego stulecia w płockim środowisku kościelnym^[18]. Natomiast w płockim kalendarzu liturgicznym datowanym na połowę XIV wieku dzień wspomnienia św. Andrzeja został zapisany jako święto obowiązkowe pełne obchodzone przez kler i lud^[19]. Z kolei pierwsze patrocinium św. Andrzeja zostało poświadczone w 1387 roku w kościele parafialnym w Wieliszewie, należącym do kanoników regularnych z czerwińskiego opactwa. Średniowieczna ikonografia akcentowała przede wszystkim jego męczeństwo na krzyży o szczególnej formie oraz uprzywilejowane miejsce w gronie apostołów, a uważany za szczególnego patrona rycerzy i możnowładców, ale także podróżników.

Bożewo (Borzewo – dekanat sierpecki)

Erekcja parafii w B. w 1452 z fundacji właściciela Andrzeja z Borzewa [Ep. 1, 142]; 1598 – kościół pod wezw. → św. św. Jakuba, Andrzeja [AV 5, f. 54v]; św. wł. ziem..

Brok (dekanat nurski)

Istnienie kościoła poświadczone ok. 123? roku [CDM I, nr 301]; parafia 1418 r. [Bul. Pol. IV, nr 255]; wezwanie z 1609 → Trójca św., Narodzenie NMP, św. św. Andrzej Ap., Mikołaj, Leonard, Łucja [AV 10, f. 69v]; duchowny.

– jarmarki:

1501 r. – prawo do dwóch jarmarków w mieście: na św. Doroty i św. Franciszka [MRPS II, nr 1463]

Brwilno (dekanat sierpecki)

Kościół par. wzmiankowany w 1466 r. [MK 335, f. 107v]; 1609 r. – kościół z wezw. św. Andrzeja [AV 9, f. 29]; duchowny.

Cygów (Cygowo – dekanat nurski)

Erygowanie kościoła w 1530 r. pod wezwaniem → NMPanna, św. św. Anna, Piotr i Paweł, Jakub, Andrzej Ap., Stanisław, Wojciech, Jerzy [Ep. 33, f. 125]; 1609 r. – kościół z wezw. zmienionym → Jan Chrzciciel …; św. wł. ziem..

Kisielew (Kisielewo – dekanat sierpecki)

Pierwsza wzmianka o kościele w 1437 r. przy okazji odstąpienia wsi wraz z prawem patronatu nad kościołem Andrzejowi z Zakrzewa, kasztelanowi płockiemu [MK 336, f. 70]; 1597 r. – kościół par. pod wezw. → św. św. Dorota, Andrzej, Mikołaj [AV I, k. 217]; patronat św. wł. ziem..

Lubowidz (dekanat szreński)

Kościół prawdopodobnie powstał niedługo po 1349 roku [Mąk., s. 39]^[20]; pierwsza pewna informacja z 1429 r. [Kurenda, 217]; 1598 r. – kościół z wezw. św. Andrzeja [AV 5, f. 361v]; św. wł. ziem..

Łomża (miasto książęce, obszar lokacji, dekanat)

W 1410 r. biskup płocki potwierdza erygowanie parafii przy kościele fundowanym przez księcia Janusza I jeszcze w czasie rządów diecezją jego poprzednika pod koniec XIV w. z wezw. św. św. Piotr i Paweł, Andrzej, Wawrzyniec, Katarzyna [AV 252, f. 461-462v – transumpt aktu biskupa Jakuba]; 1432 r. – potw. kościół par. → NMPanna [Bul. Pol. V, nr 93]; 1593 r. – kościół par. z tytułem → Rozesłania Apostołów, 10 tys. męczenników…; monarszy.

– altarie:

1432 r. – ołtarz NMPanny fundowany przez wójta Jakuba Gielczyńskiego [Bul. Pol. V, nr 93]; szlachecka

Serock / Serociec (dekanat pułtuski)

1426 r. – wzmiankowany kapelan w S. [Zakr. I, 1924]; 1457 r. – Stanisław rektor kościoła par. [Ep. 5, f. 86]; 1531 r. – kościół par. z wezw. złożonym → NMP, św. św. Piotra, Andrzeja, (…) Wojciecha, (…) [Ep. 33, f. 89]; 1609 r. – kościół par. z wezw. → Wojciech [AV 11, f. 12]; książęcy.

Unierzyż (dekanat płoński)

Kościół par. wzmiankowany w 1484 r. [Ep. 10, 329, 333]; 1518 r. – kościół z wezw. św. Andrzeja [Ep. 2, 341v]; 1599 r. – kościół par. z wezw. zm. → 10 tys. męczenników Zofia; św. wł. ziem..

Wieliszew (dekanat nurski)

Kościół par. erygowany w 1387 r. na prośbę kanoników regularnych w Czerwińsku z wezw. św. św. Andrzeja Ap, → Mateusza Ap. i Ew., Jedenastu Tysięcy Dziewic [BN BOZ 70, f. 120]; 1609 r. – kościół z wezw. → Mateusz; duchowny kanonicy regularni

Wyszyny (dekanat mławski)

W 1407 r. poświadczony pleban kościoła [Pł., nr 1005]^[21]; 1598 r. – kościół par. z wezwaniem św. Andrzeja [AV 5, f. 154]; św. wł. ziem.

Anna, matka Marii Panny (26 VII)

Według tradycji przekazanej przez apokryficzną Protoewangelię św. Jakuba, pochodzącą z II w., była matką Marii, jednak w Nowym Testamencie na jej temat nie ma ani jednej wzmianki. Kult św. Anny rozpowszechnił się najpierw na Wschodzie w czasach Justyniana, który ok. 550 roku wzniósł w Konstantynopolu poświęcony jej kościół. Natomiast pierwszym śladem kultu Anny w świecie zachodnim był fresk w rzymskim kościele Santa Maria Antiqua ukazującym ją w roli matki małej jeszcze Marii. Jednak do zasadniczego rozpowszechnienia kultu św. Anny w Kościele zachodnim przyczynił się w znacznej mierze okres wypraw krzyżowych, kiedy to w oparciu o tradycję domu narodzenia Marii Panny w Jerozolimie wybudowano w tym miejscu kościół dedykowany jej matce. Co raz częściej przywożone stamtąd relikwie przyczyniły się do rozwoju hagiografii Anny, którą utrwalił Jakub de Voragine kreśląc obraz dojrzałej już kobiety najpierw cierpliwie wyczekującej potomstwa, a następnie z oddaniem opiekującej się córką^[22]. Niezwykle istotnym czynnikiem w rozwoju kultu św. Anny była także tradycja pielgrzymek do Compostelli oraz hagiograficzne pomylenie obydwu Jakubów, z których Młodszy jako brat Jezusa miał być wnukiem Anny. W konsekwencji zaczęła być mylnie utożsamiana z babką Jakuba Starszego i w konsekwencji czczona również jako patronka dobrej śmierci asystująca razem z apostołem umierającym w walce za wiarę rycerzom^[23].

Dla rozpowszechnienia się imienia oraz kultu Anny na ziemiach polskich miało, jak się wydaje, przybycie na Śląsk córki Przemysła Ottokara I o tym właśnie imieniu, która w 1216 roku poślubiła Henryka Pobożnego rodząc mu nawet piętnaścioro dzieci^[24]. Zapewne właśnie w kręgach dworu piastowskiego należałoby doszukiwać się początków kultu Anny na Mazowszu, na którym pierwszą z księżniczek o tym imieniu, była córka Konrada II i Jadwigi księżniczki raciborskiej, która imię odziedziczyła właśnie po prababce, żonie Henryka Pobożnego lub po swojej ciotce opatce trzebnickiej. Jednak warto też wspomnieć, że jej z kolei prababka ze strony ojca nosiła również imię Anna, a była córką księcia Nowogrodu^[25]. Od tego właściwie momentu Anna stała się jednym z najpopularniejszych imion wśród Piastówien mazowieckich, co niewątpliwie miało wpływ na rozwój kultu matki Marii Panny wyrażającego się m. in. w liczbie dedykowanych jej świątyń.

Mniej więcej od czasów wypraw krzyżowych zaczął rozwijać się także oficjalny kult liturgiczny Anny, który dość szybko dotarł także na Mazowsze. W pochodzącym z około 1328 roku kalendarzu liturgicznym czerwińskich kanoników regularnych dzień św. Anny został zapisany w rycie festum fori święta obowiązkowego^[26], również spis świąt w statutach płockich z 1398 roku nakazywał obchód dnia jako święta obowiązkowego^[27]. Najstarsze patrocinium św. Anny w diecezji płockiej zostało poświadczone dla kaplicy zamkowej w Ciechanowie w 1435 roku^[28]. Połączenie zaś w patrocinium złożonym Anny z Jakubem wyraźnie wskazuje, że na Mazowsze dotarły refleksy kultu zrodzonego przy okazji pielgrzymek do Composteli. W związku z tym postrzegano ją jako patronkę dobrej i spokojnej śmierci, ale była także przywoływana przez matki oczekujące potomstwa oraz te będące już w połogu oraz jako patronka rodzin^[29].

Bielsk (miasto dekanalne)

Kapica św. Anny usytuowana na przedmieściu in suburbio B. poświadczona w 1598 r. [AV 5, f. 286v].

Blichowo (dekanat wyszogrodzki)

W 1441 r. po raz pierwszy wzmiankowany pleban kościoła par. w B. [AKap. Mąk., f. 49]; 1609 r. – kościół z wezw. św. Anny [AV 8, f. 15]; św. wł. ziem..

Bogate (dekanat przasnyski)

Kościół par. potwierdzony w 1443 r. [AKap., Mąk., f. 24v]^[30]; 1466 – kościół pod patronatem Mikołaja Węża z Dobrzankowa, wojewody mazowieckiego, h. Prawda [Ep. 5, f. 164v]; 1468 r. – kościół pod wezw. św. Anny, Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników z nadaniami książęcymi [Ep. 13, f. 19v]; 1491 r. – kościół pod patronatem książęcym [MK 18, f. 56v]; 1598 r. – kościół z wezw. św. Anny [AV 5, f. 252v]; św. wł. ziem./monarszy

Altarie:

1448 r. – altaria św. Mikołaja przy kościele w B. ufundowana przez kasztelana ciechanowskiego Mikołaja [MK 4, f. 142v].

Ciechanów (zamek książęcy)

Kaplica zamkowa pod wezw. św. Anny fundowana przez księżnę Annę w 1435 r. [Bul. Pol. V, nr 399].

– altaria:

1545 r. – altaria w kaplicy pod wezw. św. Stanisława [MK 70, f. 118]

Cygów / Cygowo (dekanat nurski)

Kościół ufundowany w 1530 r. z wezw. złożonym → NMP, św. św. Anna, Piotr i Paweł Ap., Jakub i Andrzej Ap., Stanisław, Wojciech, Jerzy [Ep. 33, f. 125]; 1609 r. – kościół par. z wezw. zmodyfikowanym → Jan Chrzciciel; św. wł. ziem.

Czyżewo (dekanat pułtuski)

Pierwsza wzmianka o kościele par. z 1461 r. [Ep. 9, f. 22]; 1506 r. – kościół z wezw. → św. Jakub; 1609 r. – kościół par. z wezw. podwójnym św. Jakub Ap., św. Anna [AV 10, f. 57]; św. wł. ziem.

Gostynin (dekanat gostyniński)

Kościół z wezw. św. Anny jako parafialny poświadczony tylko w 1548 [MRPS IV, nr 8116 – ecclesia parochialis]; monarszy.

Kobylniki (dekanat wyszogrodzki)

Kościół par. poświadczony w 1394 r. [BOZ 71, f. 156-158]; 1599 r. – kościół z wezw. św. Anny [AV 5, f. 135]; duchowny.

Kuklin (dekanat mławski)

Kościół par. poświadczony w 1445 r. [MK 337, f. 119]; 1598 r. – kościół z wezw. św. Anny [AV 5, f. 166v.]; św. wł. ziem..

Altarie:

1508 r. – altaria św. Trójcy fundacji św. wł. ziem.ej [Ep. 16, f. 277v].

Lubiel (dekanat pułtuski)

Kościół par. fundowany przez Annę Nowodworską w 1547 r. z wezw. złożonym → NMP, Wszyscy św., św. Stanisław, Anna [Ep. 33, f. 100]; 1609 r. – kościół par. z wezw. skróconym św. Anny [AV 10, f. 22v]; św. wł. ziem.

Niegowo (dekanat nurski)

Kościół par. erygowany w dobrach św. wł. ziem.ch w 1465 r. z wezw. Trójca Św., Boże Ciało, św. Jan Chrzciciel, św. Anna [Ep. 33, f. 130]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Trójcy, Bożego Ciała, św. św. Jana Chrzciciela, Anny [AV 10, f. 115]; św. wł. ziem..

Płońsk (dekanat płocki)

Kaplica szpitalna potw. w 1502 r. [MK 20, f. 11]; 1609 r. – kaplica szpitalna pod wezw. św. Anny [AV 6, f. 185v]; monarszy

Podkrajewo (dekanat mławski)

Kościół par. wzmiankowany w 1437 r. [MK 335, 161v]; 1598 – potw. wezw. św. Anny [AV 5, f. 151v]; św. wł. ziem.

Pomiechowo / Pomnichowo (dekanat płoński)

Kościół w dobrach kanoników regularnych z Czerwińska poświadczony w 1254 r. [NKMaz. II, nr 16]; w 1515 r. kościół z wezw. → Piotr i Paweł; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Anny [AV 5, k. 198]; duchowny kanonicy regularni.

Różan (dekanat pułtuski)

W l. 1432-1443 potw. Wacław pleban kościoła w R. [W 2, f. 88; MK 3, 287v]; 1472 r. – kościół par. w R. [Ep. 10, f. 25]; 1510 r. – kościół par. pod wezw. → św. Trójcy, NMPanny, św. Anny [Ep. 6, 175]; 1526 r. – kościół par. z wezw. NMPanny [MK 41, f. 139]; 1609 r. – kościół par. z wezw. św. Anny [AV 11, f. 48v]; monarszy.

Altarie:

1508 r. – altaria św. Trójcy fundacji św. wł. ziem.ej [Ep. 16, f. 277v].

Sokołów / Sokołowo (dekanat gostyniński)

Kościół prawdopodobnie fundowany przez Stanisława Grada z wezw. św. Stanisława już 1400 roku^[31]; jednak pierwsza pewna informacja źródłowa z 1444 r. [KDKM, nr 192]; 1598 r. – kościół pod wezw. św. Anny [AV 5, f. 28]; św. wł. ziem..

Strzegowo (dekanat płoński)

Kościół erygowany w 1420 r. z innym wezw. → Wniebowzięcia NMP; 1518 r. – kościół pod wezw. św. Anny [Ep. 2, f. 341]; 1599 r. – potw. wezw. Anny [AV 5, f. 218]; św. wł. ziem.

Ślubowo (dekanat pułtuski)

Świątynia filialna na terenie parafii → Niegowo poświadczona w 1488 r. z wezwaniem złożonym → Wniebowzięcie NMP, Barbara, Leonard, Wojciech, Anna [Ep. 33, f. 129v].

Zawidz (dekanat sierpecki)

W 1437 r. wzmiankowany pleban kościoła w Z. [MK 335, 161v]; 1598 – kościół par. z wezwaniem św. Anny [AV 5, f. 151v]; św. wł. ziem..

Żałe (dekanat rypiński)

Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi dopiero z 1457 [AC III/1, 27]; w 1502 r. – kościół z wezw. → Wojciech; 1597 r. – kościół par. z wezw. św. Anny [AV I, k. 208]; św. wł. ziem..

Antoni z Padwy, wyznawca (13 VI)

Chodzi tu niewątpliwie o franciszkańskiego świętego Antoniego z Padwy, na co wskazuje zwrot beati Antonii confessoris zastosowany w akcie erekcyjnym kościoła w Pawłowie. Tym samym następuje odróżnienie od św. Antoniego opata określanego jako abbatis i obchodzonego 17 stycznia. Postać franciszkańskiego kaznodziei jest dość dobrze naświetlona źródłowo zarówno dzięki zachowanym pismom samego Antoniego, jak i sporządzonym w 1232 roku na potrzeby kanonizacji żywotem Vita Prima lub Assidua^[32]. Utwór akcentuje przede wszystkim franciszkańsko – padewski okres życia pochodzącego z Portugalii i początkowo związanego z kanonikatem regularnym zakonnika o imieniu rodowym Ferdynand. Natomiast imię Antoni przyjął wraz ze złożeniem profesji w zakonie braci mniejszych jako świadomy wybór drogi odosobnienia i pokuty kojarzonej z Antonim opatem. O ile pierwszy żywot kreował Antoniego na męża opatrznościowego, który starał się o przywrócenie w Padwie stabilizacji politycznej i pokoju oraz uczynić z niej nową Jerozolimę (ruch pokoju 1231 r.), o tyle późniejsza o sto lat Vita secunda koncentruje się na cudach zdziałanych przez świętego. To niewątpliwie ta wersja życia świętego z Padwy przyczyniła się do popularyzacji jego kultu jako opiekuna wzywanego w czasie choroby, ale także patrona odrzuconych na margines życia społecznego ludzi w różny sposób pokrzywdzonych przez los^[33].

Przykład św. Antoniego jest znakomitym przykładem wcielania w życie polityki franciszkanów, która zakładała błyskawiczną kanonizację każdego, kogo można była kanonizować aby stworzyć panteon własnych świętych. Następnie zakon z tym panteonem wędruje usiłując zakorzeniać poszczególne kulty bez względu na cechy świętości, zapewne w ten sposób właśnie kult Antoniego dotarł także i na Mazowsze. Warto zwrócić uwagę, że pochodzący z połowy XIV wieku kalendarz płocki odnotowuje dzień liturgicznego wspomnienia św. Antoniego wraz z podkreśleniem jego franciszkańskiej profesji: de ordine fratrum minorum^[34]. Byłoby zatem święto wcześniejsze niż sama obecność franciszkanów w diecezji, którzy w końcu XIV wieku pojawili się w Dobrzyniu nad Wisłą, a dopiero w początkach następnego stulecia w Wyszogrodzie. Być może więc wyjątkowe (oraz wczesne jak na polskie warunki)^[35] wezwanie św. Antoniego na Mazowszu jest świadectwem indywidualnego zapotrzebowania na wartości franciszkanizmu w obliczu słabo obecnego na terenie diecezji płockiej zakonu.

Jelonki (wyszkowski)

Kościół par. erygowany w 1510 r. [AKP 50, f. 94v; transumpt – AV 252, f. 107, 118]; 1609 r. – kościół pod wezw. św. św. Heleny, Antoniego [AV 10, f. 24v]; św. wł. ziem.

Pawłowo (przasnyski)

Kościół par. fundowany przez Mikołaja Nagórkę z Dzierzgowa, h. Boleścic, sędziego ciechanowskiego, w 1456 r. pod wezw. NMP, św. Antoniego Wyznawcy [Ep. 1604, f. 81-83]; 1485 – poświadczony pleban w P. [Ep. 11, 205v]; 1598 r. – kościół par. z wezw. → Wniebowzięcie; św. wł. ziem.

Apolonia, św. męczennica z Aleksandrii (9 II)

Historię jej męczeństwa przytoczył po raz pierwszy Euzebiusz z Cezarei, powołując się przy tym na list Dionizego, biskupa Aleksandrii, który szczegółowo opisał masakrę ludności chrześcijańskiej podczas pogańskiej reakcji w mieście około 249 roku. Apolonia będąc już wtedy kobietą w zaawansowanym wieku miała mieć wybite zęby, a zmuszana do wyrzeczenia się wiary sama skoczyła w ogień. Początek kultu sięga przełomu VII i VIII wieku, kiedy to poświęcono jej jeden z kościołów na rzymskim Zatybrzu, jednak jego największy rozkwit nastąpił w Europie zachodniej na przełomie XIV i XV^[36]. Mniej więcej w tym samym czasie relikwie Apolonii posiadali śląscy joannici, a na obszarze Wielkopolski zostały poświadczone trzy dedykowane jej ołtarze mieszczańskiej fundacji^[37]. Święta była wzywana głównie w przypadkach bólu zębów, stąd też na obszarze Małopolski wystąpiła w patrociniach kaplic szpitalnych.

Serock (dekanat pułtuski)

1426 r. – wzmiankowany kapelan w S. [Zakr. I, 1924]; 1457 r. – Stanisław rektor kościoła par. [Ep. 5, f. 86]; 1531 r. – kościół par. z wezw. złożonym → NMP, św. św. Piotr Ap. Andrzej Ap., Wojciech, (…), Apolonia, (…) [Ep. 33, f. 89]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Wojciecha [AV 11, f. 12]; książęcy.

Zaręby Kościelne (dekanat wyszkowski)

Z 1449 r. pochodzi informacja o erekcji nowego kościoła [Ep. 5, f. 33]; 1462 r. – pleban w Z. [Ep. 9, f. 65v]; 1521 – nowo erygowana parafia z wezwaniem → Wniebowzięcie NMP, św. św. Stanisław, Mikołaj, Małgorzata, Apolonia, Otylia [Ep. 33, f. 87]; 1609 r. – kościół z wezw. zmodyfikowanym → Wniebowzięcie NMP, Mikołaj, Stanisław, Leonard; św. wł. ziem..

Augustyn, doktor Kościoła, między 354 – 430 (28 VIII)

Trudno ustalić precyzyjnie początki kultu św. Augustyna, który należy do grona najważniejszych filozofów chrześcijaństwa. Niezwykle istotnym elementem jego aktywności w Kościele było doświadczenie życia wspólnotowego zainicjowanego przez Augustyna w Hipponie obejmującego tam biskupią posługę w 391 roku, do czego następnie odwoływano się w tradycji jego kultu. Dla rozwoju czci biskupa Hippony ważną rolę odegrała relacja o translacji ciała świętego z Sardynii do Pawii, którą utrwalił Beda Czcigodny, nadając temu wydarzeniu doniosłą rangę. Właściwy początek kultu nastąpił jednak dopiero w XII wieku, kiedy to miała się odnaleźć reguła zakonna spisana rzekomo przez św. Augustyna^[38]. Ożywiło to niewątpliwie życie kontemplacyjne w Kościele zachodnim i zaowocowało powstaniem szeregu wspólnot zakonnych odwołujących się do myśli augustiańskiej. Od tej pory kult Augustyna był przede wszystkim kultywowany przez zakony kanoników regularnych, dominikanów oraz augustianów celebrujących w swoim kalendarzu liturgicznym wspomnienie poszczególnych wydarzeń z barwnego życia swego domniemanego założyciela. Jakub de Voragine utrwalił obraz Augustyna wstawiającego się za ludźmi w różnych sytuacjach, a jego modlitwa uwalniała ich od popełnionych już grzechów^[39]. Jednak w XV wieku kult świętego przeszedł także do poziomu pobożności ludowej dzięki dość późnej legendzie (wątek pominięty w Złotej legendzie) aplikowanej do życia Augustyna i znajdującej swoje odbicie w ikonografii ukazującej go w towarzystwie dzieciątka Jezus. Stanowi to wyobrażenie historii opisującej ukazanie się Augustynowi małego Chrystusa podczas gdy zgłębiał tajemnicę Trójcy św. Ów mały chłopiec, utożsamiany z Jezusem, miał mu uświadomić próżność jego starań, przyrównując je do napełniania dołka wykopanego w piasku wodą z morza^[40]. Kult i w konsekwencji patrocinium Augustyna w diecezji płockiej należy bez wątpienia wiązać ze znaczącą obecnością zakonów kanoniczych (kanoników regularnych, norbertanek, dominikanów oraz augustianów), których życie liturgiczne charakteryzowało się weneracją świętego biskupa i utrwalania jej wśród wiernych m. in. za pomocą odpustów^[41].

Duczymin (dekanat przasnyski)

Erygowanie kościoła w 1496 r. z wezw. św. Augustyna [Ep. 15, f. 155]; 1507 r. – założenie parafii [Ep. 16, 250]; 1598 – kościół z wezw. św. Augustyna, Wniebowzięcia NMP [AV 5, f. 230]; św. wł. ziem.

Wierzbick (dekanat lipnowski)

Kościół ufundowany w 1379 r. przez Andrzeja sędziego dobrzyńskiego pod innym wezw. → NMPanna, Małgorzata [NKDM III, nr 226]; 1609 r. – kościół z wezw. św. Augustyna [AV 6, k. 371v]; św. wł. ziem..

Barbara, św. dziewica i męczennica (4 XII)

Istnieje wiele redakcji żywotów Barbary, które czasem różnią się szczegółami co do jej pochodzenia, ale wszystkie zgodnie podają opis męczeństwa z motywem zamknięcia w wieży, w której Barbara nakazała wykuć trzy okna jako symbol Trójcy świętej. W konsekwencji odrzucenia propozycji małżeństwa zaaranżowanego przez ojca została poddana szeregu torturom, takim jak biczowanie, uwięzienie, obcięcie piersi, aby na końcu zostać ściętą. Po śmierci Barbary od uderzenia piorunem umiera także jej ojciec. Natomiast początki kultu wiążą się z przeniesieniem jej relikwii z inicjatywy cesarza Justyniana do Konstantynopola, skąd w 1009 roku zabrali je Wenecjanie, aby umieścić w bazylice na Torcello. Kult Barbary zaczął się w związku z tym rozwijać początkowo przede wszystkim w Italii, a następnie w okresie wypraw krzyżowych przenikał do pozostałych części Europy. Na popularność kultu Barbary wpłynął niewątpliwie plastyczny opis jej męczeństwa, a poprzez poszczególne jego epizody wykorzystujące dwa żywioły stała się patronką i opiekunką zawodów zagrożonych ryzykiem nagłej i gwałtownej śmierci, a więc np. górników, cieśli, a na obszarze państwa krzyżackiego i Mazowsza również profesji związanych z wodą oraz obszarów granicznych. Jednak wydaje się, że najważniejszym elementem popularności kultu Barbary było przypisanie jej patronatu nad dobrą i spokojną śmiercią, a ikonografia utrwaliła to przez atrybut pateny z sakramentem niezbędnym na końcu żywota^[42]. Kult św. Barbary na Mazowsze dotarł zapewne bezpośrednio z terenu państwa zakonnego, na obszarze którego rozwijał się mniej więcej od początku XIV wieku. W tym czasie bowiem pojawiła się tam także anonimowa Translacja św. Barbary, w której opisano cudowne odnalezienie przez krzyżaków głowy męczennicy w 1242 roku^[43]. Kalendarz czerwiński wspomnienie liturgiczne św. Barbary przewidywał w rycie zwykłym, ale w statutach diecezjalnych dzień zaliczono do świąt obchodzonych tylko przez duchowieństwo. Niewątpliwie najważniejszym wydarzeniem dla popularności kultu męczennicy na Mazowszu było przywiezienie jako łupu z Malborka jej hermy relikwiarzowej i ofiarowanie jej czerwińskim kanonikom regularnym przez Kazimierza Jagiellończyka gdzieś po 1460 roku^[44]. Mniej więcej w tym samym czasie zaczęło się w źródłach coraz częściej pojawiać imię Barbara, co zbiegło się w czasie z pojawieniem się także na dworze książęcym Barbary Aleksandrówny, żony Bolesława IV, która w 1458 roku objęła nawet samodzielne rządy regencyjne na Mazowszu Wschodnim^[45]. Miało to także niewątpliwy wpływ na umocnienie czci Barbary, która przede wszystkim stanowiła element popularnego w XV wieku kultu czterech głównych świętych dziewic (virgines capitales). Na dość późną recepcję tego kultu na Mazowszu wskazuje także brak odnotowania dnia św. Barbary w dwóch najstarszych kalendarzach liturgicznych.

Drozdowo (dekanat wiski)

Kościół erygowany w 1435 r. pod wezw. złożonym → NMPanna, św. św. Jakub, Barbara [AOff. Pult. 135, f. 342 – 343v]; 1459 r. – poświadczony pleban w D. [Ep. 5, f. 102]; 1599 – wezw. zredukowane → Jakub Ap.; św. wł. ziem..

Lubotyń (dekanat nurski)

Kościół ufundowany w 1497 r. przez opata czerwińskiego Rafała i cały konwent z wezw. złożonym → Nawiedzenie NMP, św. św. Michał Archanioł, Stanisław, Katarzyna, Barbara [AGAD, nr 6742; BOZ 70, f. 171 – 173]; 1609 r. – kościół z wezw. skróconym → Nawiedzenie; duchowny kanonicy regularni.

Miszewo Garwackie (dekanat płocki)

Kościół ufundowany przez Jana dziedzica M. w 1445 r. z innym wezw. → św. Trójcy, św. Mateusza Ap. i Ew.; 1448 r. – potw. konsekracji kościoła par. przez biskupa Pawła [Ep. 5, f. 15v]; 1598 r. – kościół z wezw. św. św. Macieja, Katarzyny, Barbary [AV 5, f. 298]^[46]; św. wł. ziem..

Nowe Miasto (miasto, dekanat płocki)

Kaplica szpitalna nowo fundowana w 1482 r. przez księżnę Barbarę z wezwaniem → Duch św. św., Barbara, Leonard [MK 18, f. 9]; 1495 r. – wzmiankowany kościół św. Barbary [Ep. 15, f. 41]; 1514 r. – kościół św. Barbary [Pułt. Test. 1, f. 474]; 1598 – potw. wezwanie św. Barbary [AV 5, f. 348v]; monarszy.

Radziłowo (dekanat łomżyński)

Kościół par. erygowany w 1472 r. z wezwaniem złożonym → Wniebowzięcia NMP, św. św. Barbary, Jakuba Ap., Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników [Ep. 33, f. 74]; 1485 r. – poświadczony pleban w R. [Ep. 11, f. 198v]; 1609 r. – kościół z wezw. zmodyfikowanym → Narodzenie NMP; monarszy

Serock (dekanat pułtuski)

1426 r. – wzmiankowany kapelan w S. [Zakr. I, 1924]; 1457 r. – Stanisław rektor kościoła par. [Ep. 5, f. 86]; 1531 r. – kościół par. z wezw. złożonym → NMP, św. św. Piotr Ap., Andrzej Ap. (…), Wojciech, (…) Barbara (…) [Ep. 33, f. 89]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Wojciecha [AV 11, f. 12]; książęcy

Szreńsko (dekanat bielski)

Kaplica św. Barbary na przedmieściu Sz. wzmiankowana w 1598 r. [AV 5, f. 372].

Ślubowo (dekanat pułtuski)

Świątynia filialna na terenie parafii → Niegowo poświadczona w 1488 r. z wezwaniem złożonym → Wniebowzięcie NMP, Barbara, Leonard, Wojciech, Anna [Ep. 33, f. 129v].

Bartłomiej, apostoł (24 VIII)

Wymieniony z imienia został tylko w ewangeliach synoptycznych zawsze w towarzystwie Filipa (Mt. 10, 3; Mk. 3, 18; Łk. 6, 14), jednak należy go identyfikować z Natanaelem wspominanym przez ewangelistę Jana, któremu przypisuje on wyjątkowy dialog z Chrystusem podkreślającym prostotę jego serca nazywając go „prawdziwym Izraelitą, w którym nie ma fałszu” (J 1, 47). Chociaż brakuje dokładnych informacji na temat jego działalności apostolskiej, to łączy je wszystkie tradycja mówiąca o męczeńskiej śmierci w Indiach, ale już jej rodzaj nie jest jasny. Jednak tradycja ikonograficzna utrwaliła przede wszystkim motyw obdarcia ze skóry^[47]. Natomiast według Złotej legendy Bartłomiej miał głosić ewangelię w Indiach uzdrawiając wielu chorych, a wśród nich ocalił młodą dziewczynę skrępowaną łańcuchami i podejrzewaną o opętanie ze względu na lunatyzm^[48]. W związku z tym jego wstawiennictwa wzywano w chwilach zagrożenia i lęku, a dotyczyło to zwłaszcza niepokojów niepokojących dzieci. Choć kult został zapoczątkowany w prowincjach wschodnich, to jednak jego zasadniczy rozwój nastąpił w Kościele zachodnim, czego świadectwem była m. in. fundacja w Rzymie przez Honoriusza I kościoła dedykowanego apostołom Andrzejowi i Bartłomiejowi. Niezwykle istotnym czynnikiem w rozwoju kultu apostoła była także legendarna opowieść o poskładaniu rozrzuconych przez Saracenów w morzu jego relikwii (838 r.) i następnie przeniesieniu ich przez Longobardów do Benewentu. Stąd też zabrał je Otton I składając w ufundowanym przez siebie kościele na wyspie tyberyjskiej w Rzymie^[49]. Zapewne właśnie na ziemiach cesarstwa Ottonów należałoby szukać proweniencji kultu Bartłomieja w Polsce, którego pierwszym ważnym świadectwem pozostaje kronika Anonima tzw. Galla. Według przekazu dziejopisa, kiedy w dzień wspomnienia świętego wszyscy obrońcy byli zgromadzeni na mszy, to wojska cesarskie spustoszyły przedmieścia Głogowa. Bartłomiej dość szybko stał się świętym bliskim kręgom dworu Piastów śląskich, na co wskazuje m. in. dedykowanie mu fundowanego przez Henryka Brodatego i Jadwigę kościoła klasztornego w Trzebnicy^[50]. Pierwsze świadectwo kultu św. Bartłomieja w kościele płockim stanowi wezwanie w litanii do Wszystkich Świętych zapisanej w Pontyfikale z XII wieku^[51], a dzień jego wspomnienia liturgicznego znajdował się na liście świąt obowiązkowych statutów z 1398 roku. Natomiast pierwsze patrocinium Bartłomieja zostało poświadczone w 1356 roku dla płockiego kościoła parafialnego ufundowanego przez Kazimierza Wielkiego niedługo po objęciu przez niego rządów w mieście. Warto także zwrócić uwagę, że Bartłomiej miał także swoje pełne oficjum w piętnastowiecznym antyfonarzu poprzedzone zdobnym ornamentem litery „G” – Gloriosus dei Apostolus^[52].

Czernikowo (dekanat lipnowski)

W 1309 r. wzmiankowany rektor kościoła par. w Cz. [PrU I/2, nr 910]^[53]; 1360 r. – potw. kościół par. [MV III, nr 368]; 1609 – kościół z wezw. św. Bartłomieja [AV 6, f. 302v]; duchowny.

Grodziec (dekanat czerwiński)

Kościół par. wzmiankowany po raz pierwszy w 1449 [Ep. 5, f. 34v]; 1598 r. – poświadczone wezw. św. Bartłomieja [AV 5, f. 125]; św. wł. ziem..

Jeżewo (dekanat sierpecki)

Kościół wzmiankowany po raz pierwszy w 1379 r. [AOffPloc. 231, f. 57v]^[54]; 1451 r. – kościół par. z prawem patronatu należącym do rodu Bolestów [Ep. 5, f. 55v]; 1597 r. – kościół z wezw. św. Bartłomieja [AV I, f. 226]; św. wł. ziem.

Kamieniec (miasto, dekanat nurski)

W 1449 r. po raz pierwszy wzmiankowany kościół par. w K. [Ep. 5, f. 29]; 1480 – kościół pod wezw. św. św. Bartłomieja, Katarzyny, Leonarda [MK 9, f. 121v]; 1609 r. – kościół z wezw. św. Bartłomieja [AV 10, f. 43v]; monarszy.

Jarmarki:

1452 r. – Bolesław książę Mazowsza nadał prawo trzech jarmarków rocznych: na Wniebowstąpienie Pańskie, św. Bartłomieja, św. Leonarda [MK 4, f. 8]

Kuczbork (miasto, dekanat szreński)

W 1449 r. po raz pierwszy poświadczony pleban kościoła w K. [Ep. 5, f. 24]; 1518 r. – kościół par. w K. [Ep. 2, f. 364]; 1598 r. – kościół pod wezw. św. Bartłomieja [AV 5, f. 364v]; monarszy.

Jarmarki:

1489 r. – potw. prawo do jarmarku na św. Stanisława [MK 6, f. 219v]

Mały Płock (dekanat łomżyński)

W 1460 r. wzmiankowany rektor kościoła par. w P. [Ep. 5, f. 107v-108]; 1598 r. – kościół pod wezw. św. Bartłomieja [AV 5, f. 267r]; monarszy.

Piątnica (dekanat wiski)

Kościół par. pod wezw. św. Bartłomieja fundowany w 1407 r. [Ep. 33, f. 77]; 1467 r. – potw. pleban w P. [Ep. 9, f. 220]; 1609 r. – kościół par. z wezw. św. Bartłomieja [AV 10, f. 255v]; monarszy.

Płock (stolica diecezji)

Kościół św. Bartłomieja fundowany w 1356 r. przez biskupa Klemensa na prośbę Kazimierza Wielkiego [SPł., s. 120]; 1412 r. – potwierdzony kościół par. pod wezw. św. Bartłomieja [AGAD, nr 3419]; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Bartłomieja [AV 1, f. 133]; monarszy.

altarie:

1412 r. – książęca fundacja mszy porannych o NMPannie odprawianych każdego dnia [KDKM, nr 150]; 1523 r. – erygowanie ołtarzy św. Krzyża oraz św. Anny ufundowanych przez mieszczanina Stanisława Tureckiego [ZDMP II, nr 353].

jarmarki:

1518 r. – potw. jarmarków: na św. Dominika, św. Michała, św. Zygmunta, św. Agnieszki (od 1518) [MK 30, f. 159; LP, s. 172].

Rogowo (dekanat rypiński)

W 1502 r. poświadczony kościół par. z wezw. Bartłomieja [AC III/1, s. 206]; św. wł. ziem.

Świedziebnia (dekanat rypiński)

Kościół poświadczony w 1445 r. [ACP, nr 355; AC III/1, 9, 24]; 1623 r. – kościół z wezw. złożone św. św. Bartłomieja, Mikołaja [AV 14, f. 28v]; św. wł. ziem.

Troszyn (dekanat wiski)

W 1442 r. fundacja kościoła par. [Ep. 33, f. 94]; 1448 r. – potw. pleban w T. [Ep. 5, f. 8]; 1609 r. – kościół par. z wezw. św. Bartłomieja [AV 10, f. 250]; św. właściciel ziemski.

Wronie/Andrzejewo (miasto, dekanat wyszkowski)

Kościół par. erygowany w 1433 [dok. wid. AV 276, f. 381]; 1444 r. – pleban kościoła par. [AKap. Mąk., f. 31]; 1609 r. – kościół z wezw. św. św. Bartłomieja, Wojciecha [AV 10, f. 61v]; monarszy.

Jarmarki:

1523 r. – prawo do dwóch jarmarków na św. Bartłomieja i św. Dorotę [MK 43, f. 305].

Zeńbok (dekanat ciechanowski)

Kościół potw. w 1442 r. [KDKM, nr 158]; 1598 r. – kościół z wezw. św. Bartłomieja [AV 5, f. 332v]; św. wł. ziem.

Benedykt, św. opat, mnich (21 III)

Żywot autora najważniejszej reguły zakonnej zachodniego świata oraz założyciela wspólnoty cenobitycznej, który porzucił zgiełk i chaos dużego miasta aby ok 525 r. założyć klasztor na Monte Cassino, znamy z nieco późniejszej relacji św. Grzegorza Wielkiego. Benedykt był z początku czczony przede wszystkim w klasztorach jako zakonodawca oraz patron modlitwy i pracy, a więc najważniejszych elementów jego reguły. Jednak dzięki cudom i legendom utrwalonym w Dialogach Grzegorza Wielkiego kult Benedykta wszedł także do pobożności ludowej, która wzywała go jako obrońcę przed szatanem i wspomożyciela w walce z wszelkim złem. Niezwykle istotne dla utrwalenia ludowego kultu Benedykta miało być uzdrowienie za jego wstawiennictwem Brunona z Eginsheim – przyszłego papieża Leona IX, który zaczął propagować krzyż św. Benedykta jako ochronę przed złymi mocami^[55]. Wydaje się też, że kult Benedykta w Polsce wczesnopiastowskiej znany był już od czasów pobytu grupy Pięciu Braci Męczenników, a potwierdzają go także wzmianki w najstarszym żywocie św. Wojciecha spisanym przez Jana Kanapariusza^[56]. Natomiast do poszczególnych regionów państwa docierał wraz z klasztorami benedyktynów fundowanymi w sąsiedztwie najważniejszych grodów książęcych, jak np. Tyniec, Mogilno, Płock, Łęczyca^[57].

Płock (w sąsiedztwie grodu przy porcie)

Pierwsza wzmianka o kościele św. Benedykta pochodzi z 1187 r. [ZDMP I, nr 4]; 1228 r. – kościół św. Benedykta przy porcie płockim [ZDMP I, nr 7]^[58]; po raz ostatni występuje w źródłach w 1239 r. [Roczn.Kap.Gn., s. 15]^[59].

Radziwie (dekanat gostyniński)^[60]

Kościół par. wzmiankowany w 1417 r. [Bul. Pol. IV, nr 66]; 1506 r. – przyłączenie par. Dobrzyków do parafii w R. [AKP 50, f. 73v]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Benedykta [AV 7, k. 341]; duchowny.

Boże Ciało, tajemnica chrystologiczna

Należy do tzw. wezwań chrystologicznych, którego historia związana jest ściśle z kultem eucharystii i świętem ustanowionym przez Urbana IV w 1264 roku. Jednak początki tego święta należy rozpatrywać w kontekście sporów wokół realnej obecności Chrystusa w eucharystii, a także tzw. rewolucji papieskiej Grzegorza VII oraz rozwoju myśli teologicznej stawiającej w centrum tajemnicę Wcielenia^[61]. W konsekwencji eucharystia stała się fundamentalnym dogmatem chrześcijańskiej religijności oraz symbolem przynależności do Kościoła jako mistycznego Ciała Chrystusa, który jednocześnie zaczął zdobywać uprzywilejowaną pozycję w sensie politycznym i społecznym. Święto Bożego Ciała nabrało zatem znaczenia święta o charakterze religijno-politycznym, afirmującego uprzywilejowaną rolę Kościoła jako jedynego szafarza sakramentów pozostających wyrazem realnej obecności Chrystusa wśród ludzi. Boże Ciało jako patrocinium pojawiło się wraz z rozpowszechnieniem się liturgicznego obchodu święta, które stanowiło swego rodzaju odpowiedź Kościoła na pojawiające się w trzynastym stuleciu cuda eucharystyczne. Towarzysząca uroczystości Bożego Ciała procesja była niezwykle istotną formą manifestacji wiary Kościoła w trwałą obecność Chrystusa w hostii, której kult zaczyna się rozpowszechniać w XIV wieku. Choć pierwsza informacja o obchodach Bożego Ciała w Polsce pochodzi z statutów biskupa krakowskiego Nankera datowanych na 1320 rok, to kult w innych diecezjach m.in. w płockiej zaczął się rozpowszechniać od początku XV stulecia^[62]. Pierwsze patrocinium Bożego Ciała w diecezji płockiej zostało poświadczone dla kościoła parafialnego w Sobowie fundowanym w 1403 roku na terenie dekanatu dobrzyńskiego.

Jedwabne (dekanat łomżyński)

Kościół erygowany w 1446 roku pod wezw. Bożego Ciała, Zwiastowania NMP, św. Jakuba Ap., Wszystkich św. [Ep. 33, f. 88v]; 1448 r. – wzmiankowany pleban w J. [Ep. 5, f. 8]; 1609 – kościół par. pod wezw. Bożego Ciała [AV 10, f. 194]; św. wł. ziem..

Maków (miasto, dekanat przasnyski)

1429 r. – pierwsza wzmianka o kościele par. w M [P. Pr. V, nr 792]^[63]; 1443 r. – kościół par. w M. w archidiakonacie pułtuskim [KDKM, nr 139]; 1511 r. – potw. budowy nowego kościoła par. z wezw. Bożego Ciała [Pułt. Test. 1, f. 403]; 1598 r. – kościół par. pod wezw. Bożego Ciała i św. Leonarda [AV 5, f. 258]; 1604 r. – kościół z potw. wezw. [AV 4, f. 117]; monarszy.

Jarmarki:

1480 r. – prawo do trzech jarmarków: na Boże Ciało, na św. Bartłomieja, św. Leonarda [MK 6, 137v]

Niegowo (dekanat nurski)

Kościół par. erygowany w 1465 r. z wezw. Trójcy Św., Bożego Ciała, św. Jana Chrzciciela, Anny [Ep. 33, f. 130]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. → św. Trójcy, Bożego Ciała, św. Jana Chrzciciela, Anny [AV 10, f. 115]; św. wł. ziem.

Sobów (dekanat dobrzyński)

W 1403 r. Chłast dziedzic Michałkowa uposaża kościół par. pod wezw. Bożego Ciała, św. Hieronima [AV 11, f. 361 – dok. widymowany]; 1609 r. – kościół par. z wezw. Bożego Ciała [AV 6, f. 359v]; św. wł. ziem..

Wąsosz (miasto, dekanat łomżyński)

W 1462 r. wzmiankowany Zygmunt pleban kościoła [Ep. 9, f. 59]; 1464 r. – potwierdzenie patronatu książęcego nad kościołem par. w W. [Ep. 5, f. 136-136v]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. Bożego Ciała [AV 10, f. 168]; monarszy.

Jarmarki:

1501 r. – król Aleksander ustanawia jarmark na św. Mateusza [MRPS II, nr 1551]; 1565 r. – potw. prawo do trzech jarmarków rocznie: na św. Mateusza, na Boże Ciało, na Nawrócenia św. Pawła [LM II, s. 58];

Dominik, wyznawca, założyciel zakonu (5 VIII)

Postać założyciela zakonu dominikanów jest bardzo dobrze naświetlona źródłowo, ale należy przywołać jeden z epizodów podkreślanych przez tradycję hagiograficzną. Otóż w czasie, kiedy ukazały się bulle akceptujące powołanie nowego zakonu, Dominikowi w bazylice watykańskiej mieli ukazać się św. Piotr i Paweł i wręczyć laskę pasterską oraz księgę, tym samym powierzając mu misję ewangelizacyjną. Dominik zgodnie z życzeniem został pochowany „pod stopami braci” w kościele konwentualnym w Bolonii, a jego grób zaczął szybko przyciągać rzesze wiernych spontanicznie błagających go o wstawiennictwo, pojawiały się także relacje o uzdrowieniach^[64]. Natomiast niezwykle ostrożnie podchodzili do tego sami dominikanie, którzy dopiero po oficjalnej kanonizacji Dominika w 1234 roku zaczęli propagować kult swojego założyciela, a kapituła generalna poleciła dedykować mu nowo stawiane kościoły. Rozwojowi kultu Dominika towarzyszyło powstawanie coraz to nowych legend hagiograficznych, które akcentowały jego charyzmat nauczyciela wiary, obrońcy prawdy i w konsekwencji patrona dzieła ewangelizacji oraz walki z herezją. Tym samym jednak zapomniano o najważniejszym aspekcie jego świętości podkreślanym w pierwotnych żywotach tworzonych dla potrzeb procesu kanonizacyjnego, który polegał na otwartym i szczerym dialogu, mającym znaleźć kompromis przy dwóch ścierających się opiniach^[65]. Natomiast Jakub de Voragine, który pisał swoją legendą niedługo po śmierci Dominika, podkreślał rolę świętego w walce z mocami zła owładającymi człowiekiem^[66]. Należy także podkreślić błyskawiczną właściwie recepcję kultu Dominika na Mazowszu, a jego patrocinium poświadczone w Płocku w 1237 roku byłoby w ogóle jednym z pierwszych przykładów funkcjonowania tego wezwania w średniowiecznej Europie. Dzień wspomnienia liturgicznego św. Dominika znalazł się także wśród okazji odpustowych przyznanych kościołowi dominikanów płockich w 1253 roku^[67], a z kolei statuty synodalne zaliczały go do świąt obowiązkowych dla duchowieństwa^[68].

Krzynowłoga Mała (dekanat przasnyski)

Kościół par. poświadczony w 1448 r. [KDKM, nr 189]; 1459 – kościół z wezw. św. Dominika [Bul. Pol. VI, nr 1437]; 1511 – wezw. św. Dominika [Pułt. 1, 403]; 1598 – potw. wezw. D. [AV 5, f. 235]; św. wł. ziem.

Płock (w obrębie lokacyjnym)

Kościół klasztorny pod wezw. św. Dominika wzmiankowany już w 1237 r. [ZDMP I, nr 9]; 1454 r. – potw. wezw. św. Dominika w dokumencie książęcym [ZDMP I, nr 161]; 1520 r. – potw. kościół i klasztor św. Dominika [Ep. 2, f. 510]; książęcy.

Dorota, św. dziewica i męczennica (6 II)

Jeden z najpopularniejszych kultów w średniowieczu, w którym jednak doszło do utożsamienia najprawdopodobniej dwóch postaci o takim samym imieniu, a więc Doroty z Aleksandrii oraz drugiej pochodzącej z Cezarei w Kapadocji. Najstarsza legenda hagiograficzna podkreślała głęboką wiarę i odwagę Doroty, które pozwoliły stawić czoła grozie męczeństwa, a nawet prowadzić żartobliwy dialog z urzędnikiem sądowym próbującym ją zmusić do małżeństwa. Hagiografia podkreśla moment, kiedy na prześmiewczą prośbę Teofila o przyniesienie w pełni zimy jabłek i róż z ogrodu jej Oblubieńca, te pojawiły się w jej rękach jako znak szczególnej łączności z Chrystusem Oblubieńcem^[69].

Nie bez znaczenia dla rozwoju kultu było również jej imię, które można tłumaczyć z języka greckiego jako „dar od Boga”. Jednak w średniowieczu była przede wszystkim Dorota zaliczana do grupy czterech głównych dziewic „quattuor virgines capitales” oraz Świętych Wspomożycieli, a wzywana jako patronka przez narzeczone lub młode mężatki, ale także ogrodników oraz kwiaciarzy. Rozwój kultu Doroty wiązał się właściwie z pierwszymi wyobrażeniami ikonograficznymi świętej, a jednym z jego ośrodków w Europie środkowej była Praga, gdzie od końca XIII wieku są poświadczone jej relikwie przechowywane w kościele augustianów. Natomiast Karol IV w 1351 roku ufundował we Wrocławiu potężną bazylikę dla osadzonych tam augustianów i dedykowaną w pierwszym rzędzie św. Dorocie. Tam też należałoby szukać proweniencji kultu św. Doroty na Mazowszu, a jej pierwsze tamtejsze patrocinium zostało poświadczone w 1377 roku. A zatem przypada na czas rządów Siemowita III często przebywającego na Śląsku i związanego z nim dzięki małżeństwom najpierw z Eufemią Opawską, a następnie z Anną, księżną ziębicką^[70]. Nie przypadkiem także w czasach Siemowita III pojawili się na Mazowszu augustianie sprowadzeni zapewne właśnie z Wrocławia. Zdaje się to także potwierdzać chronologia w brewiarzu czerwińskim, którego kalendarz co prawda dnia św. Doroty nie uwzględnia, ale już w zawartej tam litanii do Wszystkich Świętych jej imię zostało dopisane wtórnie późniejszą ręką zaraz za Agnieszką i Agatą, co wskazuje na szybkie rozprzestrzenianie się jej kultu^[71]. Wspomnienie liturgiczne św. Doroty znalazło się także w katalogu świąt obowiązkowych diecezji, a w antyfonarzu znalazło się poświęcone jej całe oficjum Historia de Santa Dorothea zaczynające się od słów: Festa beate virginis et martiris Dorothee^[72]. Natomiast w późniejszym okresie nie można wykluczyć w umacnianiu kultu Doroty wpływów z Państwa Zakonnego, na terenie którego otaczano głęboką mistyczkę Dorotę z Mątowów przypisując jej interwencje w sprawach prostych ludzi^[73].

Bogurzyn Kościelny (dekanat mławski)

Kościół par. potw. w 1464 r. [Ep. 5, 143]; 1598 r. – kościół pod wezw. Św. Doroty [AV 5, f. 149v]; patronat św. właściciel ziemski.

Cieksyn (dekanat ciechanowski)

Parafia wzmiankowana w 1443 r. [KDKM, nr 189, s. 206-207]; 1476 r. – potw. pleban w C. [Ep. 13, f. 20v]; 1588 – kościół z wezw. św. Doroty [AV 5, f. 314v]; patronat św. właściciel ziemski.

Kisielewo (dekanat sierpecki)

Kościół par. potw. w 1437 r. [MK 336, f. 70]; 1597 r. – kościół pod wezw. św. św. Doroty, Andrzeja Ap., Mikołaja [AV I, f. 217]; patronat św. wł. ziem..

Koprzywnica (dekanat pułtuski)

Kościół par. fundowany w 1377 r. pod wezw. → św. Mateusza Ap. i Ew., Doroty [NKMaz. III, nr 192, s. 209]; 1609 – kościół par z potw. wezw. św. św. Mateusza, Doroty. [AV 11, f. 25]; św. wł. ziem..

Koziebrody (dekanat bielski)

Kościół fundowany w 1373 r. przez Jakuba, Bolestę z Koziebrodów i Mikołaja pod wezw. → św. św. Jakub Wk. Ap., Dorota, Wszyscy św. [NKMaz. III, nr 137, s. 144]; 1598 – zm. wezw. → Wawrzyniec; św. wł. ziem..

Mochowo (dekanat sierpecki)

Pierwsza informacja źródłowa o kościele z 1479 r. [Ep. 10, f. 188]^[74]; 1598 r. – kościół par. pod wezw. św. św. Wojciecha, Doroty [AV 5, f. 56v]; patronat św. właściciel ziemski.

Pilichowo (dekanat wyszogrodzki)

Pierwsza wzmianka o kościele w P. 1414 r. [Bul. Pol. III, nr 1447]; 1472 – potw. pleban w P. [Ep. 10, f. 16]; 1598 – kościół z wezw. św. Doroty [AV 5, f. 191v]; patronat św. właściciel ziemski.

Płoniawy (dekanat przasnyski)

Junosza dziedzic z Zaborowa funduje w Płoniawach w 1377 r. kościół par. pod wezw. św. Trójcy, św. św. Doroty, → Mikołaja [AOff.Pult. 135, k. 358; AV 268, f. 195-195v]; 1477 r. – parafia przeniesiona do Podosie [Ep. 6, f. 108]; 1609 r. – kościół filialny ze wezw. skróconym → Trójca; św. wł. ziem.

Radzymin (dekanat nurski)

Kościół erygowany w 1448 r. z innym wezw. → NMPanna, Jan Chrzciciel [AOff.Pult. 139, f. 292]; 1486 r. – kościół par. w R. należący do patronatu dziedziców z R. [Ep. 10, f. 453]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Doroty [AV 10, f. 118v]; patronat św. właściciel ziemski.

Rosochate (dekanat wyszkowski)

Kościół wzmiankowany po raz pierwszy w 1458 r. [Ep. 5, f. 91]; 1609 – kościół z wezw. św. Doroty [AV 10, f. 59v]; patronat św. właściciel ziemski.

Rościszewo (dekanat sierpecki)

Kościół poświadczony w 1383 r. z wezw. św. Doroty [AOff.Ploc. 221, 374v – 375]; 1598 – kościół par. z wezw. św. Doroty [AV 5, f. 660]; św. wł. ziem..

Strzegowo (dekanat płoński)

– kościół erygowany w 1420 r. z wezw. → Wniebowzięcie NMP, św. św. Mateusz Ap., Stanisław, Dorota, Katarzyna [AOff.Pult. 139, f. 215v]; 1445 r. – potw. pleban w S. [ACP, nr 355]; 1518 – kościół z wezw. zm. → Anna [Ep. 2, f. 341]; św. właściciel ziemski.

Wąsosz (dekanat łomżyński)

W 1485 r. wzmiankowana kaplica św. Doroty zbudowana z pobożności wiernych [Ep. 10, f. 408]; w 1515 r. kościół poświadczony jako ecclesia minor z wezw. św. Doroty [Pułt. Test. 1, f. 449v]; 1597 – potw. wezw. [AV 1, f. 325]; mieszczański.

Wierzbowiec (dekanat płoński)

W 1414 r. wzmiankowany rektor kościoła par. w W. [ADP, perg. 155]; 1450 r. – kościół par. [Ep. 5, f. 41]; 1597 r. – kościół par. pod wezw. św. Doroty [AV I, f. 211]; św. wł. ziem..

Żochowo (dekanat bielski)

Kościół ufundowany przez Wojciecha Rukałę w 1390 pod wezw. → św. św. Mikołaja, Stanisława, Doroty [AOff.Ploc. 191, f. 61]^[75]; 1441 r. – potw. pleban w Ż. [AKap. M., f. 15r.]; 1598-99 r. kościół z wezw. św. św. → Stanisław, Dorota [AV 5, f. 295]; św. wł. ziem.

Duch Św., Osoba Boska

Choć kult Ducha Świętego jako trzeciej Osoby Boskiej był fundamentem chrześcijaństwa od samych początków jego istnienia, to w patrociniach objawił się dopiero wraz z zakonem tzw. duchaków. Zgromadzenie założone w 2 połowie XII w. przez Gwidona z Montpellier poświęciło się szczególnie opiece nad biednymi, chorymi, podróżnymi i pielgrzymującymi, a ich domy wraz z kaplicami szpitalnymi były poświęcane Duchowi Świętemu. W ten sposób patrocinium w pełni oddawało charyzmat nowego zakonu realizującego w praktyce ideał ewangelicznej służby bliźniemu, do której uzdalnia przede wszystkim moc Ducha Świętego. Zaaprobowane przez papieża Innocentego III w 1198 r. konstytucje kanoniczego zakonu Ducha Świętego otwierały się fragmentem ewangelii wg św. Mateusza mówiącym o uczynkach miłosiernych względem ciała i duszy, a bracia przejęli kościół i nowo wybudowany przy nim szpital w tzw. dzielnicy Saxia. Model, jaki został wypracowany przez nich w Rzymie, miał stać się wzorem dla wszystkich instytucji szpitalnych w Europie, które przejmowały także powszechnie zwyczaj nadawania funkcjonującym przy szpitalach kaplicom patrocinium Ducha Św.^[76] Według chrześcijańskiej doktryny wylanie Ducha Świętego stanowi dopełnienie zbawczego działa, a pojedynczego człowieka uzdatnia najpierw do przyjęcia Dobrej Nowiny, a następnie uzdalnia do wypełniania w codziennym życiu przykazania miłości, które stanowi fundament chrześcijaństwa. Wezwanie Ducha Św. pojawiło się w Polsce wraz z przybyciem zakonu duchaków w latach 20 – tych XIII stulecia i zaczęło stanowić w pierwszym rzędnie główne formularzowe wezwanie większości kościołów i kaplic szpitalnych, któremu następnie towarzyszyli dopełniający patrocinium odpowiedni święci hagiograficzni^[77]. Również w diecezji płockiej patrocinium Ducha Św. stanowiło przede wszystkim główny element tytułów kościołów i kaplic szpitalnych. Jednak już w XV w. zaczęło pojawiać się także jako pierwszy formularzowy człon w wezwaniach kościołów parafialnych stanowiący oddanie idei, iż w pierwszej kolejności każda świątynia była dedykowana Bogu.

Bielsk (miasto dekanalne)

Szpital pod wezw. Ducha Św. wzmiankowany w 1517 r. przy okazji erygowania tam prepozytury [Ep. 2, f. 272]; 1598 r. – potw. kaplica z wezw. Ducha Św. [AV 5, f. 286].

Ciechanów (miasto dekanalne)

1510 r. – poświadczona kaplica szpitalna z wezw. Ducha Św. [Ep. 6, f. 128]; 1598 r. – potw. kaplica pod wezw. Ducha Św. [AV 5, f. 339v]; monarszy.

Gostynin (miasto dekanalne)

Kaplica szpitala pod wezw. Ducha Św. potwierdzona w 1598 r. [AV 5, f. f. 23v].

Lipno (miasto dekanalne)

1483 r. – fundacja szpitala pod wezw. Ducha Św., św. Wawrzyńca [AOff.Ploc. 221, f. 125]; 1609 r. – potw. kaplica z wezw. Duch Św., św. Wawrzyniec [AV 6, f. 290].

Łomża (miasto dekanalne)

Szpital Ducha Św. wzmiankowany po raz pierwszy w 1473 r. [MK 6, f. 42v]; 1490 r. – potw. prepozyt kościoła Ducha Św. [MK 6, f. 232]; 1597 r. – potw. kościół Ducha Św. [AV 1, f. 348v]; monarszy

Nowe Miasto (miasto, dekanat płocki)

W 1480 r. wzmiankowany szpital Ducha św. [MK 6, f. 124v]; 1482 r. – Barbara księżna Mazowsza funduje kaplicę przy szpitalu pod wezw. Ducha Św., św. św. Barbary, Leonarda [MK 18, f. 9]; 1598 r. – kaplica z wezw. zredukowanym → Barbara [AV 5, f. 348v]; monarszy

Nur (miasto dekanalne)

W 1491 r. wzmiankowany prepozyt szpitala pod wezw. Ducha Św., NMPanny [Ep. 15, f. 224]; 1519 r. – potw. szpital z wezw. Ducha Św. [MK 32, f. 210].

Płock (obszar lokacyjny)

W 1523 r. wzmianka o erygowaniu i uposażeniu szpitala Ducha Św. w P. [MK 37, f. 390]; 1598 r. – potw. kościół i szpital Ducha Św. [AV 5, f. 280]; mieszczański.

Przasnysz (miasto dekanalne)

Szpital w P. wzmiankowany po raz pierwszy w 1490 r. [Ep. 10, f. 737]; 1511 r. – potw. wezw. Ducha Św. [Pułt. Test. 1, f. 407]; 1599 r. – potw. wezw. Ducha Św. [AV 5, f. 249].

Pułtusk (miasto, archidiakonat)

Szpital z wezw. Ducha Św. w P. poświadczony w 1488 r. [Ep. 15, f. 53v]; 1494 r. – prepozyt szpitala Duch Św. w P. [Ep. 15, f. 88]; 1591 r. – potw. kościół i szpital Ducha Św. [AV 1, f. 108].

Altarie:

1486 r. – erygowanie altarii pod wezw. Trójcy św., Trzech Króli, NMPanny [Ep. 10, f. 477]; 1512 r. – ołtarz Ducha Św. w kaplicy szpitalnej [Ep. 7, f. 65v]

Rypin (miasto dekanalne)

Pierwsza wzmianka o szpitalu bożogrobców na przedmieściach R. pochodzi z 1342 r. [DKM 32, s. 210-212]; 1352 r. – kościół i szpital bożogrobców pod wezw. Duch Św. wzmiankowany w 1352 r. na przedmieściu R. [DKM, nr 34, s. 213-215]; 1382 r. – kościół Ducha Św. bożogrobców [DKM 44, s. 226-227]; 1605 r. – potw. szpital Ducha Św. w R. [AV 4, f. 10]; monarszy

Serock (miasto, dekanat pułtuski)

W 1527 r. wzmiankowany prepozyt szpitala w S. [Zakr. Ziem. Wiecz. Rel. 27, f. 636v]; 1530 r. – szpital pod wezw. Ducha św. w S. [Zakr. Ziem. Wiecz. Rel. 30, f. 52]; 1560 r. – erygowanie przy szpitalu kościoła z wezw. Ducha św. [Ep. 33, f. 90v].

Sierpc (miasto dekanalne)

Pierwsza wzmianka o szpitalu Ducha św. w S. pochodzi z 1495 r. [Ep. 15, f. 264]; 1497 r. – potw. prepozyt Ducha św. [MRPS II, nr 1096]; 1519 r. – potw. szpital pod wezw. Ducha św. w S. [Ep. 2, f. 431]; 1598 – kościół Ducha św. .

Sierpc (miasto dekanalne)

1495 r. – poświadczony prepozyt szpitala Ducha Św. w S. [Ep. 15, f. 264]; 1518 r. – szpital Ducha Św. [MK 30, f. 188]; 1597 r. – potw. kościół szpitalny z wezw. Ducha Św. [AV I, f. 235v]

Stoczek (dekanat nurski)

Kościół par. erygowany w 1518 r. pod wezw. Ducha Św., Wniebowzięcia NMP, św. Zygmunta [Ep. 2, f. 322; transumpt AV 252, f. 284v]; 1609 r. – kościół z wezw. skróconym → Wniebowzięcie; św. wł. ziem.

Wąsosz (miasto, dekanat łomżyński)

W 1506 r. potwierdzona budowa szpitala w W. [Ep. 16, f. 229-230]; 1515 r. – kaplica szpitala pod wezw. Ducha Św. [Pułt. Test. 1, 449v].

Węgrzynowo (miasto, dekanat przasnyski)

Kościół par. fundowany w 1396 r. pod wezw. Ducha Św. ? [transumpt AV 267, f. 367]; 1430 r. – Maciej rektor kościoła par. w W. [MK 334, f. 34r]; 1609 r. – kościół z wezw. Ducha Św. [AV 9, f. 193]; św. wł. ziem.

Zakroczym (dekanat czerwiński)

W 1515 r. zanotowana pierwsza wzmianka o szpitalu dla biednych w Z. [MK 8, f. 24v]; 1518 r. – fundacja prepozytury szpitalnej pod wezw. Ducha Św. przez księżną Annę [Ep. 2, f. 377]; 1598 r. – potw. kościół szpitalny Ducha Św. [AV 5, f. 116v]; monarszy

Fundacje mszalne:

1518 r. – książęta Janusz i Stanisław fundują msze: 1 za duszę ich ojca Konrada, 2 za ich grzechy, 3 o św. Annie ze wspomnieniem św. Stanisława i Jana Jałmużnika [Ep. 2, f. 377-379]

Elżbieta, księżna turyńska (19 XI)

Chodzi o Elżbietą węgierską, księżna turyńską, której kult na Mazowszu usiłowali propagować na Mazowszu dominikanie płoccy umieszczając w 1253 roku dzień jej liturgicznego wspomnienia wśród okazji odpustowych klasztoru^[78]. Natomiast w kalendarzu liturgicznym kanoników czerwińskich z początku XIV wieku pod dniem 19 listopada uwzględniono dzień Elżbiety wdowy zapisany w rycie święta obowiązkowego, z kolei statuty synodalne z 1398 roku przewidywały obchód święta tylko przez kler^[79]. Z kolei w piętnastowiecznym antyfonarzu płockim znalazło się pełne oficjum na dzień Elżbiety wdowy zaczynające się od słów Laetare Germania claro felix^[80]

Życie urodzonej na Węgrzech w 1207 r. księżnej jest dobrze udokumentowane, m. in. dzięki relacji jaką zostawił jej spowiednik Konrad z Marburga w Summa vitae. Hagiograf podkreślił przede wszystkim u Elżbiety miłość ubóstwa oraz heroiczną niemal posługę najuboższym stanowiącą radykalną realizację wskazań ewangelicznych, którą wyraziła w 1229 roku składając ślub wyrzeczenia się własnej woli w służbie ubogim i chorym. Święta mimo przeciwności życia pozostawała zawsze fundamentalnym przykładem poświęcenia dla najbiedniejszych, dla których fundowała w Marburgu szpital pod wezwaniem niedawno kanonizowanego św. Franciszka, sama zresztą w nim posługiwała ofiarując chorym biednym nieograniczoną pomoc fizyczną i materialną. Najważniejszym przykładem jej heroicznej miłości była posługa wobec trędowatego, a zatem człowieka odrzuconego przez społeczeństwo w sposób dosłowny. Elżbieta została kanonizowana w 1235 roku, a więc 4 lata po śmierci, a jej kult szerzyły głównie zakony mendykanckie oraz Krzyżacy^[81].

Borkowo Kościelne (dekanat sierpecki)

kościół poświadczony od 1377 roku [AOff.Ploc. 219, f. 92]; 1450 r. – potw. kościół par. z prawami patronatu św. wł. ziem.ego; 1597 r. – kościół par. z wezw. św. Elżbiety [AV 1, f. 216]; patronat św. właściciel ziemski.

Erazm, bp męczennik

Informacje na temat postaci Erazma są bardzo niepewne oraz niejednokrotnie wykluczające się wzajemnie, ale zaczęło się go powszechnie utożsamiać się z biskupem miasta Formia żyjącym na przełomie V i VI w. Według najstarszych legend pochodzących z końca VI wieku Erazm pochodził z Antiochii, ale rodzinne miasto opuścił w czasie prześladowań za Dioklecjana aby schronić się w grocie w okolicach Libanu. Następnie miał przebywać na obszarze dzisiejszych Bałkanów ewangelizując Ochryd w Macedonii, tam też został powtórnie uwięziony, a z więzów oswobodził go św. Michał Archanioł i zaprowadził do Formii. Tam też ostatecznie miał ponieść męczeńską śmierć poprzez rozerwanie członków, a według innej relacji w gotującym się oleju^[82]. Jego imię pojawiało się regularnie w najstarszych martyrologiach, a w jednym z listów Grzegorza Wielkiego zostało wspomniane monasterium sancti Erasmi stając się wyznacznikiem rozwijającego się kultu, początkowo tylko na obszarze dzisiejszej Kampanii. Jedno z najstarszych pewnych patrociniów Erazma zostało poświadczone w pochodzącym z VIII wieku pielgrzymim Itinerarium z Einsiedeln zawierającym spis ówczesnych rzymskich kościołów, a z tego samego czasu pochodzą także pierwsze wyobrażenia ikonograficzne jego męczeństwa^[83]. W średniowiecznej Europie zaliczano go do grupy świętych wspomożycieli wzywanych przy dolegliwościach żołądkowych, bólach porodowych oraz jako patrona marynarzy^[84]. Kalendarz czerwiński liturgiczny obchód dnia św. Erazma przewidywał w rycie festum chori^[85], ale już w 1506 roku w okresie rządów biskupa Erazma Ciołka obchód liturgiczny został podniesiony do rangi święta obowiązkowego posiadającego własne oficjum mszalne^[86]. Jego kult, będący w jakimś sensie wtrazem liturgicznej prywaty biskupa, koncentrował się przede wszystkim w środowisku katedralnym, w której w końcu XV stulecia dedykowano mu odrębną kaplicę (→ Płock, katedra)^[87].

Chociszewo (dekanat czerwiński)

1475 r. – wzmiankowany rektor kościoła par. w Ch. [BOZ 70, f. 158-160]; 1491 r. – erygowanie nowego kościoła w Ch. [Ep. 15, f. 215]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. → Zwiastowanie NMP, św. św. Erazm, Leonard [AV 9, f. 96]; św. wł. ziem.

Pniewnik (dekanat nurski)

Kościół ufundowany w 1457 roku z wezw. złożonym → NMPanna, św. św. Jan Chrzciciel, Mateusz Ap. i Ew., Erazm, Zygmunt, Mikołaj, Leonard [Ep. 33, f. 109v]; 1609 r. – kościół par. z potw. wezw. fundacyjnym [AV 10, f. 79v]; św. właściciel ziemski

Serock (dekanat pułtuski)

1426 r. – wzmiankowany kapelan w S. [Zakr. I, 1924]; 1457 r. – Stanisław rektor kościoła par. [Ep. 5, f. 86]; 1531 r. – kościół par. z wezw. złożonym → NMP, (…), św. Wojciech, (…), św. Erazma… [Ep. 33, f. 89]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Wojciecha [AV 11, f. 12]; książęcy.

Fabian i Sebastian, św. męczennicy rzymscy (20 I)

Wezwanie pojedyncze dwuczłonowe odwołujące się do dwóch świętych najprawdopodobniej żyjących w III wieku i ściśle związanych z Kościołem rzymskim, których liturgiczne wspomnienie ze względu na wspólne złożenie relikwii przypadało tego samego dnia (20 stycznia). Według tradycji Fabian był biskupem Rzymu, a Euzebiusz z Cezarei dość skrupulatnie opisał jego pontyfikat przypisując mu reformę organizacji kościelnej Rzymu i aktywną działalność administracyjną i duszpasterską^[88]. Natomiast Jakub de Voragine w krótkiej legendzie utrwalił przede wszystkim wybór Fabiana na papieża będący wynikiem bezpośredniego działania Ducha św., który zstąpił pod postacią gołębicy na najmniej liczącego się kandydata. Jeśli chodzi o Sebastiana, to hagiograficzne przekazy przedstawiały go jako rzymskiego żołnierza wiernego zarówno chrześcijańskiemu powołaniu realizowanemu np. w posłudze uwięzionym, ale także wojennemu rzemiosłu posłusznie wypełniającego rozkazy przełożonych. Przez długi czas Sebastian był uznawany za trzeciego patrona Rzymu, którego kult zdecydowanie wyszedł poza mury wiecznego miasta i rozpowszechnił się w Europie, a nawet dotarł także do Kościoła wschodniego. Niewątpliwą rolę dla popularyzacji kultu Sebastiana odegrała legenda przytoczona przez Jakuba de Voragine, który utrwala relację o żołnierzu podtrzymującym na duchu wątpiących oraz uzdrawiającym rzymskiego urzędnika^[89]. Patrocinium Fabiana i Sebastiana było jednak dość rzadkie na obszarze ziem polskich, a oprócz diecezji płockiej wystąpiło tylko pojedynczo na Śląsku i Wielkopolsce. Wezwanie wpisuje się w grupę patrociniów o wyraźnie rzymskiej proweniencji (np. Nereusz i Achileusz), co mogło być świadectwem swoistej fascynacji płockiego środowiska kościelnego kulturą „wiecznego miasta”. Warto jednak zaznaczyć, że kalendarz czerwiński oraz statuty synodalne przewidywały obchód dnia św. Fabiana i Sebastiana w randze święta obowiązkowego, a w jednym z antyfonarzy znalazło się także pełne oficjum poświęcone obydwu świętym^[90].

Szczuka (dekanat rypiński)

Kościół parafialny prawdopodobnie z XIV w., ale potwierdzony dopiero w 1510 r. [A.Cons., TPB 108]; 1623 r. – kościół par. z wezw. św. św. Wita, Fabiana i Sebastiana [AV 14, f. 18]; św. wł. ziem..

Filip i Jakub Mniejszy, apostołowie (1 V)

Filip, pochodzący ze zhellenizowanej wtedy Betsaidy i mający kontakty z grecką społecznością, należał jednocześnie do pierwszych uczniów powołanych przez Chrystusa. To on przyprowadził Natanaela (→ Bartłomiej) do Jezusa, a Ten zaś zwrócił się podczas pierwszego łamania chleba przede wszystkim właśnie do Filipa. Według szeregu źródeł apostoł miał mieć żonę oraz dwie córki, które spędziły życie w służbie Bożej. Według tradycji głosił ewangelię w Azji Mniejszej i tam poniósł męczeńską śmierć na krzyżu, co oddaje ikonografia ukazując go zawsze z krzyżem. Początek kultu Filipa apostoła w Kościele zachodnim wiąże się ze sprowadzeniem w VI w. jego relikwii do Rzymu i złożeniem wraz ze szczątkami św. Jakuba Młodszego w kościele dedykowanym Dwunastu Apostołom^[91]. Z kolei Jakub, określany jako Młodszy w odróżnieniu od Jakuba Starszego, syna Zebedeusza, uznawany często za krewnego Jezusa pozostawał związany z tradycją judaistyczno-synagogalną. Jakub Młodszy, kilkakrotnie wymieniany w Dziejach Apostolskich oraz listach św. Pawła, został wybrany pierwszym biskupem Jerozolimy i poniósł śmierć męczeńską ok. 63 roku. Wspomnienie liturgiczne św. Filipa i Jakuba Mniejszego pod wspólną datą 1 maja nawiązuje do dnia konsekracji dedykowanego im w Rzymie kościoła i złożenia tam relikwii obydwu apostołów. W konsekwencji świątynia przechowująca ich szczątki dała początek osobnemu zdwojonemu patrocinium poświadczonemu już w VII wieku, a wszystkie martyrologia od tej pory przewidywały liturgiczne wspomnienie obydwu apostołów pod jedną datą, 1 maja^[92]. Pierwsze patrocinium św. Filipa i Jakuba zostało poświadczone w Płocku już w 1322 roku, choć nie wykluczone że należałoby je odnieść już do roku 1250, kiedy to w mieście wzmiankowany był kościół św. Jakuba. W tym miejscu należy podkreślić, że z reguły patrocinia odwoływały się do obydwu apostołów stanowiących tzw. pojedyncze wezwanie zdwojone. Jednak, o ile Filip występował tylko w towarzystwie Jakuba Mniejszego, o tyle ten mógł występować w wezwaniach samodzielnie, choć zdarzało się to niezwykle rzadko. Natomiast statuty synodalne przewidywały obchód dnia w randze święta obowiązkowego, a oficja własne o św. św. Filipie i Jakubie znalazły się w obydwu antyfonarzach płockich^[93].

Czernice (dekanat ciechanowski)

Kościół ufundowany w 1398 r. w dobrach rodowych Jakuba zwanego „Poczta” z wezw. św. Filipa i Jakuba, 10 tys. męczenników [transumpt org. – AV 267, f. 176-177]; 1511 r. inne wezw. → NMP, 10 tys. męczenników [Pułt. Test. 1, f. 412]; 1599 i 1609 r. – kościół z innym wezw. → Nawiedzenie, 10 tys. męczenników; św. właściciel ziemski.

Altarie:

1497 r. – fundacja ołtarza św. Mikołaja przez dziedziców i kolatorów kościoła, synów Mikołaja z Cz. [Ep. 15, f. 120-121v].

Płock (poza obrębem lokacyjnym)

Kościół pod wezw. św. Filipa i Jakuba poświadczony na terenie Płocka w 1322 [CDM I, nr 57]; 1599 r. – kościół potw. wezw. [AV V, f. 269v]; patronat duchowny.

Zgliczyno (dekanat szreński)

Według T. Żebrowskiego kościół fundowany między 1391 a 1425 rokiem^[94], ale pierwsza pewna wzmianka źródłowa pochodzi dopiero z 1491 roku [Ep. 15, 11v]; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Filipa i Jakuba [AV 5, f. 377v]; patronat św. właściciel ziemski.

Florian, św. męczennik (4 V)

Najstarsze wzmianki na temat postaci św. Floriana, według tradycji rzymskiego żołnierza i następnie męczennika, pochodzą dopiero z VIII wieku. Pochodzące z tego okresu wpisy do martyrologiów wiążą go zgodnie z okolicami Krems w górnej Austrii, gdzie rozwijał się także jego kult promowany głównie przez kanoników regularnych. W Polsce kult zaczął się rozpowszechniać od momentu sprowadzenia przez jego relikwii do Krakowa w 1184 roku, które przypisuje się biskupowi Gedce. Sporządzona w XIV wieku polska wersja legendy o męczeństwie Floriana podkreślała, że to sam rzymski męczennik odpowiedział na prośbę Gedki, który poszukiwał dla swojej stolicy odpowiedniego patrona. Florian sam zatem wskazał Polskę i Kraków jako miejsce gdzie mają zostać przeniesione jego relikwie. W dalszej wersji narracji krakowska legenda przypisała nawet Florianowi rolę czuwania nad bezpieczeństwem miasta od strony północnej, podczas gdy południową pozostawiała pieczy biskupa Stanisława^[95]. Znajomość i początek kultu męczennika na Mazowszu można chyba wiązać z postacią Floriana z Kościelca, który najpierw pełnił obowiązki kapelana Bolesława II uwikłanego w walki o Kraków po stronie Władysława Łokietka, a następnie w latach 1318 – 1333 piastował godność biskupa płockiego^[96]. Mniej więcej w tym samym czasie Florian został wpisany do kalendarza czerwińskiego w randze święta obchodzonego tylko w liturgii godzin kanonicznych, podobną słabą pozycję posiadał także w kalendarzu płockim^[97]. Kult Floriana, który od 1436 roku należał nawet do głównych patronów Królestwa Polskiego, nie odegrał zatem na Mazowszu istotniejszej roli. Nieliczne, późno poświadczone patrocinia mogą być tylko wynikiem przejęcia barwnego wątku utrwalonego w piętnastowiecznych legendach krakowskich, a przypisującego mu rolę patrona chroniącego przed pożarami.

Krysk (dekanat czerwiński)

Według Władysława Mąkowskiego kościół został ufundowany w 1333 r. przez ród Prawdziców [Mąk., s. 40]^[98]; 1423 r. – pierwsza udokumentowana informacja źródłowa potwierdzająca istnienie kościoła pochodzi [KDNorb., s. 71]; 1453 – potw. pleban kościoła par. w K. [Ep. 5, f. 76]; 1598 – kościół par. z wezw. → NMPanny, św. Floriana [AV 5, f. 63v]; duchowny norbertanki płockie.

Proboszczewice (dekanat sierpecki)

Kościół par. potwierdzony w 1382 r. [ZDMP I, nr 49]; 1414 – pleban kościoła w P. [ZDMP I, nr 88]; 1598 r. – kościół par. w P. z wezw. św. Floriana [AV 5, f. 48]; patronat duchowny.

Franciszek, św. zakonodawca (4 X)

Postać św. Franciszka – „biedaczyny z Asyżu” jest bardzo dobrze naświetlona źródłowo przede wszystkim dzięki współczesnym relacjom hagiograficznym jego współbraci, które podkreślały przede wszystkim ideę braterstwa, a także pokutę i miłosierdzie. Nie bez znaczenia wreszcie dla hagiografii Franciszka było jego umiłowanie natury i przyrody, czemu również dawały wyraz współczesne źródła hagiograficzne^[99]. Natomiast Jakub de Voragine utrwalił pełną współczucia postawę Franciszka wobec ubogich i pokrzywdzonych, których wspierał nie tylko za życia, ale wstawiał się za nimi również po śmierci, ocalając np. z ciemności lochu^[100]. Średniowieczna ikonografia stawiając często Franciszka obok Dominika, akcentowała jego misję jako reformatora Kościoła, a także orędownika wobec gniewu Bożego^[101]. Kult Franciszka rozwijał się zarówno w Polsce jak i na Śląsku wraz z pojawieniem się pierwszych konwentów braci mniejszych, a zatem już w pierwszej połowie XIII wieku. Choć kalendarz czerwiński przewidział obchód dnia św. Franciszka w randze święta obowiązkowego, to jednak jego kult poniósł na Mazowszu zdecydowaną porażkę. Kalendarz płocki zapisał jego dzień czarnym inkaustem ograniczając wspomnienie do godzin kanonicznych, a na terenie diecezji powstały tylko dwa klasztory braci mniejszych, z których jeden w Dobrzyniu znajdował się właściwie poza Mazowszem.

Dobrzyń n. Wisłą (dekanat dobrzyński)

Klasztor i kościół z XIV w., z 1390 r. pochodzi dokument uposażeniowy ks. Władysława Opolczyka poświadczający wezwanie → NMP [Piasecki, s. 68]^[102]; 1597 – kościół z wezw. NMPanny, św. Franciszka [AV 2, f. 5v]; patronat książęcy.

Krasne (dekanat przasnyski)

Kościół par. potwierdzony w 1443 r. [MK 3, f. 283v]; 1477 r. – kościół pod wezw. św. św. Jana Chrzciciela, św. Mikołaja [MK 6, f. 107]; 1598 r. – wezw. → Jan Chrzciciel; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Jana Chrzciciela, św. Franciszka, Podwyższenia Krzyża Św. [AV 9, f. 176v]; św. właściciel ziemski.

Radzanów (dekanat szreński)

Kościół par. wzmiankowany po raz pierwszy w 1429 r. [Kurenda, s. 218]; 1456 r. – poświadczenie źródłowe w 1456 r. [ADP, dok. perg., nr 291]; 1599 r. – kościół z wezw. św. Franciszka [AV 6, f. 374v]; patronat św. właściciel ziemski.

Gotard św., biskup (5 V)

Postać Gotarda, biskupa Hildesheim, jest bardzo dobrze udokumentowana źródłowo ze względu na jego pozycję społeczno-polityczną. Jako gruntowanie wykształcony duchowny został opatem klasztoru benedyktynów w Niederaltaich, w którym przeprowadził reformę życia zakonnego według wzoru Cluny. Jednak dzieło reformy kontynuował także w innych klasztorach pokonując opór niechętnych zmianom mnichów, a w 1022 został mianowany biskupem Hildesheim. Stał się szybko wzorem idealnego pasterza, a hagiografia utrwaliła jego wysiłki w kierunku melioracji sieci kościelnej, co doprowadziło do konsekracji 30 nowych świątyń. O jego kanonizację zabiegał św. Bernard, a w konsekwencji jego kult był początkowo promowany przede wszystkim przez cystersów i benedyktynów na obszarach objętych ich misją ewangelizacyjną. Kult Gotarda przeniknął również do pobożności ludowej, w której był przywoływany w czasie gorączki, podagry, chorób dziecięcych oraz w czasie burzy gradowej. W nawiązaniu do jego misyjnej działalności zaczęto go także uważać za patrona kupców i szlaków kupieckich^[103]. Początki kultu biskupa Gotarda w Polsce należałoby wiązać z okresem rządów Bolesława Krzywoustego, który podczas wizyty w Merseburgu w 1135 roku modlił się na grobie świętego w Hildesheim^[104]. Natomiast początek jego patrociniów należy wiązać z kupcami westfalskimi, którzy właśnie przez Hildesheim, Brandenburg, Poznań, Kruszwicę i Włocławek próbowali w początkach XII wieku dotrzeć drogą lądową do Włodzimierza Wołyńskiego i dalej do Kijowa. Na szlaku ich wędrówki powstają właśnie kościoły dedykowane św. Gotardowi, które były nie tylko miejscem kultu, ale także obrad przedstawicieli gmin kupieckich, czego przykładem jest świątynia w Poznaniu powstała na obszarze osady dolnoniemieckich przybyszów^[105]. Patrocinium św. Gotarda w diecezji płockiej poświadczone w miejscowości Pałuki należałoby wiązać z przybyciem osadników z Kujaw, na co wskazuje zapewne nieprzypadkowa nazwa mazowieckiej miejscowości nawiązująca do kujawskich Pałuk, na których kościoły z tym wezwaniem nie należały do rzadkości^[106]. Warto odnotować, że dzień wspomnienia liturgicznego św. Gotarda odnotowuje tylko kalendarz czerwiński, ale już płocka rubrycela go nie wspomina, co może wskazywać na starszą niż ona metrykę kultu dolnoniemieckiego świętego.

Pałuki (dekanat ciechanowski)

Kościół par. poświadczony w 1385 r. [KDKM, nr 112, s. 104]; 1483 – kościół pod wezw. św. Gotarda [Ep. 10, f. 281]; 1599 r. – kościół par. z wezw. św. Gotarda [AV 6, f. 320v].

Helena, św. cesarzowa (21 V)

Imię pochodzenia greckiego oznaczające „blask”, „jasność” lub później „pochodnię”. Pochodzenie Heleny nie jest udokumentowane źródłowo, ale według tradycji hagiograficznej pochodziła z prostej rodziny i zanim została cesarską konkubiną, a potem żoną, była zwykłą karczmarką. Po nawróceniu poświęciła się bez reszty dziełom miłosierdzia a znaczną część dóbr z cesarskiego skarbca przeznaczała na wsparcie ubogich. Najważniejszym faktem udokumentowanym źródłowo była jej pielgrzymka do Ziemi Świętej, z którą wiąże się legenda o odnalezieniu i rozpoznaniu właściwego kawałka drzewa Krzyża św. W konsekwencji Helenie przypisuje się rozpropagowanie kultu Krzyża, czego symbolem stało się wybudowanie w Rzymie bazyliki sąsiadującej bezpośrednio z pałacem cesarskim, w której zaczęto przechowywać najważniejszą dla chrześcijańskiego świata relikwię^[107]. Kult Heleny rozwijał się przede wszystkim w Kościele wschodnim i tą drogą mógł przeniknąć do Czech, a stąd wraz z żoną Kazimierza Sprawiedliwego do Polski. Brak odnotowania dnia św. Heleny w płockich kalendarzach liturgicznych, a także pojedyncze i późno poświadczone patrocinium Heleny wskazuje na przypadkowany indywidualny kult, który jednak nie odegrał żadnej roli w szerszej religijności oraz strukturach kościelnych.

Jelonki (dekanat wyszkowski)

Kościół erygowany w 1509 r. przez biskupa Erazma Ciołka z fundacji Jana Górskiego, herbu Nałęcz[AKP 50, f. 94v; Ep. 6, f. 233]; 1609 – kościół par. pod wezw. św. św. Heleny, Antoniego [AV 10, f. 24v]; patronat św. właściciel ziemski.

Hieronim, św. doktor Kościoła, między 347 – 419 (30 IX)

Hieronim, postać bardzo dobrze naświetlona źródłowo, jeden z głównych doktorów Kościoła, znany przede wszystkim z pierwszego przekładu Pisma św. na łacinę, ale także związany z ówczesnymi strukturami kościelnymi Rzymu i Konstantynopola. Niezwykle istotnym elementem było także doświadczenie życia monastycznego, któremu poświęcił się w ufundowanym przez siebie klasztorze w Betlejem. Tam spędził długi czas wypełniony bez reszty studiami biblijnymi. Na temat postaci Hieronima powstała bogata hagiografia opierająca się w dużej mierze na osobistej korespondencji świętego^[108]. Jednak legenda skompilowana przez Jakuba de Voragine pomija niezwykle bogaty życiorys Hieronima, a zajmuje się tylko okresem spędzonym w betlejemskim klasztorze. Hagiograf jakby nie zauważył w ogóle jego studiów, a skupił się na ludzkim aspekcie świętego, opisując szczegółowo epizod z lwem. Hieronim miał mu najpierw opatrzyć rany, a następnie oswoić sprawiając iż dzikie zwierzę stało się niejako domownikiem i wiernym towarzyszem żyjących w klasztorze braci^[109]. Utrwalony przez hagiografa obraz lwa przyjaźniącego się z osiołkiem wydaje się bezpośrednim nawiązaniem do księgi Izajasza: „Cielę i lew paść się będą społem i mały chłopiec będzie je poganiał… ” (Iz 11,6), co stanowi mesjańską wizję królestwa pokoju i dobroci, w którym złe moce zostaną ujarzmione i całkowicie przeobrażone^[110]. Średniowieczna ikonografia chętnie ukazywała motyw lwa towarzyszącego Hieronimowi w pracy biblijnej, starając się w ten sposób pokazać moc i siłę Słowa Bożego w walce ze złem. W kalendarzu czerwińskim dzień św. Hieronima został zapisany czerwonym inkaustem jako festum fori, rangę święta obowiązkowego przewidywały dla tego dnia również statuty synodalnei^[111]. Trudno wyjaśnić proweniencję kultu Hieronima na Mazowszu, jednak nie można wykluczyć związków ze środowiskiem dość prężnie działającego w Płocku skryptorium katedralnego.

Szelków (dekanat pułtuski)

Kościół fundowany w 1402 r. przez bpa płockiego Jakuba pod wezw. → św. św. Szymon i Juda, Hieronim [WAP, dok. perg. nr 868; transumpt – Ep. 33, f. 133]; 1464 – pleban kościoła w Sz. [Ep. 9, f. 114]; 1609 r. – kościół z wezw. św. Hieronima [AV 11, f. 45v]; patronat duchowny.

Sobowo (dekanat dobrzyński)

Kościół fundacji św. wł. ziem.ej erygowany w 1403 r. pod wezw. → Bożego Ciała, św. Hieronima [AV 11, f. 361 – transumpt]; w 1609 r. – kościół par. z wezw. skróconym → Boże Ciało; patronat duchowny.

Niedzbórz (dekanat mławski)

Kościół ufundowany w 1503 r. z wezw. złożonym → Poczęcie NMP, św. św. Mikołaj, Hieronim, Maria Magdalena, Katarzyna [Ep. 34, f. 585]; 1598 r. – kościół z wezw. skróconym → Mikołaj; św. właściciel ziemski.

Idzi, św. eremita, opat (1 IX)

Idzi to jeden z najbardziej enigmatycznych świętych średniowiecza, chociaż jego kult cieszył się dość dużą popularnością. Został oparty właściwie o jeden podstawowy Żywot skompilowany w X wieku, według którego Idzi przybył do Galii gdzie zaczął prowadzić życie pustelnicze w towarzystwie karmiącej go swoim mlekiem sarny. Jako zadośćuczynienie za zranienie podczas polowania otrzymał od króla Gotów skrawek ziemi, na którym wzniósł kościół i opactwo [St. Gilles]. Dla rozwoju kultu Idziego w Europie kluczową rolę odegrały pielgrzymki do Composteli, a jeden z jej obowiązkowych etapów przebiegał właśnie przez St-Gilles-du-Gard. Natomiast w popularnym przewodniku pielgrzymów zwanym Codex calixtinus znalazła się afirmacja kultu Idziego mówiąca, że jeśli ktoś popełniwszy jakiś grzech wezwie wstawiennictwa świętego opata, to za jego przyczyną będzie on odpuszczony^[112]. Nawiązał do tego wątku również Jakub de Voragine podkreślając opacką godność Idziego oraz przyjaźń z Karolem Wielkim, dla którego wyjednał odpuszczenie ciężkiego grzechu^[113]. Przypisywano zatem świętemu również wstawiennictwo w chwilach strachu, uzdrowienia w przypadku różnych chorób i zranień, ale jego pomocy wzywały również małżeństwa daremnie oczekujące potomstwa. To właśnie ten aspekt utrwalił w swojej kronice Gall Anonim opisując narodziny Bolesława Krzywoustego, które zostały poprzedzone modlitwami Władysława Hermana oraz Judyty do św. Idziego. W konsekwencji władca miał żywić dla świętego szczególną cześć pielgrzymując nawet do jego relikwii na Węgrzech, a najstarsze patrocinia Idziego w Polsce należy wiązać właśnie z okresem Krzywoustego^[114]. W związku z tym niektórzy badacze dopatrują się dwunastowiecznej metryki również w przypadku dwóch mazowieckich patrociniów^[115]. Jednak przekazy źródłowe wyraźnie datują wezwania obydwu kościołów na XV stulecie, a zatem nie ma żadnych podstaw do przesuwania ich tak głęboko wstecz. Wspomnienie liturgiczne św. Idziego opata w randze święta obowiązkowego pojawiło się już w kalendarzu czerwińskim, ale nie zostało już uwzględnione w katalogu świąt statutów diecezjalnych^[116].

Płock (za murami)

Kościół pod wezw. św. Idziego na przedmieściach Płocka wzmiankowany po raz pierwszy w 1419 r. [MK 74, f. 234; MRPS IV, nr 8061]^[117]; 1466 r. – potw. kościół z wezw. św. Idziego [Ep. 5, f. 181v]; 1599 r. – kościół z wezw. św. Idziego [AV 5, f. 279]; patronat duchowny.

Wyszkowo (dekanat wyszkowski)

Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1347 r. [KDKM, nr 59, s. 58]^[118]; 1465 – kościół par. pod wezw. św. Idziego [Ep. 5, f. 156v]; 1591 r. – kościół par. z wezw. św. Idziego [AV 1, f. 55]; patronat książęcy.

Jarmarki:

1501 r. – prawo do dwóch jarmarków: na św. Apolonii oraz św. Idziego [MRPS II, nr 1462, s. 92].

Jadwiga, księżna Śląska (15 X)

Kult świętej księżnej, małżonki Henryka Brodatego zaczął się właściwie od razu po jej śmierci w 1243 roku, a był promowany przede wszystkim przez środowisko dworu oraz ufundowanego przez nią klasztoru cysterek w Trzebnicy. Natomiast papiueż Klemens IV w bulli kanonizacyjnej z 1267 roku nakazał w całej Polsce obchodzić uroczyście dzień jej liturgicznego wspomnienia, a potwierdził to arcybiskup gnieźnieński Janusz polecając aby święto św. Jadwigi obchodzić tak jak niedzielę^[119]. Najważniejsze znaczenie dla popularyzacji kultu księżnej miał niewątpliwie jej pierwszy żywot spisany w początkach XIV w., a który podkreślał przede wszystkim postawę głębokiej pokory Jadwigi, uczynki miłosierdzia wobec najbiedniejszych oraz wstawiennictwo w obronie uwięzionych^[120]. Pamięć o Jadwidze przyszła na Mazowsze najprawdopodobniej za sprawą Jadwigi, córki Bolesława II Rogatki i zarazem prawnuczki śląskiej świętej księżnej prawnuczką, a która w 1270 roku poślubiła Konrada II Mazowieckiego^[121]. Najstarsze świadectwo kultu śląskiej księżnej na Mazowszu stanowi kalendarz czerwiński przewidujący obchód liturgiczny dnia w rycie święta obchodzonego przez kler i lud, a wezwanie do św. Jadwigi znalazło się w tamtejszej litanii do Wszystkich Świętych^[122]. Tradycja kultu Jadwigi mogła zatem dotrzeć najwcześniej do klasztoru czerwińskiego związanego z dworem książęcym utrzymującego z kolei bliskie rodzinne więzy z Piastami śląskimi. Jednak również statuty synodalne z 1398 roku przewidywały dzień św. Jadwigi jako święto obowiązkowe, a własne oficjum liturgiczne Letare Germania zostało zapisane w obydwu antyfonarzach płockich^[123]

Karnkowo (dekanat lipnowski)

Kościół par. wzmiankowany w 1506 r. [A.Cons., TBP, f. 106]; 1609 r. – kościół z wezw. św. Jadwigi [AV 11, f. 372]; św. właściciel ziemski.

Ostrowia (dekanat wyszkowski)

W 1421 r. fundacja kościoła par. pod wezw. → NMPanny, św. Jadwigi [transumpt – AV 47, f. 1365]^[124]; 1457 r. – rektor kościoła par. w O. [Ep. 5, f. 83v]; 1609 r. – kościół z wezw. św. Jadwigi, Stanisława [AV 10, f. 25]; monarszy.

Jarmarki:

1514 – ks. Anna nadaje 4 jarmarki: na Nawrócenie św. Pawła Ap., niedzielę Laetare (IV Wielkiego Postu), Zesłanie Ducha św., św. Mateusza Ap. i Ew. [AGAD, nr 3686]; książęcy.

Jakub Mniejszy, apostoł (→ Filip i Jakub)

Występował zazwyczaj wspólnie z apostołem Filipem tworząc tzw. wezwanie podwójne, ale uznawane jako jedno patrocinium. Jednak, o ile Filip występował tylko w towarzystwie Jakuba Mniejszego, o tyle ten mógł występować w wezwaniach oddzielnie, ale z adnotacją w zapisie źródłowym, że chodzi o młodszego z apostołów o tym samym imieniu^[125].

Słupia (dekanat bielski)

W 1379 r. biskup Dobiesław funduje kościół par. w swoich dobrach z wezw. złożonym → NMP, św. św. Jakub Mn. Ap., Wawrzyniec, Wszyscy św. [NKMaz. III, nr 218, s. 234]; 1598 r. – kościół par. z wezwania św. Jakuba Mn. [AV 5, f. 287]; w 1609 r. – kościół z wezw. św. św. Jakub Mn., Wawrzyniec [AV 8, f. 189]; duchowny.

Jakub Większy, apostoł (25 VII)

Jakub Apostoł zwany Starszym jako syn Zebedeusza i brat Jana zajmował w przekazie ewangelicznym miejsce uprzywilejowane, a wymieniany był zawsze na drugim lub trzecim miejscy zaraz za Piotrem i Andrzejem. Razem z Piotrem i Janem należał do grona wybranych uczniów i uczestniczył w trzech istotnych wydarzeniach związanych z misją Chrystusa na ziemi, a więc we wskrzeszeniu córki Jaira (Mt 9, 18 – 26; Mk 5, 35 – 43; Łk 8, 49 – 56), przemienieniu na górze Tabor (Mk 9, 2 – 4; Mt 17, 1 – 8; Łk 9, 28 – 36) oraz scenie w Ogrodzie Oliwnym (Mk 14, 37 0 14; Mt 26, 37). W tym miejscu należy zaznaczyć, że w sytuacji kiedy przy imieniu Jakub w wezwaniu nie ma przymiotnika „starszy” lub „młodszy”, to należy go identyfikować ze Starszym, czczonym w liturgii osobnym świętem. Kluczową rolę dla późniejszego kultu Jakuba Starszego miały pisma apokryficzne, a zwłaszcza te skompilowane w VII wieku, afirmujące hiszpański wątek misji ewangelizacyjnej oraz cudowne odnalezienie grobu apostoła w Composteli^[126]. Wydarzenie to wyznaczyło niewątpliwie nowy kurs rozwoju kultu Jakuba, który niebawem stał się jednym z najpopularniejszych apostołów w średniowiecznej pobożności. Rosnące w całej Europie zainteresowanie pielgrzymkami do Composteli, zawierających w sobie także element walki za wiarę, przyniosło rozpowszechnienie kultu św. Jakuba jako patrona podróżujących, ale także opiekuna asystującego w momencie śmierci. Istotne znaczenie miała tutaj także ikonografia ukazująca św. Jakuba jako chrześcijańskiego rycerza z mieczem, którym pogromił Maurów^[127]. W związku z tym św. Jakub był czczony zarówno przez rycerstwo przywiązane do krucjatowej idei walki z niewiernymi, przemierzających drogi ówczesnej Europy pielgrzymów i kupców, ale także górników narażających każdego dnia swoje życie. Patrocinium Jakuba dość szybko stało się jednym z częściej spotykanych w średniowiecznej Polsce i połączonych z rozwojem sieci drożnej, ale także ośrodkami handlowymi i górniczymi, jednak nie był także pomijany w środowisku miejskim^[128]. Recepcję kult św. Jakuba Starszego na Mazowszu można wiązać z okresem silnych wpływów ośrodka w Leodium, gdzie znajdował się dedykowany apostołowi klasztor benedyktyński ze słynnym skryptorium znacząco oddziaływującym na płocki warsztat piśmienniczy^[129]. Nie wiadomo czy najstarsze patrocinium apostoła w Płocku należy odnieść do poświadczonego w 1250 roku tamtejszego kościoła św. Jakuba, który jednak już w 1322 nosił wezwanie św. Filipa i Jakuba. Najbezpieczniej zatem byłoby odnieść pierwsze poświadczone wezwanie św. Jakuba Starszego do kościoła w Koziebrodach konsekrowanego w 1373 roku. Tym samym jego mazowieckie patrocinia należałoby łączyć z rosnącą popularnością pielgrzymek do Composteli, w których brało także udział miejscowa elita rycerska. Wydaje się, że w przypadku wezwań Jakuba terenie diecezji płockiej należy wziąć pod uwagę wątek pielgrzymi, albowiem część miejscowości z tym patrocinium położona jest wyraźnie wzdłuż szlaku komunikacyjnego na linii wschód – zachód: Jadów > Tarchomin > Zakroczym > Wyszogród > Imielnica > Gostynin.

Borzewo (dekanat sierpecki)

Erygowanie kościoła par. w 1452 r. z fundacji dziedzica B. Andrzeja [Ep. 1, f. 142; 5, f. 71v]; 1461 r. – Mikołaj rektor kościoła par. w B. [Ep. 5, f. 116]; 1598 r. – kościół z wezw. św. św. Jakuba Ap., Andrzeja Ap. [AV 5, f. 54v]; patronat św. właściciel ziemski.

Cygów / Cygowo (dekanat nurski)

Kościół ufundowany w 1530 r. z wezw. złożonym → NMPanna, św. św. Anna, Piotr i Paweł Ap., Jakub, Andrzej Ap., Stanisław, Wojciech, Jerzy [Ep. 33, f. 125]; 1609 r. – kościół z wezw. zm. → Jan Chrzciciel, Stanisław [AV 10, f. 111]; św. wł. ziem..

Czyżewo (dekanat wyszkowski)

Kościół potw. w 1461 r. [Ep. 9, f. 22]; w 1506 kościół z wezw. św. Jakuba [Ep. 16, f. 219v); 1609 r. – kościół par. z wezw. św. Jakuba, → św. Anny [AV 10, f. 57]; patronat św. właściciel ziemski.

Jarmark:

1479 r. – książę nadaje wsi Cz. wzorem miejskim prawo do dorocznego jarmarku na dzień św. Jakuba Ap. [MK 9, f. 110v]

Drozdowo (dekanat wiski)

W 1435 fundacja kościoła z wezw. złożonym → NMP, św. św. Jakuba, Barbary [AOff.Pult. 139, f. 342-343v]; 1459 r. – potw. pleban kościoła [Ep. 5, f. 102]; 1609 r. – kościół z wezw. św. Jakuba [AV 10, f. 251]; patronat św. właściciel ziemski.

Gostynin (dekanat gostyniński)

Kościół parafialny potw. w 1380 r. z wezw. NMP, św. Jakuba [NKMaz III, nr 252, s. 271]; w 1598 r. kościół pod wezw. św. Jakuba extra civitatem [AV 5, f. 21v]; patronat książęcy.

– jarmarki:

1494 r. – prawo do jednego jarmarku w roku na dzień św. Szymona i Judy Ap. [MRPS II, nr 446]; 1563 r. – potw. prawo do 4 jarmarków: na niedzielę „przewodnią” Conductus Pachae, św. Jakuba, św. Szymona i Judy Ap., św. Andrzeja [LP, s. 89].

Góra (dekanat bielski)

W 1400 r. wzmiankowany Marcin wikary kościoła w G. [Ks.Z.Pł., nr 10, 17, 23]; 1449 – Mikołaj pleban w G. [Ep. 5, f. 25v]; 1598 – wezw. św. Krzyża i św. Jakuba [AV 5, f. 298]; w 1609 r. – zmiana wezw. → Krzyż [AV 8, f. 207]; św. wł. ziem..

Jadowo (dekanat nurski)

Kościół poświadczony w 1468 r. [Ep. 5, f. 196]; 1473 r. – kościół par. z wezw. św. Jakuba St. [MK 9, 32v; transumpt – AV 252, f. 243]; 1609 r. – kościół z wezw. Jakuba [AV 10, f. 76v]; patronat duchowny.

Jemielnica (dekanat płocki)

1403 r. pierwsza wzmianka o kościele par. [Bul. Pol., t. III, nr 900]; 1412 – Maciej rektor kościoła [Lites II, 223]; 1598 r. – kościół pod wezw. św. Jakuba [AV 5, f. 304]; patronat duchowny

Koziebrody (dekanat bielski)

W 1373 r. erygowanie kościoła par. z wezw. złożonym św. św. Jakuba St. Ap., Doroty, Wszystkich św. [NKMaz. III, nr 137, s. 144]; 1598 r. – zmiana wezw. → Wawrzyniec; św. właściciel ziemski.

Łysakowo (dekanat ciechanowski)

W 1464 r. wzmiankowany minister eccle w Ł. [Ep. 9, f. 143v]; 1467 – kościół par. w Ł. należący do Jakuba podsędka ciechanowskiego [Ep. 5, f. 186]; 1599 r. – kościół pod wezw. św. Jakuba [AV 6, f. 330]; patronat św. właściciel ziemski.

Nick (dekanat szreński)

W 1429 r. poświadczony Paweł pleban [Kurenda, 217]; 1488 r. przekazanie prawa patronatu do kościoła w N. z rąk św. wł. ziem.ch biskupowi [Ep. 10, f. 567]; 1598 – kościół z wezw. św. Jakuba [AV 5, f. 360]; patronat św. właściciel ziemski/duchowny

Obryte (dekanat wyszkowski)

Kościół par. wzmiankowany w 1418 r. [Bul. Pol. IV, nr 255]; 1609 – kościół z wezw. św. Jakuba [AV 10, f. 46]; duchowny.

Okuniew (dekanat nurski)

W 1538 r. – informacja o fundacji kościoła w dobrach cześnika czerskiego Stanisława Okunia [Ep. 15, f. 739]; W 1540 r. potw. erekcja kościoła z wezw. → Zwiastowanie NMP, św. św. Michał Archanioł, Jakub Ap., Stanisław, Maria Magdalena, Katarzyna, Wszyscy św. [Ep. 32, f. 3029]; 1609 r. – kościół z wezw. św. Jakuba Ap. [AV 10, f. 119v]; św. właściciel ziemski

– jarmarki:

1538 r. – wraz z lokacją miejską prawo do trzech jarmarków: na niedzielę przewodnią – conductus Paschae, św. Prokopa, św. Mikołaja [MRPS IV, nr 19053].

Płock (poza obszarem lokacyjnym)

W 1250 r. wzmiankowany kościół z wezw. św. Jakuba [ZDMP I, nr 13, s. 14]; jednak w tym przypadku nie można być pewnym, o którego z apostołów chodzi, albowiem już w 1322 r. kościół występuje z wezw. → Filip i Jakub [KDKM, nr 57, s. 45].

Płonne (dekanat rypiński)

Kościół prawdopodobnie z 1402 r. [Załuski, s. 28]^[130]; 1448 r. – wzmiankowany Piotr pleban kościoła w P. [AC III/1,2, 21]; 1597 r. – kościół z wezw. św. Jakuba [AV I, f. 206v]; św. właściciel ziemski.

Przasnysz (dekanat przasnyski)

Kościół filialny na przedmieściu wzmiankowany w 1462 r. [MK 5, 104v]; 1530 r. – kościół z wezw. św. Jakuba [MRPS IV, nr 23321]; 1599 – potw. wezw. św. Jakuba [AV 5, f. 251]; patronat książęcy.

– altarie:

1462 r. – fundacja książęca ołtarza św. Jakuba [MK 5, f. 104v].

Radziłów/ (dekanat łomżyński)

Kościół par. erygowany w 1472 r. z wezwaniem złożonym → Wniebowzięcia NMP, św. św. Barbary, Jakuba Ap., 10 tys. męczenników [Ep. 33, f. 74]; 1485 r. – poświadczony pleban w R. [Ep. 11, f. 198v]; 1609 r. – kościół z wezw. zmodyfikowanym → Narodzenie NMP; monarszy

Rudki (dekanat wiski)

W 1461 r. pierwsza wzmianka o kościele [Ep. 9, f. 23v]; 1511 – kościół par. z tytułem św. Jakuba [Ep. 6, f. 277-278]; 1597 r. – kościół par. z wezw. św. Jakuba → św. Anny [AV I, f. 301v]; patronat św. właściciel ziemski.

Tarchomin (dekanat nurski)

W tekach Władysława Knapińskiego pleban kościoła par. w T. wzmiankowany w 1419 r. [Knap., mps 541]^[131]; 1427 r. – pierwsza pewna informacja źródłowa o plebanie z T. [ŁawWN, nr 82]; 1460 r. – kościół par. z prawem patronatu należącym do dziedzica T. Jakuba Gołymińskiego [Ep. 9, f. 78v]; 1506 – kościół par. z wezw. św. Jakuba St. [PułtTest. 1, 399]; 1609 r. – kościół pod wezw. św. Jakuba [AV 10, f. 123]; św. właściciel ziemski.

Unieck (dekanat płoński)

Kościół wzmiankowany po raz pierwszy w 1475 [Ep. 10, f. 147]; 1476 r. – Jakub pleban, patron i kolator kościoła w U. [Ep. 10, f. 158]; 1599 – kościół z wezw. św. Jakuba [AV 5, f. 221v]; patronat duchowny.

Wyszogród (dekanat wyszogrodzki)

Kościół par. wzmiankowany po raz pierwszy w 1320 r. [AGAD, nr 6479]^[132]; 1485 r. – kościół par. z wezw. św. Jakuba [Ep. 10, f. 395]; 1598 r. – kościół par. pod wezw. św. Jakuba [AV 5, f. 130]; książęcy.

Żeromin (dekanat pułtuski)

Kościół erygowany przez biskupa Dobiesława w 1377 z wezw. → Zwiastowania NMP, św. św. Michał Archanioł, Jakub Ap. [NKMaz. III, nr 188]; 1481 – kościół par. z wezw. św. Jakuba Ap. [Ep. 10, f. 197]; 1609 – kościół z wezw. św. Jakuba [AV 10, f. 39v]; św. właściciel ziemski

Jan Chrzciciel, św. patriarcha (24 VI)

Bez wątpienia jeden z najważniejszych kultów w Kościele, ściśle związany z tajemnicą Odkupienia już od momentu poczęcia, bo przecież jako pierwszy rozpoznał w Jezusie Zbawiciela jeszcze w łonie matki (Łk 1, 39 – 45). Nauczając i zapowiadając przyjście Chrystusa udzielał wszystkim chrztu na odpuszczenie grzechów, aby wreszcie ochrzcić samego Mesjasza w rzece Jordan (Mk 1, 9 -11; Mt 3, 13 – 17; J 1, 31 – 34). W wyniku intrygi zawiązanej na dworze Heroda został ścięty i pochowany w Sebaście w Samarii (Mt 14, 12), gdzie otaczano kultem jego ciało aż do spalenia w IV w. przez Juliana Apostatę. Cudowne odnalezienie głowy św. Jana oraz pozostałości relikwii przyniosło błyskawiczne rozszerzenie jego kultu nabierającego uniwersalnego charakteru. Figura św. Jana Chrzciciela nabrała szczególnego znaczenia w liturgii wspominającej go kilkakrotnie w ciągu roku, a także przewidującej uczczenie go nie tylko świętem w dniu męczeństwa (jak każdego innego świętego), ale także ustaloną w IV wieku uroczystością narodzin (24 VI), czym upodobniono jego postać do Chrystusa. Niebawem też przyjęło się uważać dzień Narodzin św. Jana Chrzciciela nie tylko za jedno z najważniejszych świąt chrześcijaństwa, ale w ogóle za jedną z najważniejszych dat w roku o symbolice porównywalnej do Bożego Narodzenia. Obydwa święta, pozostając oddalone od siebie równoważną liczbą miesięcy, sakralizowały rok astronomiczny wyznaczając albo wydłużanie dnia (Boże Narodzenie) albo skracanie dnie (Narodziny św. Jana Chrzciciela). Dla popularności kultu istotne znaczenie miało niemal ciągłe „cudowne” odkrywanie jego relikwii, dzięki zatem niezliczonej ilości jego zębów czy palców powstawało co raz więcej kościołów dedykowanych Janowi Chrzcicielowi. Najważniejsze znaczenie dla rozpowszechnienia „janowego” patrocinium miało jednak, obok poświęcenia mu rzymskiej bazyliki, znacznie późniejsze odnalezienie głowy świętego patriarchy w 1010 roku w Saint Jean d’Angely. Szczególnymi propagatorami kultu Jana Chrzciciela byli od początku mnisi, którzy uważali go za prekursora oraz nauczyciela życia wspólnotowego i ascetycznego. Postrzegany czasem za świętego o militarnym znaczeniu, broniący już w czasach Teodozjusza ortodoksji katolickiej, czczony na dworze wojowniczych Longobardów, stał się wreszcie patronem jednego z najważniejszych zakonów św. wł. ziem.ch^[133]. Na obszarze diecezji płockiej kult św. Jana Chrzciciela należał do najstarszych, a jego początek należy wiązać z benedyktynami z Mogilna obejmującymi tereny Mazowsza swoją misją ewangelizacyjną^[134]. W konsekwencji niedługo potem stał się jednym z najbardziej charakterystycznych kultów na obszarze całego Mazowsza, wszak charyzmat jego świętości jako proroka bezpośrednio zapowiadającego misję Chrystusa wpisywał się doskonale w misyjny charakter diecezji. Jednak dla ugruntowania i swoistego renesansu kultu Jana Chrzciciela w późniejszym średniowieczu miała znaczenie niewątpliwie Złota legenda podkreślająca, że imię Jana nosi w sobie wielką siłę albowiem przywróciło mowę niememu, on sam zaś jest płonącą świecą oświetlającą ciemności grzechu, a w dzień jego narodzin słońce staje w najwyższym punkcie, aby potem schodząc ustępowało nadchodzącym narodzinom Chrystusa^[135]. Został także w jakiejś mierze szczególnym patronem i orędownikiem dynastii Piastów mazowieckich, bo pochodzące właśnie od św. Jana Chrzciciela imię Janusz stało się od XIV wieki jednym z najpopularniejszych w męskiej linii władców wschodniego Mazowsza^[136]. Zauważa się zarazem wzrost popularności patrocinium św. Jana Chrzciciela głównie w kościołach fundacji książęcej leżących we wschodniej części diecezji, która cały czas stanowiła obszar intensywnej ewangelizacji i zagospodarowania.

Białaszewo (dekanat łomżyński)

W 1532 r. kościół fundowany z tytułem św. Jana Chrzciciela i św. Katarzyny [ADŁ, odpis z akt oficjalatu Płocka]; 1609 r. – kościół par. z wezw. → św. św. Stanisław, Jan Chrzciciel, Mikołaj [AV 10, f. 176]; św. właściciel ziemski.

Bielsk (dekanat bielski)

Kościół benedyktynów pod wezw. św. Jana Chrzciciela z 1 poł. XIII w. [CDM I, nr 22]; 1406 – potw. Michał OSB prepozyt kościoła par. pod wezw. św. Jana Chrzciciela [ADP, perg. nr 140]; 1599 r. – kościół pod wezw. św. Jana Chrzciciela [AV 5, f. 286]; patronat duchowny benedyktyni z Mogilna.

– jarmarki:

1494 r. – dotychczasowy jarmark na Boże Ciało przeniesiony na niedzielę Judica [MK 6, f. 315v]; 1537 r. – Zygmunt I Stary nadaje prawo do 5 jarmarków rocznie: niedziela Judica, Wniebowstąpienie Pańskie, Narodziny św. Jana Chrzciciela, Ścięcie św. Jana Chrzciciela, Jedenastu Tysięcy Dziewic [Gawarecki, s. 12-26].

Ciechanów (miasto)

Kościół par. św. Jana Chrzciciela wzmiankowany w 1523 i 1532 roku [MRPS IV – 1, 253, 4370].

Cielęta (dekanat rypiński)

Kościół par. potwierdzony dopiero w 1510 r. [TBP, f. 108]; 1597 – kościół z wezw. św. Jana Chrzciciela [AV I, f. 197].

Cygów / Cygowo (dekanat nurski)

Kościół ufundowany w 1530 r. z wezw. złożonym → NMP, Anna, Piotr i Paweł, Jakub, Andrzej, Stanisław, Wojciech, Jerzy [Ep. 33, f. 125]; 1609 r. – kościół par. z wezw. św. Jana Chrzciciela, Stanisława [AV 10, f. 111]; patronat św. właściciel ziemski.

Długosiodło (dekanat wyszkowski)

Parafia erygowana w 1462 [AKP 50, 17v]; 1481 – kościół z wezw. złożonym → NMP, św. św. Jana Chrzciciela, Mikołaja [AV 266, f. 135]; 1609 – kościół z wezw. → NMP [AV 10, f. 23]; patronat duchowny.

Gąsiorowo (dekanat pułtuski)

W 1394 r. fundacja kościoła par. pod wezw. → Wniebowzięcia NMP, św. Jana Chrzciciela, Jedenastu Tysięcy Dziewic [Bul. Pol. III, nr 385]; 1459 r. – Świętosław pleban kościoła [Ep. 5, f. 102v]; 1609 r. – kościół z wezw. św. Jan Chrzciciel [AV 11, f. 35]; patronat duchowny.

Gołymin (dekanat przasnyski)

Kościół potw. w 1458 [Ep. 5, f. 95]; 1598 – kościół z wezw. św. Jana Chrzciciela [AV 5, f. 263v]; św. właściciel ziemski.

Janowiec (dekanat mławski)

Pierwsza wzmianka o kościele par. pochodzi z 1443 r. [KDKM, nr 189]; 1476 r. – Jakub pleban kościoła w J. [Ep. 13, f. 59v]; 1598 r. – kościół pod wezw. św. Jana Chrzciciela [AV 5, f. 165v]; św. właściciel ziemski.

Janowo Miasto (dekanat przasnyski)

Kościół pod wezw. św. św. Jana Chrzciciela, Stanisława w mieście lokowanym przez Janusza Starszego w 1421 r. [MRPS V/1, nr 3835] poświadczony w dokumencie biskupa Pawła regulującym granice archidiakonatów w 1443 r. [KDKM, nr 189]; 1450 r. – Albert pleban kościoła w J. [Ep. 5, f. 45v]; 1599 r. – kościół z wezw. → św. Stanisław; 1609 r. – kościół z wezw. św. Jana Chrzciciela [AV 10, f. 157]; książęcy

– jarmarki:

1473 r. – prawo 3 jarmarków w roku: na św. Stanisława, św. Jana, św. Andrzeja [MRPS V/1, nr 3835]

Krasne (dekanat przasnyski)

Kościół par. potwierdzony w 1443 r. [MK 3, f. 283v]; 1477 r. – kościół pod wezw. św. św. Jana Chrzciciela, św. Mikołaja [MK 6, f. 107]; 1598 r. – potw. wezw. św. Jana Chrzciciela [AV 5, f. 254]; 1609 r. – kościół par. z wezw. św. Franciszka, św. Jana Chrzciciela, Podwyższenia Krzyża św. [AV 9, f. 176v]; św. wł. ziem..

Kroczewo (dekanat czerwiński)

W 1424 r. wzmiankowany Jan pleban z K. [Zak. I, nr 757]; 1530 – kościół pod wezw. św. Jana Chrzciciela [Zakr.Z.W.rel., 28, f. 620]; 1598 – kościół z potw. wezw. św. Jana Chrzciciela [AV 5, f. 107v]; patronat św. właściciel ziemski.

Łętowo (dekanat wyszogrodzki)

Pierwsza wzmianka o kościele par. w Ł. z 1418 r. [Bul. Pol., t. IV, nr 267]; 1459 r. – pleban kościoła par. w Ł. [Ep. 5, f. 98]; 1598 r. – kościół z wezw. św. Jana Chrzciciela [AV 5, f. 185]; duchowny benedyktyni płoccy.

Łomża (miasto dekanalne)

1504 r. – fundacja kościoła par. pod wezw. św. św. Michała Archanioła, Jana Chrzciciela przez rodzinę książęcą Annę, Stanisława i Janusza [AGAD, Kap., 57, nr 16]; 1609 r. – kościół par. z wezw. → Michał Archanioł; książęcy

Mnich (dekanat gostyniński)

W 1399 r. Jakub potw. erygowanie fundowanego przez Szczepana z Ciechomic kościoła par. pod wezw. → Wniebowzięcia NMP, św. św. Jana Chrzciciela, Mikołaja [AOff.Ploc. 230, f. 123]^[137]; 1487 r. – Stefan pleban kościoła w M. [Ep. 10, f. 497]; 1598 r. – kościół pod wezw. św. Jana Chrzciciela [AV 5, f. 25r]; patronat św. właściciel ziemski.

Niegowo (dekanat nurski)

Kościół par. erygowany w 1465 r. z wezw. Trójca Św., Boże Ciało, św. św. Jan Chrzciciel, Anna [Ep. 33, f. 130]; 1609 r. – kościół par. z wezw. św. Trójcy, Bożego Ciała, św. św. Jana Chrzciciela, Anny [AV 10, f. 115]; św. wł. ziem.

Nowogród (dekanat lipnowski)

Kościół wzmiankowany w XIII w. [Sp. Płoc., s. 123]; 1344 r. – potw. kościół par. [RA 68, f. 74v]^[138]; 1609 – kościół pod wezw. św. Jana Chrzciciela [AV 6, f. 309]; patronat duchowny.

Piski (dekanat wiski)

Kościół poświadczony w 1403 r. [MK 6, f. 65-65v]; 1457 r. – Jan rektor kościoła w P. [Ep. 5, f. 89]; 1609 – kościół z wezw. św. Jana Chrzciciela [AV 6, f. 240]; patronat św. właściciel ziemski.

Pniewnik (dekanat nurski)

Kościół ufundowany w 1457 r. pod wezw. złożonym → NMPanny, św. św. Jana Chrzciciela, Mateusza Ap. i Ew., Erazma, Zygmunta, Mikołaja, Leonarda [Ep. 33, f. 109v]; 1609 r. – kościół z potw. wezw. fundacyjnym [AV 10, k. 79v]; patronat św. właściciel ziemski.

Pniewo (dekanat wyszkowski)

1402 r. – erygowanie kościoła par. z wezw. → NMPanna, św. św. Szymon i Juda, Jan Chrzciciel [Ep. 33, f. 108; transumpt AV 252, f. 362v]; 1609 r. – kościół z wezw. św. Jana Chrzciciela [AV 10, k. 20v]; św. wł. ziem.

Radzikowo (dekanat czerwiński)

Kościół potw. w 1394 r. [BN BOZ 70, f. 156-158]; 1424 r. – pleban kościoła w R. [Zak. I, nr 491]; 1598 r. – kościół z wezw. św. Jana Chrzciciela [AV 5, f. 123v]; patronat książęcy.

Radzymino (dekanat nurski)

Fundacja kościoła w 1448 r. pod wezw. → NMPanna, św. Jan Chrzciciel [AOff.Pult. 139, f. 292v]; 1609 r. kościół par. z wezw. → Dorota; patronat św. właściciel ziemski.

Rębowo (dekanat wyszogrodzki)

Kościół filialny potw. w 1320 [AGAD, nr 6479]; 1499 r. – kościół pod wezw. św. Jana Chrzciciela [Ep. 16, f. 38]; 1598 – potw. wezw. św. Jana Chrzciciela [AV 5, f. 134v]; patronat duchowny bożogrobców.

Sadowne (dekanat nurski)

Kościół wzmiankowany w 1527 r. [Acta Eccl.Col. Vars. II, nr 146]^[139]; 1530 – poświadczenie erygowania par. [Kol. Pult. III, s. 389]; 1597 r. – kościół par. pod wezw. św. Jana Chrzciciela [AV I, f. 222]; duchowny

Sąchocin (dekanat ciechanowski)

Kościół wzmiankowany w 1450 r. [Ep. 5, f. 41]; 1492 r. prawo do dwóch jarmarków: na Wniebowstąpienie Pańskie i na Jedenastu Tysięcy Dziewic [MK 6, f. 279]; 1545 – kościół par. z wezw. św. Jana Chrzciciela [MK 70, f. 248]; 1597 r. – kościół pod wezw. św. Jana Chrzciciela [AV I, f. 212]; patronat św. właściciel ziemski.

– jarmarki:

1492 r. – prawo do dwóch jarmarków w roku: na Wniebowstąpienie Pańskie i na Jedenastu Tysięcy Dziewic [MK 6, f. 279].

Smłodowo (dekanat wiski)

Kościół początkowo erygowany w 1405 roku pod wezw. złożonym → NMPanna, św. św. Jan Chrzciciel, Mikołaj [AGAD, Kap. 67, nr 1798]; 1609 r. – kościół z wezw. św. Jan Chrzciciel [AV 10, f. 252v]; patronat św. właściciel ziemski.

Stanisławowo (dekanat nurski)

1524 r. fundacja kościoła par. pod wezw. → NMP, św. św. Stanisława, Jana Chrzciciela [MK 32, f. 236-236v]; 1609 r. – kościół z wezw. → św. św. Jan Chrzciciela, Stanisława [AV 10, f. 109]; książęcy

Szreńsk (dekanat szreński)

Kościół poświadczony po raz pierwszy w 1418 r. [Bul. Pol., t. IV, nr 267]; 1598 – kościół z wezw. → NMP, św. Jan Chrzciciel [AV 5, f. 370]; patronat św. właściciel ziemski.

Węgra (dekanat przasnyski)

Kościół fundowany w 1385 r. [AV 267, f. 176-177 – transumpt wid.]; 1426 r. – pleban kościoła par. [MK 333, f. 44]; 1599 – kościół z wezw. św. Jana Chrzciciela [AV 5, f. 241]; patronat św. właściciel ziemski.

Wizna (dekanat wiski)

W 1439 r. wzmiankowany rektor kościoła w W. [MK 335, f. 98]; 1461 r. – Florian pleban kościoła [Ep. 5, f. 122v]; 1507 – kościół z wezw. św. Jana Chrzciciela [Pułt. Test. 1, f. 406v]; 1526 r. – kościół par. pod wezw. św. Jana Chrzciciela [MK 41, f. 150v]; 1609 r. – kościół par. z potw. wezw. Jana Chrzciciela [AV 10, f. 199v]; patronat władcy.

– jarmarki:

1546 r. – potw. prawa do dwóch jarmarków w roku: na św. Jana Chrzciciela, na św. Elżbietę [MK 70, f. 357; LM II, s. 46]

Zambrowo (dekanat wiski)

W 1462 r. poświadczony pleban w Z. [Ep. 9, f. 39); 1476 – potw. kościoła par. [Ep. 13, f. 40v); 1609 – kościół z wezw. św. Jana Chrzciciela [AV 10, f. 235]; patronat książęcy.

– jarmarki:

1523 r. – prawo do trzech jarmarków w roku: na św. Piotra i Pawła, św. Bartłomieja, św. Walentego [MK 32, f. 184]

Żmijewo Kościelne (dekanat mławski)

Pierwsza wzmianka o kościele z 1452 r. [MK 335, f. 127r]; 1598 – kościół z wezw. św. Jana Chrzciciela [AV 5, f. 157]; patronat duchowny.

Jerzy, św. męczennik (23 IV)

Należy zaznaczyć, że św. Jerzy to postać z całą pewnością mityczna, a pierwsza legenda na temat jego męczeństwa pochodząca z początku III wieku została uznana za apokryf już w okresie Soboru Nicejskiego. Jednak szereg barwnych wątków w hagiografii legendarnego rzymskiego żołnierza spowodowało, że jego patrocinia rozprzestrzeniały się bardzo szybko przede wszystkim w Kościele wschodnim, a w Jerozolimie już w VI wieku istniał dedykowany mu kościół i klasztor. Na Zachód jego kult przeniósł dopiero Belizariusz poświęcając mu ufundowaną w Rzymie ok. 527 r. bazylikę, gdzie miała zostać złożona czaszka świętego. Kult Jerzego w Kościele zachodnim rozpowszechnił zwłaszcza okres krucjat, kiedy to do barwnej już hagiografii zaczęto dodawać nowe wątki związane z św. wł. ziem.m etosem^[140]. Każde właściwie wczesnośredniowieczne martyrologium wspominało Jerzego podając różne wersje jego życia, a dopiero Jakub de Voragine stworzył jedną spójną legendę, która stała się podstawą do ożywienia kultu Jerzego w późnym średniowieczu jako patrona rycerstwa. Utrwalił zatem obraz rzymskiego trybuna z czasów Dioklecjana który, stając w obronie królewskiej córki, zabił smoka przebijając go włócznią. W ten sposób ocalił całe miasto terroryzowane przez potwora, a ponieważ występował w imieniu Chrystusa, to skłonił wszystkich mieszkańców do przyjęcia chrztu^[141].

Pierwsze patrocinia św. Jerzego w Polsce, wiążąc się jeszcze z okresem utrwalania chrześcijaństwa i powstając w najważniejszych ośrodkach grodowych, miały zapewne zachodnią proweniencję^[142]. Jednak na Mazowsze kult przyszedł raczej z kierunku wschodniego i stanowił konsekwencję ruskiej polityki książąt mazowieckich, w ramach której około 1310 r. książę Trojden I poślubił Marię, córkę księcia halicko-włodzimierskiego Jerzego I. Natomiast ich najstarszy syn Bolesław obejmując władzę na Rusi przyjął chrzest prawosławny i wraz z nim zaczął używać imienia Jerzy po macierzystym dziadku^[143]. Niedługo potem, w leżącej na terenie władztwa Trojdenowiców Warszawie, pojawiło się pierwsze na Mazowszu patrocinium św. Jerzego. Nie przypadkiem zatem św. Jerzy został wpisany do kalendarza związanego z dworem klasztoru w Czerwińsku w randze święta obowiązkowego, ale uwzględniał go także nieco późniejszy kalendarz płocki. Byłby więc Jerzy patronem mazowieckiego rycerstwa pełniącego służbę na granicy dwóch światów i stykającego się często z pogańską przewagą uosabiającą siły zła. Mogą o tym świadczyć również dwa jego patrocinia w diecezji płockiej zlokalizowane właśnie na jej wschodnich rubieżach.

Cygów / Cygowo (dekanat nurski)

Kościół ufundowany w 1530 r. z wezw. złożonym → NMPanna, św. św. Anna, Piotr i Paweł Ap., Jakub i Andrzej Ap., Stanisław, Wojciech, Jerzy [Ep. 33, f. 125; Kol. Pułt. III, s. 389]; 1609 r. – kościół z wezw. zmodyfikowanym → Jan Chrzciciel, Stanisław; św. wł. ziem.

Słucz (dekanat łomżyński)

W 1444 roku ufundowany kościół par. pod wezw. → Narodzenia NMP, św. Jerzego [Ep. 33, f. 74v; transumpt AV 47, f. 509]; 1609 r. – kościół z wezw. Narodzenia NMP, św. Jerzy [AV 10, f. 181v]; patronat duchowny.

Józef, oblubieniec Najświętszej Marii Panny (19 III)

Najstarsze świadectwa kultu liturgicznego św. Józefa pojawiły się na Zachodzie dopiero VIII wieku, aczkolwiek jego rolę w dziele odkupienia podkreślał już w swoich dziełach św. Augustyn. Natomiast do zasadniczego rozwoju kultu przyczyniło się „odnalezienie” domu Świętej Rodziny wraz z rzekomym grobem Józefa w Nazarecie, następnie Beda Czcigodny (673 – 735) określając go tytułem „pomnożyciela łask”. Tym samym zaczęło się w martyrologiach i kalendarzach zachodnich stopniowo rozpowszechniać w liturgii osobne święto, które na gruncie polskim pojawiło się już w benedykcjonale używanym w katedrze wawelskiej w XII wieku zawierającym modlitwę na dzień „Żywiciela Pańskiego”^[144]. Natomiast pierwsze oficjum o św. Józefie powstało w XIII wieku w środowisku dominikańskim, ale cześć dla Oblubieńca NMP zaczęli szerzyć przede wszystkim karmelici. Na początku XV w. Jan Gerson stworzył schemat oficjum na święto „Zaślubin NMP” podkreślające rolę św. Józefa, a w 1479 roku Sykstus IV ustanowił obowiązkowy obchód dnia Oblubieńca NMP w całym Kościele^[145]. Chociaż pierwsze patrocinia św. Józefa zostały poświadczone w Gdańsku w 1454 roku oraz we Wrocławiu w 1481 roku^[146], to w diecezji płockiej najstarsze kalendarze liturgiczne nie odnotowują święta św. Józefa. Kult pojawił się zatem dopiero pod dekrecie Sykstusa pod koniec XV wieku, a więc pierwsze poświadczone patrocinium jest wyraźnym świadectwem stopniowo rozpowszechniającego się kultu.

Postoliska (nurski)

Kościół wzmiankowany po raz pierwszy w 1531 r. [Ep. 33, f. 121, 134]; 1540 r. – kościół parafialny z wezw. złożonym → Narodzenia NMP, św. św. Józefa, Stanisława, Mikołaja, Marka [Ep. 33, f. 134]; 1609 r. – kościół par. z wezw. św. św. Józef → Stanisław, Mikołaj [AV 10, f. 114]; św. wł. ziem.

Katarzyna, św. dziewica i męczennica (25 XI)

Kult świętej, której historyczność budzi poważne wątpliwości, opiera się przede wszystkim na dwóch dość późnych opisach jej męczeństwa pochodzących odpowiednio z przełomu VI/VII w. (Passio) oraz z przełomu VIII/IX w. (Passio Ecatarinae virginis Dei). Z biegiem czasu niektóre wątki z żywota św. Katarzyny zostały rozbudowane i utrwalone przez Jakuba de Voragine w Złotej legendzie, która chyba najbardziej przyczyniła się do rozpowszechnienia kultu męczennicy z Aleksandrii. Według hagiograficznych przekazów miała ona odrzucić propozycję małżeństwa z cesarzem Maksencjuszem ze względu na mistyczne zaślubiny z Chrystusem. Wśród szeregu cudownych wątków utrwalanych przez poszczególne utwory zwraca uwagę moment doprowadzenia Katarzyny na miejsce kaźni, kiedy to zaczęła się modlić, prosząc Boga aby wysłuchiwał wszystkich, którzy będą jej wzywać i wspominać jej męczeństwo. Jednak równie istotna była relacja o uczonej dyspucie jaką wiodła z grupą 50 filozofów mających ją odwieść od chrześcijaństwa, ale ostatecznie to oni zostali przekonani o swoich błędach i nawróceni na chrześcijaństwo^[147]. Barwna i bogata hagiografia przyczyniła się do popularności kultu Katarzyny, tak więc oblubieńcza wierność Chrystusowi sprawiła, iż jej opieki przyzywały panny na wydaniu i młode mężatki, dysputa z filozofami predestynowała ją na patronkę filozofów, adwokatów i notariuszy, a wreszcie męczeńska śmierć poprzez łamanie kołem uczyniła ją opiekunką młynarzy i kołodziejów. Najważniejszy jednak wydaje się poprzedzający męczeństwo epizod zachęcający do szukania jej wstawiennictwa, a który pozwolił zaliczyć Katarzynę do grona tzw. Świętych Wspomożycieli przyzywanych przez ludzi w nagłych i różnych potrzebach^[148]. Jej kult zaczął się rozwijać w Europie zachodniej właściwie dopiero od połowy wieku XI, a jednym z jego najstarszych świadectw w Polsce pozostaje spisany w połowie XII w. Pontyfikał płocki zawierający fragment oficjum liturgicznego o św. Katarzynie^[149]. Kolejna wzmianka na temat czci oddawanej Katarzynie w Polsce pochodzi z Trzemeszna, gdzie w 1214 roku Henryk Kietlicz dedykowany jej ołtarz obdarował 80 -dniowym odpustem^[150]. Również obydwa kalendarze diecezji płockiej przewidywały obchód dnia św. Katarzyny w randze święta obowiązkowego. Jej liczne patrocinia, zwłaszcza w północnych częściach diecezji płockiej, mogą wskazywać na popularność jej kultu, co mogło mieć związek z rosną w początku XV wieku czcią czterech głównych świętych dziewic, do których zaliczano również Katarzynę.

Białaszewo (dekanat łomżyński)

Kościół fundowany w 1534 r. przez wójta łomżyńskiego Jana Godaczewskiego pod wezw. → św. Jana Chrzciciela i Katarzyny [ADŁ, akta par. Białaszewo]; 1609 r. – wezw. kościoła zmodyfikowane → św. Stanisław, Jan Chrzciciel, Mikołaj [AV 10, f. 176]; św. wł. ziem..

Chamsk (dekanat szreński)

Parafia być może z 1401 r. [Mąk., s. 53]^[151]; pierwsza potw. wzmianka źródłowa o kościele dopiero z roku 1470 [Ep. 5, f. 220v]; 1598 – kościół z wezw. św. Katarzyny [AV 5, f. 365v]; patronat św. właściciel ziemski.

Chrostkowo (dekanat lipnowski)

Kościół poświadczony w 1502 r. [AC III/1, 206]; 1609 – kościół z wezw. św. Katarzyny [AV 6, f. 314]; patronat św. właściciel ziemski.

Dziektarzewo (dekanat mławski)

Kościół potw. w 1464 r. [Ep. 9, f. 113]; 1598 – kościół par. z wezw. św. Katarzyny [AV 5, f. 210]; św. właściciel ziemski.

Gradzanowo Kościelne (dekanat szreński)

Kościół poświadczony w 1456 r. [ADP, perg. 291]; 1598 – kościół z wezw. św. św. Katarzyny, Mikołaja [AV 5, f. 376v]; św. właściciel ziemski

Kamieniec (dekanat nurski)

W 1449 r. wzmiankowany pleban kościoła Wit [Ep. 5, f. 29]; 1480 r. – kościół par. z wezw. złożonym → św. Bartłomieja, Katarzyny, Leonarda [MK 9, f. 121v]; 1609 r. – kościół z wezw. → Bartłomiej; książęcy.

Kolno (dekanat łomżyński)

Kościół poświadczony w 1461 r. [Ep. 9, f. 23]; 1597 – kościół z wezw. św. Katarzyny [AV I, f. 335]; monarszy

– jarmark:

1565 r. – potw. prawo do dwóch jarmarków w roku: św. Agnieszka, św. Katarzyna [LM II, s. 114]

Księte (dekanat rypiński)

Kościół par. wzmiankowany po raz pierwszy w 1443 r. [AKP 50, 4v]; 1485 r. – prawo patronatu w rękach św. wł. ziem.ch Jana podłowczego dobrzyńskiego [Ep. 10, f. 362]; 1623 r. – kościół par. pod wezw. → św. św. Michała Archanioła, Katarzyny, NMP, Wszystkich św. [AV 14, f. 26v]; św. wł. ziem.

Lipno (miasto dekanalne, szpital)

W 1483 r. erygowana kaplica przy szpitalu Ducha św. pod wezw. → Nawiedzenie NMP, św. Piotr i Paweł Ap., Wawrzyniec, Mikołaj, Katarzyna [A.Off.Ploc. 221, f. 126v]; książęcy

Lubotyń (dekanat wiski)

W 1497 r. opat czerwiński Rafał wraz z konwentem funduje kościół par. w dobrach klasztornych pod wezw. → Nawiedzenia NMP, św. św. Michała Archanioła, Stanisława, Katarzyny, Barbary [AGAD, nr 6742; BOZ 70, f. 144]; 1609 r. – kościół par. z wezw. → Nawiedzenie NMP; duchowny kanonicy regularni.

Łęg (dekanat bielski)

Kościół fundowany w 1309 r. pod wezw. św. Katarzyny [AC III, nr 308]; 1598 – kościół z wezw. św. Katarzyny [AV 5, f. 288]; patronat duchowny.

Łomża (dekanat łomżyński)

W 1410 r. biskup płocki Jakub potwierdza erygowanie przez jego poprzednika kościoła z fundacji ks. Janusza Starszego z wezw. złożonym → św. Piotr i Paweł Ap., Andrzej Ap., Wawrzyniec, Katarzyna [AV 252, f. 461-462v – transumpt wid.]; 1593 r. – kościół z wezw. → Rozesłanie Ap., 10 tys. męczenników…; książęcy.

Miszewko Garwackie (dekanat płocki)

Kościół ufundowany w 1445 r. przez Jana z M. z innym wezw. → św. Trójcy, św. Mateusza Ap.,; 1448 r. – informacja o konsekracji kościoła przez biskupa Pawła [Ep. 5, f. 15v]; 1598 – kościół z wezw. św. Maciej, Katarzyna, Barbara [AV 5, f. 298]; św. właściciel ziemski

Niedzbórz (dekanat mławski)

Kościół par. erygowany w 1503 r. pod wezw. → Poczęcia NMP, św. św. Mikołaj, Hieronim, Maria Magdalena, Katarzyna [Ep. 34, f. 585]; 1598 – kościół par. z wezw. → św. Mikołaj; duchowny

Okuniew (dekanat nurski)

Kościół erygowany w 1540 r. z wezw. → Zwiastowanie NMP, św. Michał Archanioł, Jakub Ap., Stanisław, Maria Magdalena, Katarzyna, Wszyscy św. [Ep. 32, f. 3029]; 1609 r. kościół z wezw. skróconym → Jakub Ap.; św. właściciel ziemski

Płock (za murami)

W 1465 r. pierwsza wzmianka o szpitalu na przedmieściach P. pod wezw. → św. Leonarda i Katarzyny [MK 337, f. 14]; 1481 r. – szpital z wezw. św. Katarzyny za murami P. [MK 6. F. 144]; 1496 r. – kaplica szpitala pod wezw. św. Katarzyny za murami P. pod wspólnym patronatem mieszczańskim i kapituły [Ep. 15, f. 266]; 1501 – kaplica szpitalna pod wezw. → św. Leonarda i Katarzyny [Ep.16, f. 112]; 1501 r. – spór o patronat nad kaplicą św. Katarzyny między radą miejską a kapitułą [Ep. 16, f. 106v-107]; 1598 – kaplica z wezw. św. Katarzyny [AV 1, f. 135r]; mieszczański / duchowny.

Przewodowo (dekanat pułtuski)

Erygowanie par. prawdopodobnie w 1418 r. [Żebr., s. 47]^[152]; 1444 r. pierwsza pewna wzmianka na temat kościoła par. [Bul. Pol. V, nr 1214]; 1609 – kościół z wezw. św. Katarzyny [AV 11, f. 37]; duchowny

Pustelnik (dekanat nurski)

W 1473 r. wzmiankowana kaplica św. Katarzyny [MK 9, f. 30v-31]; 1516 – erygowanie par. pod wezw. → NMPanna, św. Katarzyna [AC II, nr 1705]; 1609 r. – kościół par. z wezw. św. Katarzyny [AV 10, f. 112]; św. właściciel ziemski.

Radzanowo (dekanat płocki)

W 1411 r. potwierdzony kościół par. w R. [Bul. Pol. III, nr 1295]; 1598 – kościół par. z wezw. św. św. Katarzyny → Doroty [AV 5, f. 305]; św. właściciel ziemski

Radzikowo (dekanat rypiński)

Kościół potwierdzony w 1448 r. [AC III/1,2]; 1597 – kościół par. wezw. św. Katarzyny [AV I, f. 210]; św. właściciel ziemski.

Strzegowo (dekanat płoński)

Kościół ufundowany w 1420 r. przez Stanisława z S. sędziego zawkrzeńskiego pod wezw. → Wniebowzięcie NMP, św. Mateusz Ap., Stanisław, Dorota, Katarzyna [AOff.Pult. 139, f. 215v]; 1445 – pleban kościoła par. [ACP, nr 355]; 1518 r. – kościół w S. z wezw. → św. Anny [Ep. 2, f. 341]; św. wł. ziem..

Zieluń (dekanat szreński)

Kościół erygowany w 1588 r. [transumpt AV 274, f. 12]; 1609 – kościół par. pod wezw. → św. Stanisława, Katarzyny [AV 9, f. 82].

Złotoryja (dekanat wyszkowski)

W 1502 erygowanie kościoła par. z wezw. → Wszyscy św., Wniebowzięcie NMP, św. Stanisław, Wincenty, Katarzyna [Ep. 33, f. 76]; 1609 r. – kościół z potw. wezw. pierwotnym [AV 10, k. 65v]; duchowny.

Klemens, św. papież (23 XI)

Klemens to jeden z pierwszych następców św. Piotra, a początki jego kultu należy wiązać z tradycją misji cyrylo-metodiańskiej na obszarze państwa wielkomorawskiego. Według najstarszej legendy o św. Cyrylu (Konstantynie), to właśnie on wraz ze swoim bratem Metodym odnaleźli na Krymie relikwie Klemensa, a następnie poprzez Morawy przewieźli je do Rzymu, aby tam złożyć w dedykowanej mu bazylice. Tym samym Klemens stawał się łącznikiem pomiędzy tradycjami Wschodu i Zachodu, na których powinien opierać się Kościół powszechny. Dla rozwoju kultu Klemensa mogło mieć również znaczenie imię, które oznaczało człowieka cichego, łagodnego i spokojnego. Kult Klemensa przyszedł do Polski zapewne wraz z chrześcijaństwem za pośrednictwem Czech, a jego patrocinia są dobrze uchwytne już od XII i XIII wieku^[153]. Kalendarz czerwiński przewidywał obchód dnia św. Klemensa w rycie święta obowiązkowego, ale już rubrycele płockie ograniczały go tylko do liturgii godzin kanonicznych. Natomiast obecność tego wezwania w diecezji płockiej miała charakter wyjątkowy i wskazuje raczej na indywidualną pobożność fundatorów.

Klembowo (dekanat nurski)

Kościół par. wzmiankowany po raz pierwszy w 1448 r. [AC III, 1]; 1597 – kościół par. pod wezw. św. Klemensa [AV I, f. 226]; 1609 – informacja, że wezw. nie znane [AV 10, f. 112]; św. właściciel ziemski

Krzyż Święty (Znalezienie Krzyża Św. 3 V; Podwyższenia Krzyża Św. 14 IX)

Patrocinium Krzyża św. należało do tzw. wezwań chrystologicznych i z punktu widzenia teologicznego było jednym z najważniejszych, wszak dotykało tajemnicy odkupienia. Początki kultu Krzyża wiążą się z tradycją odnalezienia przez cesarzową Helenę jego pozostałości, a następnie ich translacją do Rzymu i wybudowaniem bazyliki w bezpośrednim sąsiedztwie cesarskiego pałacu. Natomiast dedykowanie bazyliki w Jerozolimie na miejscu ukrzyżowania przyniosło w konsekwencji ustanowienie tzw. święta Podwyższenia Krzyża, z którym związany był ryt ukazania jego relikwii. Jednak prawdziwy rozkwit kultu krzyża nastąpił w okresie krucjatowym na przełomie XII i XIII wieku, kiedy to zaczynają występować coraz liczniejsze patrocinia odwołujące się do znaku zbawczej męki Chrystusa^[154]. Niezwykle znaczenie miała tutaj także hagiografia, a zwłaszcza fabuła Jakuba de Voragine opisująca cudowne zidentyfikowanie właściwego drzewa spośród szeregu innych odnalezionych na Golgocie. Otóż hagiograf utrwalił m. in. historię o cudownym uzdrowieniu chorego po fizycznym kontakcie z relikwiami krzyża Chrystusowego^[155]. Choć pierwszym świadectwem kultu Krzyża w Polsce pozostaje XI – wieczny modlitewnik Gertrudy oraz obecność jego relikwii wśród bogatej kolekcji wysłanej przez księżnę Salomeę do Zwiefalten, to pierwsze patrocinia pojawiły się dopiero w XIII wieku wraz z rozpowszechnieniem się idei krucjatowej. Wiązało się to z przybyciem na ziemie polskie zakonu bożogrobców, którzy szczególnie promowali cześć dla krzyża Zbawiciela^[156]. Początki tego kultu na Mazowszu należy wiązać właśnie z bożogrobcami, albowiem pierwsze patrocinium Krzyża Św. pojawiło się w kościele w Górznie w momencie objęcia go przez grupę zakonników przybyłych na teren diecezji płockiej w 1325 roku. Warto zaznaczyć, że czasami pierwotne patrocinium odwołujące się ogólnie do tajemnicy Krzyża zaczęło u schyłku średniowiecza przybierać formy pochodzące od obowiązkowych świąt w kalendarzu liturgicznym, czyli Znalezienia lub Podwyższenia Krzyża. Ważne znaczenie kultu obydwu świąt na terenie diecezji płockiej potwierdzają statuty synodalne, ale przede wszystkim własne oficja liturgiczne zapisane w dwóch antyfonarzach.

Dąbrówka (dekanat nurski)

Kościół par. potw. w 1488 r. [Ep. 10, f. 587-588]; 1609 r. – kościół par. z wezw. Krzyża Św. [AV 10, f. 117]; św. właściciel ziemski

Goworowo (dekanat wiski)

Pierwsza wzmianka o kościele par. w 1431 r. [Bul. Pol. V, nr 22]; 1493 – kościół z wezw. Krzyża Św. [Ep. 15, f. 172r-173]; 1609 r. – kościół pod wezw. Znalezienia Krzyża Św. [AV 10, f. 242]; duchowny.

Góra (dekanat bielski)

W 1400 r. potwierdzony kościół par. [Pł., nr 10, 17, 23]; 1598 r. – kościół par. z wezw. Krzyża Św. → św. Jakuba Ap. [AV 5, f. 298]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. Znalezienia i Podwyższenia Krzyża Św. [AV 8, f. 207]; rycerska

Górzno (dekanat rypiński)

W 1325 r. erygowanie kościoła i przekazanie go bożogrobcom przez biskupa płockiego Floriana [LKM, nr 58]; 1375 – kościół z wezw. Krzyża Św. [Plehn, s. 19]^[157]; 1605 r. – kościół z wezw. Krzyża Św. [AV 4, f. 6]; duchowny.

Grochowalsk (dekanat dobrzyński)

Kościół par. wzmiankowany dopiero w 1506 r. [ACons., TBP, f. 105]; 1609 r. – kościół par. z wezw. Krzyża Św. [AV 6, f. 366]; św. właściciel ziemski.

Krasne (dekanat przasnyski)

Kościół par. potwierdzony w 1443 r. [MK 3, f. 283v]; 1477 r. – kościół z wezw. → Jan Chrzciciel, Mikołaj; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Jana Chrzciciela, św. Franciszka, Podwyższenia Krzyża Św. [AV 9, f. 176v]; św. właściciel ziemski.

Płock (miasto, archidiakonat)

1506 r. – informacja o kościele z tytułem Krzyża Św. i zamiarze biskupa osadzenia tam bernardynów [AKP 50, f. 74v]; 1598 r. – potw. kościół pod wezw. Krzyża Św. [AV 5, f. 282]; duchowny.

Przasnysz (miasto dekanalne)

Kościół pod wezw. Krzyża Św. „in suburbio” P. wzmiankowany w 1539 r. [MK 57, f. 53]; 1599 r. – kościół z potw. wezw. Krzyża Św. [AV 5, f. 249].

Pułtusk (miasto, archidiakonat)

1476 r. wzmiankowany kościół z wezw. Krzyża Św. „in montibus pultoviensis” [Ep. 13, f. 40v]; 1500 r. – potw. kościół św. Krzyża „extra muros” [Ep. 16, f. 64v]; 1598 r. – kościół z potwierdzonym wezw. Krzyża Św. [AV I, f. 110]; duchowny.

Sierpc (dekanat sierpecki)

W 1484 r. kaplica i jej miejscy witryny pod wezw. Krzyża Św. [Ep. 10, f. 354]; 1598 r. – kościół filialny z wezw. Krzyża Św. [AV 5, f. 64]; miejski

– altarie:

1510 r. – bractwo i altaria Krzyża Św. [Ep. 6, f. 144]

Zakroczym (dekanat czerwiński)

W 1400 r. potw. prezbiter w Z. [Bul. Pol. III, nr 709]^[158]; 1415 r. – potw. kościół par. w Z. [MK 166, f. 14v]; 1430 r. – kościół par. Krzyża Św. [Kórn., rkps 194, 168v]; 1472 r. – donacja na kościół św. Krzyża w Z. [Zakr. Z. Wiecz. R. 6, f. 236]; 1518 r. – potw. kościół par. pod wezw. Krzyża Św. [Zakr. Z. Wiecz. Rel. 23, f. 195-195v]; 1598 r. – kościół par. z wezwaniem Krzyża Św. [AV 5, f. 110]; książęcy.

Jarmarki:

1565 r. – potw. prawo do jarmarków w roku: na Znalezienie Krzyża Św., św. Wawrzyńca, Podwyższenia Krzyża Św. [LM I, s. 141].

Leonard, wyznawca (6 XI)

Utożsamiany z Leonardem z Limoges, ale brak odpowiedniej dokumentacji źródłowej na temat jego postaci powoduje, iż pozostaje ona zagadkowa i niepewna. Natomiast historia kultu zaczyna się od połowy XI wieku, kiedy został spisany żywot świętego Vita sancti Leonardi stanowiący właściwie kompilację historii trzech różnych postaci, m. in. św. Remigiusza. Barwna fabuła ukazuje Leonarda jako członka elity możnowładczej za czasów Chlodwiga, który odrzuca splendory należne z racji jego pochodzenia. Hagiografia zgodnie podkreśla zaangażowanie świętego w los jeńców oraz jego starania podejmowane w celu ich uwolnienia z wszelkich opresji, stąd też ikonografia średniowieczna ukazywała go często z łańcuchami w ręku^[159]. Natomiast Jakub de Voragine zaakcentował udział Leonarda w szczęśliwym połogu królowej, która zaczęła rodzić w lesie podczas polowania. Miał on odebrać od niej poród, a następnie modlitwą wyjednać zdrowie dla królowej i jej potomka. Król wynagrodził za to świętego męża ofiarując mu kawałek lasu, na którym założył niewielki klasztor ściągający niezliczone rzesze chorych otrzymujących tam uzdrowienie^[160]. W rezultacie Leonard z tytułem świętego opata stał się opiekunem uwięzionych, chorych, patronem myśliwych, polowania i nieznanych połaci leśnych. Kult Leonarda przeżywał właściwie trzy fazy swojego rozwoju, z których trzecia ostatnia wiąże się z trasą pielgrzymki do Composteli obejmującej obowiązkowy przystanek w opactwie Noblac^[161]. Z tym okresem należy też wiązać początki kultu św. Leonarda na Mazowszu, albowiem nie ma żadnych podstaw, jak chcieli niektórzy badacze, aby jego początki na płockim grodzie przesuwać aż do XI wieku i wiązać go z kręgiem monastycznym^[162]. Najwcześniejsze poświadczone źródłowo patrocinium św. Leonarda na obszarze diecezji płockiej odnosi się do kościoła w Burzynie fundowanego w 1448 roku. Leonard nie znalazł się jednak w gronie świąt obowiązkowych nawet ograniczonego do duchowieństwa ani w kalendarzu czerwińskim, ani w statutach synodalnych.

Brok (dekanat nurski)

Kościół poświadczony już w wieku XIII [CDM I, nr 301]; 1418 r. – potw. kościół par. [Bul. Pol. IV, nr 255]; 1609 r. – kościół pod wezw. → Narodzenia NMP, św. św. Andrzeja, Mikołaja, Leonarda, Łucji [AV 10, f. 69v]; duchowny.

Burzyno (dekanat łomżyński)

Kościół fundowany w 1448 roku przez Mikołaja kasztelana wiskiego pod wezw. → Trójca św., św. św. Mikołaja, Leonarda, Marii Magdaleny [Ep. 33, f. 84v]; w 1597 r. – kościół z wezw. św. Trójcy, Leonarda [AV I, k. 312]; patronat św. właściciel ziemski

Gralewo (dekanat bielski)

W 1515 r. fundacja kaplicy św. Leonarda poza miastem [Płoc. Ziem. G. Des. 6, f. 311]; św. wł. ziem..

Grzebsk (dekanat mławski)

W 1511 r. wzmiankowana kaplica pod wezw. św. Leonarda [Ep. 6, f. 299]; św. wł. ziem.

Jastrzębie (dekanat rypiński)

Kościół potw. w 1510 (ACons., TBP, f. 108]; 1623 r. – kościół par. z wezw. św. Leonarda [AV 14, f. 20]; patronat św. właściciel ziemski.

Kamieniec (dekanat nurski)

Kościół par. wzmiankowany w 1449 r. [Ep. 5, f. 29]; w 1480 r. kościół par. z wezw. św. św. → Bartłomieja, Katarzyny, Leonarda [MK 9, f. 121v]; 1609 – kościół z wezw. → Bartłomiej [AV 10, f. 43v]; patronat książęcy.

Maków (dekanat przasnyski)

Kościół po raz pierwszy wzmiankowany w 1429 r. [MK 333, P. Pr. V, 792]; 1598 – kościół par. z wezw. → Bożego Ciała, św. Leonarda [AV 5, f. 258]; 1604 r. – kościół z potw. wezw. Bożego Ciała i Leonarda [AV 4, f. 117]; patronat książęcy.

Nowe Miasto (dekanat ciechanowski)

W 1482 r. księżna Barbara funduje kaplicę szpitalną pod wezw. → Duch św., Barbara, Leonard [MK 18, f.. 9]; 1598 r. – kaplica z wezw. → św. Barbara; książęcy.

Płock (przedmieścia)

W 1465 r. pierwsza wzmianka o szpitalu na przedmieściach P. pod wezw. św. św. Leonarda, → Katarzyny [MK 337, f. 14]; 1501 – potw. wezw. św. Leonarda i Katarzyny [Ep. 16, f. 112]; 1598 r. – w wezw. tylko Katarzyna [AV 1, f. 135r].

Pniewnik (dekanat nurski)

Kościół erygowany w 1457 r. pod wezw. → NMPanna, św. św. Jan Chrzciciel, Mateusz Ap. i Ew., Erazm, Zygmunt, Mikołaj, Leonard [Ep. 33, f. 109; AKP 50, f. 16v]; 1609 r. – kościół par. z potw. wezw. fundacyjnym [AV 10, f. 79v]; patronat św. właściciel ziemski.

Ślubowo (dekanat pułtuski)

Świątynia filialna na terenie parafii → Niegowo poświadczona w 1488 r. z wezwaniem złożonym → Wniebowzięcie NMP, Barbara, Leonard, Wojciech, Anna [Ep. 33, f. 129v].

Zaręby (dekanat wyszkowski)

Kościół par. fundowany w 1449 r. [Ep. 5, f. 33]; w 1521 r. kościół par. pod wezw. → Wniebowzięcia NMP, św. św. Stanisława, Mikołaja, Małgorzaty, Apolonii, Otylii [Ep. 33, f. 87]; 1609 r. – kościół par. z wezw. → Wniebowzięcie NMP, św. św. Mikołaja, Stanisława, Leonarda [AV 10, f. 36v]; patronat św. właściciel ziemski.

Zuzela (dekanat nurski)

Kościół w dobrach kanoników regularnych wzmiankowany w 1342 [MK 18, f. 85v]; 1609 r. kościół z wezw. św. Trójcy, św. Leonarda [AV 10, k. 67]; patronat duchowny.

Łucja z Syrakuzy, dziewica i męczennica (13 XI)

Legenda męczennicy z Syrakuzy zachowała się w dwóch redakcjach, greckiej pochodzącej z V wieku oraz nieco późniejszej łacińskiej, pozostającej tylko obszernym tłumaczeniem starszej wersji. Obydwa teksty dbają jednak o poznawczy walor narracji, która zawiera mniej hagiograficznych cudowności, ale przytacza więcej szczegółów historycznych. Kolejne teksty hagiograficzne były już tylko amplifikacją dwóch najstarszych legend, ale już powstawanie kolejnych redakcji było sprowokowane rozwojem kultu Łucji, który z kolei zaczął się rozpowszechniać z chwilą translacji jej relikwii. Tym samym opis translacji, również znany w dwóch wersjach, jest kluczowy dla zrozumienia kultu Łucji wędrującego od Sycylii do Konstantynopola, a stamtąd do Wenecji i dalej przez Weronę aż na ziemie cesarstwa^[163]. Jednak fundamentalne znaczenie dla kultu św. Łucji w średniowieczu miała legenda utrwalona przez Jakuba de Voragine, który wątki obiegowe w hagiografii opisujące historię młodej dziewczyny doznającej olśnienia przy grobie św. Agaty w Katanii, a w konsekwencji odrzucenia małżeństwa z poganinem umęczonej, uzupełnia etymologią jej imienia. Imię Łucja ma zatem pochodzić od łacińskiego słowa „światło” i w tym przypadku ma oznaczać porę jej przyjścia na świat, które miało mieć miejsce o pierwszym brzasku, w konsekwencji zaczęło oznaczać iż życiowa droga męczennicy jaśniejącej czystą miłością była „drogą światła”^[164]. Wątek ten przejęły także niektóre wyobrażenia ikonograficzne, które ukazywały Łucję z naczyniem zawierającym jej oczy i w rezultacie wzywaną w przypadku problemów zdrowotnych ze wzrokiem. Łucję w randze święta obowiązkowego nakazywał wenerować kalendarz czerwiński, a jej imię było przyzywane w tamtejszej litanii do Wszystkich Świętych^[165]. Natomiast statuty synodalne wymieniały św. Łucję w katalogu świąt obowiązkowych tylko dla duchowieństwa, a jej oficjum znalazło się w jednym z antyfonarzy.

Brok (dekanat nurski)

Kościół poświadczony już wieku XIII [CDM I, nr 301]; w 1418 r. – potw. kościół par. [Bul. Pol. IV, nr 255]; 1609 r. – kościół pod wezw. → Trójca św., Narodzenia NMP, św. św. Andrzeja, Mikołaja, Leonarda, Łucji [AV 10, f. 69v]; duchowny.

Maciej, apostoł (24 II)

Według przekazu Dziejów Apostolskich został zaliczany wybrany do grona apostołów po zdradzie Judasza, aby w ten sposób uzupełnić lukę w liczbie wskazanej przez Chrystusa (Dz 1, 15 – 26). Nie ma już więcej wzmianek biblijnych na temat Macieja, którego imię w języku hebrajskim miało fundamentalne znaczenie i może być tłumaczone jako „dar od Boga”. Natomiast późniejsza hagiograficzna narracja widzi w nim świadka zmartwychwstania, które następnie głosił w Etiopii i Palestynie, gdzie poniósł także śmierć męczeńską poprzez ukamieniowanie i obcięcie głowy. Relikwie św. Macieja cesarzowa Helena złożyła najpierw w bazylice Santa Maria Maggiore w Rzymie, ale już później znalazły się w cesarskim Trewirze. Tam też miała w 1127 roku nastąpić nowa translacja relikwii apostoła do nowej opackiej bazyliki jemu właśnie dedykowanej^[166]. Stało się to okazją do odnowienia kultu apostoła Macieja głównie na obszarze cesarstwa skąd jego cześć mogła również dotrzeć po pewnym czasie również na ziemie polskie i na tereny Mazowsza. Tutaj jednak pojawia się pewna trudność, albowiem w języku hebrajskim imiona Maciej i Mateusz miały identyczną formę, a następnie zbliżoną w łacińskim dopełniaczu. Może to powodować problemy we właściwej identyfikacji wezwania, zwłaszcza jeśli brakuje przy nim określenia „ewangelista” odnoszącego się do Mateusza. W legendzie o św. Macieju Jakub de Voragine podkreśla iż w jego wyborze do grona apostolskiego decydujący głos przypadł Bogu, który wskazał na niego podczas losowania. Dalej wśród cudów zdziałanych przez Macieja hagiograf podkreślił dwukrotnie przywrócenie wzroku niewidomym oraz chodu kulawym i słuchu głuchym.

Miszewko Garwackie (dekanat płocki)

Kościół fundowany w 1445 r. z innym wezw. → Trójca św., św. Mateusz; 1448 r. – potw. erygowania kościoła przez bpa Pawła [Ep. 5, f. 15v]; 1598 r. – kościół z wezw. zmienionym → św. św. Macieja, Barbary, Katarzyny [AV 5, f. 298]^[167]; św. wł. ziem..

Pułtusk (miasto dekanalne)

W 1512 r. wzmianka o fundacji z inicjatywy rady miejskiej kościoła pod wezw. św. Macieja [Pułt. Test. 1, f. 414]; 1515 r. – potw. kościół św. Macieja w P. [Pułt. Test. 1, f. 450v]; mieszczański

Małgorzata, dziewica i męczennica z Antiochii (13 VII)

Imię oznaczające „perłę” bądź „ rodzaj kwiatu” pojawiło się po raz pierwszy w łacińskim tłumaczeniu greckiej legendy z V wieku, która opisywała życie i męczeństwo „Mariny” antiocheńskiej. To właśnie zmiana imienia w łacińskim tekście sprowokowała szybki rozwój kultu Małgorzaty, który wyrażał się w nadzwyczaj bogatej hagiografii oraz ikonografii wykorzystującej barwne wątki jej męczeństwa^[168]. Szereg powstałych na temat Małgorzaty legend zebrał ostatecznie Jakub de Voragine utrwalając historię dziewczyny z bogatego rodu, która odrzuciła propozycję małżeństwa rzymskiego prefekta Olibriusza. Ten skazał ją za to na różne formy tortur, wśród których niezwykle istotny był wątek uwięzienia i pokonania za pomocą znaku krzyża kuszącego ją szatana, ukazującego się najpierw pod postacią smoka a następnie człowieka. W końcu Małgorzata została skazana na ścięcie, ale tuż przed śmiercią zdążyła wyprosić u Boga łaskę dobrego i szczęśliwego porodu dla wszystkich kobiet, które będąc w połogu zawezwą jej wstawiennictwa^[169]. To przede wszystkim ten epizod zadecydował, że została zaliczona do grona świętych wspomożycieli wzywanych przez ludzi w różnych skrajnych sytuacjach życiowych. Jej kult rozwijał się w Kościele zachodnim już od VII wieku, ale prawdziwy rozkwit nastąpił dopiero w XIII wieku, co zbiegło się także z translacją części relikwii do Wenecji^[170]. Mniej więcej w tym samym czasie kult dotarł zapewne także na Mazowsze, a pierwszym świadectwem kultu pozostaje brewiarz czerwiński przewidujący liturgiczny obchód dnia św. Małgorzaty w rycie festum fori, a jej imię zawierała również litania. Dzień św. Małgorzaty znalazł się także w katalogu świąt obowiązkowych statutów diecezjalnych z 1398 roku, a w antyfonarzu znalazło się pełne oficjum liturgiczne. Popularność kultu Małgorzaty poświadczają także dość liczne patrocinia, z których najstarsze zostało odnotowane w 1372 roku.

Ciechanów (miasto dekanalne)

W 1427 r. wzmiankowany kościół par. z wezw. św. Małgorzaty [Pazyra, Summarium, s. 8]^[171]; 1499 r. – kościół par. z wezw. św. Małgorzaty [Ep. 16, f. 27v]; 1598 r. – kościół z wezw. św. Małgorzaty [AV 5, k. 340]; książęcy.

Jarmarki:

1565 r. – potw. prawo do 3 jarmarków w roku: niedziela Judica, św. Małgorzata, św. Marcin [LM II, s. 3]

Ciechocin (Ciechocino, dekanat lipnowski)

W 1293 r. wzmiankowany kościół par. w C. [DKM, nr 122]; 1372 r. – potw. kościół par. św. Małgorzaty [RA, nr 75]^[172]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Małgorzaty [AV 6, f. 306v]; duchowny

Gąsewo (dekanat pułtuski)

Kościół potwierdzony w 1422 r.[Bul. Pol. IV, nr 1008]; 1609 r. – kościół pod wezw. św. Małgorzaty [AV 11, f. 59v]; duchowny

Gralewo (dekanat bielski)

W 1412 r. wzmiankowany Andrzej pleban w G. a zarazem kanonik kap. płoc. [ADP, perg. nr 147, 174]; 1609 – kościół par. z wezw. św. Małgorzaty [AV 8, f. 203]; duchowny

Łukomie (dekanat rypiński)

Pierwsza wzmianka o kościele par. dopiero z 1506 r. [AKons., TPB, f. 108]; 1599 r. – kościół par. pod wezw. św. Małgorzaty [AV 2, f. 22]; św. wł. ziem..

Nowa Wieś/Nieradowo (dekanat łomżyński)

W 1508 r. fundacja kaplicy w N. z wezw. św. Małgorzaty [Ep. 33, f. 480v]; w 1535 r. została erygowana parafia z wezw. św. Małgorzaty [transumpt AV 267, f. 945]; 1609 r. – wezw. kościoła non constabat ob absentia parochi [AV 10, f. 137v].

Nowogród (dekanat łomżyński)

W 1409 t. potwierdzenie erygowania kościoła par. z wezw. pierwotnym → Narodzenie NMP, Mikołaj…; 1419 r. – potw. pleban kościoła w N. [MK 3, f. 14v]; 1597 r. – kościół par. pod wezw. św. Małgorzaty [AV I, k. 338v]; książęcy

Nowy Dwór (dekanat nurski)

W 1294 r. potw. konsekracji kościoła par. fundowanego przez komesa Jana pod wezw. św. Małgorzaty [NKMAz II, nr 96]; 1390 r. – potw. kościół par. św. Małgorzaty [Ep. 33, f. 480]; św. wł. ziem./książęcy

Przytuły (dekanat łomżyński)

Kościół par. fundacji potw. 1436 książęcej z pierwotnym tytułem → NMPanny; 1609 r. – kościół par. w wezw. św. Małgorzaty (AV 10, f. 190v); książęcy

Rokicie (dekanat dobrzyński)

Kościół z XIII wieku [KZS, ]; 1502 r. – potw. kościół par. [Ep. 16, 130v]; 1597 r. – kościół par. z wezw. św. Małgorzaty [AV I, f. 259v]; św. wł. ziem.

Rykacze (dekanat wiski)

W 1504 r. wzmiankowana kaplica św. Małgorzaty [AKP 50, f, 61v]; 1623 r. – potw. kościół filialny pod wezw. św. Małgorzaty [AV 47, f. 158].

Skępe (lipnowski)

W 1463 r. wzmianka o erygowaniu kościoła w S. [Ep. 9, f. 84]; 1498 r. – nienaruszalność praw par. kościoła w S. w związku z fundacją klasztoru bernardynów [TCS, f. 18-19]; 1609 – kościół par. pod wezw. → Narodzenia NMP, św. Małgorzaty [AV 6, f. 340v]; św. wł. ziem.

Szczepankowo (dekanat wiski)

W 1401 r. – wzmiankowany kościół par. w Sz. [Bul. Pol. III, nr 787]; 1487 r. – pleban kościoła w Sz. [Ep. 11, f. 277]; 1597 r. – kościół par. z wezw. św. Małgorzaty [AV I, f. 352]; duchowny benedyktyni płoccy

Szumowo (dekanat wiski)

W 1449 r. erygowany kościół par. z fundacji św. wł. ziem.ej Macieja i Pawła dziedziców Sz. pod wezw. św. Małgorzaty [Ep. 5, f. 32]; 1609 r. – kościół z wezw. → Nawiedzenia NMP; św. wł. ziem.

Szydłowo (dekanat mławski)

W 1471 r. potwierdzony Maciej rektor kościoła par. [Ep. 5, f. 222]; 1598 – kościół z wezw. św. Małgorzaty [AV 5, f. 157v]; św. wł. ziem.

Woźniki (dekanat płocki)

W 1446 r. potwierdzony Andrzej rektor kościoła par. [ADP, perg. 265]; 1451 r. – potw. kościół par. z patronatem św. wł. ziem.m [MK 335, f. 37v]; 1598 r. – kościół pod wezw. św. Małgorzaty [AV 5, f. 308]; św. wł. ziem..

Zegrze (dekanat pułtuski)

Kościół par. wzmiankowany w 1402 r. [AGAD, nr 6548]; 1475 r. – potw. kościół par. z wezw. św. Małgorzaty [Ep. 13, f. 30v]; 1609 r. – kościół par. z wezw. św. Małgorzaty [AV 11, f. 18]; duchowny

Marcin, wyznawca (11 XI)

Na temat postaci Marcina z Tours obszerną relację pozostawił jego najbliższy uczeń Sulpicjusz Sewer, który opisał szczegółowo życie pochodzącego z Panonii najpierw żołnierza rzymskiego, a następnie mnicha i biskupa. Żywot św. Marcina powstał jeszcze za życia świętego biskupa, natomiast Listy oraz Dialogi zostały spisane krótko po jego śmierci w 397 roku. Stanowią zatem nie tylko materiał źródłowy, ale przede wszystkim znakomity utwór hagiograficzny wyznaczający potem w jakimś sensie model średniowiecznego pisania o świętych. Obszerna hagiografia Marcina, zawierająca szereg barwnych epizodów z życia świętego, dała podstawę do rozwoju niezwykle żywego kultu właściwie na obszarze całej średniowiecznej Europy. Hagiograf najpierw ukazuje zatem sugestywny obraz Marcina jako młodego rzymskiego żołnierza, który podzielił się swoim wojskowym płaszczem z przypadkowo napotkanym zmarzniętym biedakiem. Niezwykle kluczowym z punktu widzenia hagiograficznej narracji był wybór Marcina na biskupa Tours w 371 roku, albowiem od tego momentu następuje opis idealnego pontyfikatu. Autor przedstawia zatem świętego biskupa jako niestrudzonego ewangelizatora wsi, ale przede wszystkim jako obrońcę najuboższych przed bezwzględnym rzymskim poborcom podatkowym. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że w średniowiecznej Europie właśnie w dniu świętego Marcina poddani składali daniny lub już później opłacano czynsze. Marcin wywarł zatem niekwestionowanie silny wpływ już na współczesnych mu ludzi tworzących środowisko wczesnośredniowiecznej Galii, a szybko rozszerzający się kult był zatem konsekwencją jego życiowej aktywności utrwalonej w niemal współczesnej bohaterowi hagiografii^[173]. Przykład Marcina z Tours stał się znany na obszarze całej Europy pokrytej mnóstwem dedykowanych mu kościołów już od wczesnego średniowiecza. Jego kult dotarł także bardzo szybko do również do Polski pierwszych Piastów, a jego świadectwa w liturgii są poświadczone już dla XI wieku^[174]. Barwną hagiografię Marcina utrwalił w XIII wieku także Jakub de Voragine kreśląc obraz najpierw sprawiedliwego i pokornego rycerza, który dostrzega w ubogim Chrystusa, a następnie duchownego przedkładającego troskę o nagiego biedaka nad punktualne zaczęcie mszy św.^[175] Przyczyniło się to niewątpliwie do reaktywacji i ożywienia kultu Marcina w okresie pełnego średniowiecza^[176], co widać również wyraźnie na przykładzie patrociniów diecezji płockiej. Pierwsze poświadczone wezwanie św. Marcina znalazło się w Płocku w 1322 roku, a niedługo później staje się także świętym czczonym w kręgu dworu Piastów mazowieckich, na co wskazują m. in. dwie fundacje Siemowita III z jego wezwaniem w głównych ośrodkach władzy książęcej. Również kalendarze liturgiczne używane w diecezji nakazywały obchód dnia św. Marcina w rycie święta obowiązkowego.

Biała (dekanat sierpecki)

W 1463 r. wzmiankowany Grzymisław rektor kościoła par. 1463 r. [Ep. 5, f. 132]; 1598 r. – kościół z wezw. św. Marcina [AV 5, f. 44]; monarszy.

Ciechanów (miasto dekanalne)

Siemowit III funduje w 1372 r. kościół i klasztor augustianów pod wezw. św. Marcina w C. [Bul. Pol. II, nr 1372]; 1509 r. – potw. kościół klasztorny [Pułt. Test. 1, f. 392]; 1598 r. – kościół klasztorny z wezw. św. Marcina [AV 5, f. 339v]; monarszy.

Gostynin (miasto dekanalne)

Kościół par. wzmiankowany w 1388 r. z innym wezw. → NMP, św. Jakub; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Marcina [AV 5, f. 18]; monarszy.

Mazowsze (dekanat lipnowski)

Kościół wzmiankowany dopiero w 1510 r. [A.Cons., TBP., f. 106]; 1609 – kościół par. pod wezw. św. Marcina [AV 6, f. 298]; św. wł. ziem..

Płock (poza obszarem lokacyjnym)

Kościół z wezw. św. Marcina pojawia się w 1322 r. [KDKM, nr 57]; duchowny

Słupno (dekanat płocki)

Kościół po raz pierwszy wzmiankowany w 1185 r. [CDM I, nr 117]; 1428 r. – kościół parafialny należący do norbertanek płockich [ADP, perg. 199]; 1598 r. – kościół z wezw. św. Marcina [AV 5, f. 303]; duchowny norbertanki płockie.

Zielona (dekanat szreński)

W 1449 r. występuje pleban kościoła w Z. [Ep. 5, f. 24]; 1488 r. – potw. kościół par. w Z. [Ep. 10, f. 614]; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Marcina [AV 5, f. 364]; św. wł. ziem..

Marek, ewangelista (25 IV)

Po raz pierwszy jego wspominają postać wspominają Dzieje Apostolskie określając go imieniem „Jana zwanego Markiem” (Dz. 12, 12), a tym samym wskazują na żydowskie pochodzenie. Imię Marek zostało dodane dla lepszej rozpoznawalności w świecie grecko – rzymskim, w którym zaczął pełnić działalność ewangelizacyjną towarzysząc w podróżach misyjnych św. Pawła i Barnaby docierając także do Rzymu. Miał być następnie związany ze św. Piotrem (1 P 5, 13) spisując jego relację o Jezusie, która stała się podstawą narracji ewangelicznej według św. Marka. Następnie miał być wysłany właśnie przez św. Piotra z misją ewangelizacyjną północnej Italii, gdzie został także pierwszym biskupem Akwilei. Stamtąd udał się wreszcie do Aleksandrii, tam też objął przywództwo nad miejscową gminą chrześcijańską, a następnie około 72 roku miał ponieść męczeństwo. Tam też były przechowywane jego relikwie, które następnie w 828 roku zrabowali Wenecjanie aby uroczyście złożyć w mieście. W szybkim czasie zbudowano też dla ich przechowywania potężną bazylikę, a św. Marek ze swoim symbolem uskrzydlonego lwa stał się nierozerwalnie związany z historią Wenecji^[177]. Kult św. Marka jest jednak w sumie dość późny, a do katalogu świąt kościelnych obchodzonych obowiązkowo pod osobnym oficjum wprowadziła go dopiero konstytucja Bonifacego VIII z 1298 roku Gloriosus Deus in sanctis suis. Niezwykle istotnym elementem rozwoju kultu św. Marka, obchodzonym najczęściej w rycie semiduplex, była koincydencja z dniami tzw. Litanii Większej poświęconym modlitwom błagalnym o pokój i urodzaj, a którym towarzyszył także post i procesja^[178]. Taką formę obchodów przewidywał wyraźnie kalendarz czerwiński zapisując dzień św. Marka w rycie festum fori wraz z procesją litanijną, powtarza to także rubrycela diecezjalna z 1420 roku przepisując rangę święta obowiązkowego z postem i procesją^[179]. Natomiast jedno markowe patrocinium na obszarze diecezji płockiej, zresztą podobnie jak i w pozostałych prowincjach kościelnych, pokazuje iż cześć dla samego ewangelisty była zdecydowanie skromna.

Postoliska (nurski)

Kościół wzmiankowany po raz pierwszy w 1531 r. [Ep. 33, f. 121, 134]; 1540 r. – kościół parafialny z wezw. złożonym → Narodzenia NMP, św. św. Józefa, Stanisława, Mikołaja, Marka [Ep. 33, f. 134]; 1609 r. – kościół par. z wezw. skróconym → Józef.

Maria Magdalena, świadek Zmartwychwstania (22 VII)

Choć to postać ewangeliczna, to jednak jej właściwa identyfikacja nastręcza spore trudności, albowiem można ją odnieść do trzech niewiast pozostających blisko Chrystusa. W hagiograficznej tradycji utożsamiano ją bowiem z osobą Marii z Betanii – siostrą Marty i Łazarza, z jawnogrzesznicą namaszczającą nogi Jezusa w domu faryzeusza, a wreszcie z Marią pozostającą pierwszym świadkiem zmartwychwstania. W konsekwencji więc kult Marii Magdaleny opierał się przede wszystkim na wielu apokryfach oraz legendach, spośród których najważniejsze znaczenie miał tekst zredagowany na przełomie XI i XII wieku, ale przypisywany żyjącemu w IX w. Rabanowi Maurowi. Jednocześnie w tym samym mniej więcej czasie narodziła się tradycja translacji relikwii świętej do benedyktyńskiego opactwa Vézelay, które otrzymało tytuł Marii Magdaleny potwierdzony przez papieża Leona IX. Położenie klasztoru na szlaku pielgrzymkowym do Composteli oraz zręczna polityka benedyktynów ułatwiły rozpowszechnienie patrociniów Marii Magdaleny w Europie zachodniej^[180]. Nie bez znaczenia dla rozwoju kultu była także legenda Jakuba de Voragine, który, łącząc wszystkie tradycyjne wątki hagiograficzne, stworzył w rezultacie barwną opowieść o Marii Magdalenie – nawróconej grzesznicy, która wraz z bratem Łazarzem z Betanii przybyła do Prowansji, gdzie po krótkiej misji ewangelizacyjnej osiadła w odosobnionej leśnej grocie oddając się kontemplacji i działalności apostolskiej^[181]. Taka wersja żywota Marii Magdaleny określająca ją jako „apostoła apostołów” stała się idealna dla wielu środowisk zakonnych, m. in. dla premonstratensów św. Norberta, którzy szybko zaadoptowali jej kult idealnie wpisujący się w ich charyzmat zakładający kontemplatywne odosobnienie z duszpasterską aktywnością^[182]. Jej kult zaczęli rozwijać także dominikanie opierający duchowość zakonną o podobne co premonstratensi filary. Wydaje się zatem, że początki kultu Marii Magdaleny na Mazowszu datowane na pierwszą połowę XIII wieku (zresztą podobnie jak i pozostałych regionach Polski), można wiązać z przybyciem do Płocka dominikanów oraz norbertanek. Świadczy o tym przede wszystkim dokument odpustowy dla dominikańskiego klasztoru wymieniający święto Marii Magdaleny w katalogu indulgencji^[183] oraz poświadczone w 1303 roku patrocinium kościoła klasztornego norbertanek. Dzień wspomnienia liturgicznego św. Marii Magdaleny miał być obchodzy w randze święta obowiązkowego zarówno według kalendarza czerwińskim, jak i statutów diecezjalnych.

Burzyno (dekanat łomżyński)

W 1448 r. Mikołaj kasztelan wiski funduje kościół par. z wezw. → św. św. Trójcy, Mikołaja, Leonarda, Marii Magdaleny [Ep. 33, f. 84v]; 1453 r. – potw. Marcin pleban kościoła w B. [Ep. 5, f. 69v]; 1597 r. – kościół par. z wezw. zmodyfikowanym → Trójca, Leonard oraz w 1609 r. – wezw. → Trójca; św. wł. ziem.

Kleczkowo (dekanat wiski)

W 1429 r. biskup płocki Paweł eryguje kościół par. fundowany przez Sobiesanta z Kleczkowa pod wezw. św. Marii Magdaleny, → Wawrzyńca, Wszystkich św. [transumpt AV 266, f. 371]; 1465 r. – potw. pleban kościoła w K. [Ep. 9, f. 192]; 1609 – kościół par. z wezw. św. Marii Magdaleny [AV 10, f. 251v]; św. wł. ziem..

Koziczyn (dekanat ciechanowski)

Kościół po raz pierwszy wzmiankowany w 1457 r. [Ep. 5, f. 86v]; 1477 r. – kościół par. z wezw. św. Marii Magdaleny [Ep. 13, f. 95v]; 1599 – inne wezw. → [AV 6, k. 325]; św. wł. ziem.

Mokowo (dekanat dobrzyński)

Kościół poświadczony w 1504 r. [Ep. 16, f. 211]; 1609 r. – kościół par. z wezw. św. Marii Magdaleny [AV 6, f. 362v]; św. wł. ziem..

Naruszewo (dekanat czerwiński)

W 1411 r. poświadczony pleban kościoła w N. [Bul. Pol. III, nr 1288]; 1414 r. – potw. kościół w dobrach norbertanek [MK 5, f. 116v]; 1598 r. – kościół par. pod wezw. św. Tomasza z Canterbury, Marii Magdalena [AV 5, f. 61v]; duchowny norbertanki płockie

Niedzbórz (dekanat mławski)

Kościół parafialny fundowany przez Mikołaja i Tomasza Bartnickich, h. Dołęga, erygowany w 1503 r. z wezw. złożonym → Poczęcie NMP, św. św. Mikołaj, Hieronim, Maria Magdalena, Katarzyna [Ep. 34, f. 585]; 1598 r. – kościół z wezw → św. Mikołaj; św. wł. ziem..

Okuniew (dekanat nurski)

W 1540 r. erygowanie kościoła par. z wezw. złożonym → Zwiastowanie NMP, św. Michał Archanioł, Jakub Ap., Stanisław, Maria Magdalena, Katarzyna, Wszyscy św. [Ep. 32, f. 3029]; 1609 r. – kościół z wezw. zmodyfikowanym → Jakub; św. wł. ziem..

Płock (obszar lokacyjny)

W 1239 r. potw. kościół norbertanek [CDM I, nr 389]; 1303 r. kościół klasztorny z wezw. św. Marii Magdaleny [NKMaz. II, nr 114]; 1598 – potw. wezw. św. Marii Magdaleny [AV 1, f. 244]; duchowny.

Pułtusk (miasto, siedziba archidiakonatu )

W XIII w. potw. kościół św. Marii Magdaleny [KDKM, nr 301]; w 1402 r. – kościół par. św. Marii Magdaleny [Bul. Pol. III, nr 827]; 1435 r. – kościół par. św. Marii Magdaleny [Bul. Pol. V, nr 469]; 1486 r. – prezbiter kościoła św. Marii Magdaleny usytuowanego „ante castrum” [Ep. 10, f. 479]; 1487 r. – kościół św. Marii Magdaleny usytuowany „in platea Varschoviensi” [Ep. 10, f. 502]; 1591 – kościół z wezw. św. Marii Magdaleny [AV 1, f. 106]; patronat duchowny.

– jarmarki:

1501 r. – potw. prawo do jednego jarmarku w roku: na św. Stanisława [MRPS II, nr 1463]

Rypin (miasto przedkolacyjne)

Kaplica św. Marii Magdaleny wzmiankowana w 1355 r. [DKM 34, s. 322-323]; 1482 r. – kościół pod wezw. św. Marii Magdaleny [Ep. 10, f. 221-222].

Wrońska (dekanat płoński)

Kościół parafialny wzmiankowany po raz pierwszy w 1410 r. [Bul. Pol. III, nr 1234]; 1598 – kościół z wezw. św. Marii Magdaleny [AV 5, f. 200]; św. wł. ziem.

Wyszogród (zamek książęcy)

W 1435 r. fundacja kaplicy św. Marii Magdaleny przez ks. Annę Mazowiecką [Bul. Pol. V, nr 399]; monarszy.

Mateusz, apostoł i ewangelista (21 IX)

Postać zgodnie identyfikowana z ewangelicznym celnikiem o imieniu Lewi, którego nawrócił Jezus spożywając w jego domu posiłek (Mk 2, 14 – 17; Mt 9, 9 – 13). Mateusz należał do grupy dwunastu apostołów i podążał za Jezusem aż do zakończenia jego ziemskiej misji, a następnie według tradycji miał głosić ewangelię w Etiopii i tam ponieść śmierć męczeńską. Początki dość skromnej w sumie hagiografii Mateusza znajdują się w historii Euzebiusza z Cezarei oraz pismach Klemensa Aleksandryjskiego, które niewątpliwie przyczyniły się do początków jego kultu. Jednak tradycyjnie fundamentalne znaczenie dla rozwoju czci Mateusza w Kościele zachodnim miała translacja relikwii z Etiopii do Salerno przeprowadzona około 954 roku, a opisana w trzech niezależnych współczesnych przekazach źródłowych^[184]. Kult zaczął się zatem rozszerzać w Europie właściwie dopiero od XI wieku, ale w liturgii diecezji płockiej jest poświadczony już w XII wieku^[185]. Jednak dla rozwoju kultu apostoła zasadnicze znaczenie miało dzieło Jakuba de Voragine, który podkreślił iż Mateusz jako jedyny z ewangelistów przyznał się otwarcie do swojej niechlubnej profesji – celnika i poborcy. Staje się zatem przykładem dla wszystkich pouczając, że każdy nawrócony grzesznik nie powinien wątpić w przebaczenie, albowiem on z nieuczciwego urzędnika stał się apostołem i ewangelistą^[186]. Nawiązując do tego aspektu średniowieczna ikonografia utrwaliła także Mateusza jako patrona wszelkich urzędników i kancelistów, poborców podatkowych, ale także organizacji korporacyjnych oraz ich członków^[187]. Należy zwrócić uwagę na dość dużą popularność kultu Mateusza na terenie diecezji płockiej, co poświadczają najpierw kalendarze liturgiczne przewidujące obchód dnia w randze święta obowiązkowego, a także patrocinia z pierwszym poświadczonym w 1377 roku.

Goleszyn (dekanat sierpecki)

Kościół wzmiankowany w 1454 r. [Ep. 5, f. 80v]; 1598 r. – kościół par. pod wezw. św. Mateusza Ap. i Ew. [AV 5, f.74v]; duchowny

Pokrzywnica/Koprzywnica (dekanat pułtuski)

Biskup Dobiesław eryguje w 1377 r. kościół par. z fundacji podkomorzego zakroczymskiego Junoszy z Zaborowa, pod wezw. św. Mateusza Ap. i Ew., → Doroty [NKMaz. III, nr 192]; 1609 – kościół par. z potw. wezw. św. Mateusza, Doroty [AV 11, f. 25]; św. wł. ziem.

Ligowo (dekanat lipnowski)

Kościół par. fundacji św. wł. ziem.ej erygowany w 1388 r. [AOffPloc. 194, f. 126; transumpt AV 269, f. 253]; 1609 r. – kościół par. z wezw. św. Mateusza [AV 11, f. 342]; św. wł. ziem..

Lutocin (dekanat sierpecki)

Kościół fundowany najprawdopodobniej w 1372 r. przez kasztelana płockiego Andrzej z Gulczewa, h. Prawdzic [Mąk., s. 53]^[188]; 1508 – pleban kościoła par. w L. [Ep. 16, f. 270v]; 1598 – kościół pod wezw. św. Mateusza [AV 5, f. 66]; św. wł. ziem..

Miszewko Garwackie (dekanat płocki)

Kościół ufundowany przez Jana dziedzica Miszewa, h. Grzymała^[189], w 1445 r. z wezw. złożonym → św. Trójcy, św. Mateusza Ap. i Ew. [transumpt aktu erekcyjnego AV 269, f. 115 – 116v]; 1448 r. – potw. konsekracji kościoła par. przez biskupa Pawła [Ep. 5, f. 15v]; 1598 r. – kościół z wezw. św. Macieja, Katarzyny, Barbary [AV 5, f. 298]^[190]; św. wł. ziem..

Pniewnik (dekanat nurski)

Kościół fundowany w 1457 r. pod wezw. → NMPanny, św. św. Jana Chrzciciela, Mateusza Ap. i Ew., Erazma, Zygmunta, Mikołaja, Leonarda [Ep. 33, f. 109v]; 1609 r. – kościół z potw. wezwaniem fundacyjnym [AV 10, f. 79v]; św. wł. ziem..

Pułtusk (miasto dekanalne)

W 1448 r. fundacja kolegiaty z wezw. → NMP [AKP 50, f. 11v]; 1513 r. – kościół kolegiacki NMP w P. [Ep. 7, f. 169]; 1591 r. – kolegiata z wezw. Wniebowzięcia NMP, św. Mateusza Ap. i Ew. [AV 1, f. 76v]; duchowny.

Smoszewo (dekanat czerwiński)

Kościół par. poświadczony w 1469 r. [AKP 50, f. 23]; 1598 – kościół pod wezw. św. Mateusza [AV 5, f. 118]; duchowny.

Strzegowo (dekanat płoński)

Kościół fundowany w dobrach Stanisława ze Strzegowa, h. Dołęga sędziego płockiego i erygowany w 1420 r. z wezw. złożonym → Wniebowzięcia NMP, św. św. Mateusza, Stanisława, Doroty, Katarzyny [(AOff.Pult. 139, f. 215v]; 1518 r. – kościół par. z innym wezw. → Anna; św. wł. ziem.

Wieliszewo (dekanat nurski)

Kościół założony w 1387 r. w dobrach klasztoru czerwińskiego z fundacji opata i konwentu pod wezw. → św. Andrzeja Ap., Mateusza Ap. i Ew., Jedenastu Tysięcy Dziewic [BOZ 70, f. 121]; 1609 – kościół pod wezw. św. Mateusza [AV 10, f. 126v]; duchowny kanonicy regularni

Zielona / Ślasy (dekanat przasnyski)

Kościół prawdopodobnie fundowany niedługo po 1383 w dobrach rodu Ślaskich, h. Grzymała [Mąk., s. 39]^[191]; 1448 – kościół par. pod wezw. św. Mateusza [Ep. 5, f. 17]; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Mateusza [AV 5, f. 363]; św. wł. ziem.

Michał, Archanioł (29 IX)

W tradycji judaistycznej i chrześcijańskiej uważany za obrońcę Izraela i przywódcę zastępów anielskich walczących z szatanem, na to zresztą wskazuje jego teoforyczne imię oznaczające „Któż jest jak Bóg”. Piśmiennictwo wczesnochrześcijańskie kreuje go na księcia aniołów pokonującego złe moce i wprowadzającego dusze zmarłych do wieczności, stamtąd został przejęty, pojawiający się często w średniowiecznej ikonografii, atrybut trzymanej przez niego wagi odmierzającej dobre i złe czyny człowieka^[192]. Kult Michała Archanioła ma zatem bardzo wczesną metrykę, zarówno na Wschodzie, którą wyznacza fundacja bazyliki przez Konstantyna w stolicy cesarstwa, jak i na Zachodzie wiązaną przede wszystkim z objawieniami na półwyspie Gargano w latach 490 – 493, a następnie konsekracją rzymskiej bazyliki dedykowanej właśnie księciu aniołów. Dla rozwoju kultu Michała Archanioła niezwykle istotne znaczenie miały tzw. legendy z Gargano, utrwalone w anonimowym dziele Liber de apparitione, a opisujące trzy różne objawienia, z których najważniejsze miało to związane z obroną wzgórza w czasie ataku pogan. W związku z tym też jego patrocinia rozprzestrzeniały się w całej Europie wraz z procesem chrystianizacji poszczególnych państw, a z kolei dzień liturgicznego obchodu Michała Archanioła (29 IX), nawiązujący do daty poświęcenia kościoła w Gargano, zaczął być wpisywany do wszystkich najważniejszych martyrologiów^[193]. Kult Michała Archanioła w Polsce jest poświadczony właściwie już od XI wieku, a pierwsze patrocinia powstawały w najważniejszych ośrodkach grodowych i nawiązując do tradycji ottońskiej wpisywały się w system sakralnej ochrony miasta. Stał się w związku z tym patronem walki z siłami zła przedstawianymi w hagiografii jako smoka, którego uosabiał wróg zewnętrzny niepokojący rubieże państwa^[194]. W hagiografii Michała Archanioła przeplatało się szereg wątków, które zebrał w jednej obszernej legendzie Jakub de Voragine. Ukazuje ona świętego jako protektora zarówno przed szatanem ukazującym się w postaci smoka, ale także obrońcę przed realnym wrogiem zagrażającym bezpieczeństwu miasta czy państwa, a którego w legendzie uosabiali pogańscy neapolitańczycy^[195]. Wiarę w rolę Michała Archanioła jako obrońcy zdają się wyrażać jego poszczególne patrocinia w diecezji płockiej znajdujące się albo w ośrodkach miejskich (np. Płock lub Płońsk), albo w kościołach parafialnych położonych na rubieżach księstwa. Był to jednocześnie niewątpliwie jeden z najstarszych kultów na Mazowszu, co poświadcza patrocinium z 1218 roku, a także dokument odpustowowy dla klasztoru w Czerwińsku wymieniający wśród okazji indulgencyjnych świętego Michała Archanioła^[196].

Dobrzyków (dekanat gostyniński)

W 1446 wzmiankowany kościół par. z wezw. św. Michała Archanioła [ADP, perg. 268]; 1506 r. – parafia przeniesiona do Radziwia a kościół pozostaje jako sanktuarium ze zm. wezw.; 1609 r. → Stanisław; św. wł. ziem..

Księte (dekanat rypiński)

Kościół par. poświadczony w 1443 r. [AKP 50, f. 4v]; 1623 – kościół pod wezw. św. Michała Archanioła [AV 14, f. 26v]; duchowny.

Lubotyń (dekanat wiski)

Opat czerwiński Rafał funduje w 1497 r. w dobrach klasztoru kościół par. z wezw. złożonym → Nawiedzenia NMP, św. św. Michała Archanioła, Stanisława, Katarzyny, Barbary [AGAD, nr 6742; BN BOZ 70, f. 144]; 1609 r. – kościół par. z wezw. skróconym → Nawiedzenie NMP; duchowny kanonicy regularni

Łomża (miasto dekanalne)

W 1504 r. fundacja kościoła par. pod wezw. św. Michała Archanioła, Jana Chrzciciela przez rodzinę książęcą Annę, Stanisława i Janusza [AGAD, Kap., 57, nr 16]; 1609 r. – kościół par. z wezw. św. Michała Archanioła [AV 10, f. 205]; książęcy

– jarmarki:

1565 r. – potw. prawo do 3 jarmarków w roku: na oktawę Bożego Ciała, na św. Michała Archanioła, na Ofiarowanie NMP [LM II, s. 72].

Okuniew (dekanat nurski)

W 1540 fundacja kościoła par. z patrocinium złożonym → Zwiastowanie NMP, św. św. Michał Archanioł, Jakub, Stanisław, Maria Magdalena, Katarzyna, Wszyscy Św. [Ep. 32, f. 3029]); 1609 r. – kościół z wezw. skróconym → św. Jakub; św. wł. ziem.

Płock (kolegiata książęca)

Kolegiata z wezw. św. Michała Archanioła fundowana już przed rokiem 1218 [CDM, nr 200]^[197]; 1338 r. – kościół św. Michała poświadczony jako świątynia parafialna P. [ZDMP I, nr 41]; 1416 r. – kościół kolegiacki św. Michała i kapituła [AGAD, nr 6566]; 1598 – kościół z wezw. św. Michała Archanioła [AV 1, f. 134]; książęcy.

– altarie:

1476 r. – konsekracja w kolegiacie ołtarza pod wezw. św. Krzyża [AOff.Ploc. 191, f. 73].

Płońsk (miasto dekanalne)

Kościół par. wzmiankowany w 1403 r. [Bul. Pol. III, nr 892]; 1496 – kościół par. z wezw. św. Michała Archanioła, Piotra Ap. [Ep. 15, f. 273v]; 1518 – kościół tylko z wezw. św. Michała [Ep. 2, f. 341]; 1609 – kościół pod wezw. św. Michała Archanioła [AV 6, f. 181]; książęcy.

– jarmarki:

1565 r. – potw. prawo do 3 jarmarków w roku: na św. Trójcy, św. Piotra, św. Bartłomieja [LM I, s. 24]; 1572 r. – jarmark na św. Mikołaja [LM I, s. 24].

Zatory (dekanat nurski)

W 1443 r. poświadczenie fundacji kościoła par. [AKP 50, f. 4v]; 1609 r. – kościół par. od wezw. św. Michała Archanioła [AV 10, f. 20]; św. właściciel ziemski

Żuromino / Gzy (dekanat pułtuski)

W 1377 Piotr Giez, h. Junosza z braćmi funduje kościół par. pod wezw. → Zwiastowania NMP, św. Michała Archanioła, Jakuba [NKMaz. III, nr 188, s. 203]; w 1481 – kościół już z wezw. skróconym → Jakub; św. wł. ziem.

Mikołaj, biskup wyznawca (6 XII)

Jeden z najpopularniejszych świętych średniowiecza, który doczekał się niezwykle obszernej i barwnej hagiografii powstającej przez całe średniowiecze. Mikołaj początkowo był czczony przede wszystkim na Wschodzie, skąd pochodziły pierwsze legendy skupiające się na okresie jego rządów biskupich. Jednak popularność kultu sprawiła, że w VIII wieku powstała najobszerniejsza grecka legenda spisana przez Michała Archimandrytę, opisująca również dzieciństwo oraz młodość pochodzącego z Azji Mniejszej przyszłego biskupa Mirry. Rozwój kultu św. Mikołaja w Kościele zachodnim wyznacza przede wszystkim konsekracja przez papieża Mikołaja I (858-867) dedykowanej świętemu kaplicy na Lateranie w Rzymie, która właściwie rozpoczyna wysyp mikołajowych patrociniów. Jednak fundamentalne znaczenie dla rozszerzenia czci Mikołaja biskupa w Europie zachodniej miała translacja jego relikwii do Bari około 1075 roku, która została następnie opisana w czterech niezależnych przekazach stanowiących podstawę rozwijającej się ikonografii i hagiografii^[198]. Wszystkie najważniejsze wątki hagiograficzne stanowiące podstawę popularności kultu Mikołaja zebrał Jakub de Voragine, przedstawiając go jako biskupa stającego przy boku ludzi potrzebujących wsparcia materialnego i opieki. Jego pomocy doświadczali zarówno żeglarze, kupcy, niesłusznie oskarżeni, ale także osoby znajdujące się w różnych trudnościach życiowych i rozpaczy po stracie dziecka^[199]. Poszczególne wątki podejmuje także niezwykle bogata ikonografia świętego podkreślająca przede wszystkim jego człowieczeństwo oraz wrażliwość na ludzką krzywdę, dlatego w obrazach spotyka się często motyw uratowania trzech dziewcząt od pohańbienia z atrybutem trzech mieszków ze złotem, uratowanie żeglarzy w czasie burzy morskiej, albo wskrzeszenie utopionego chłopca. W konsekwencji kompetencje Mikołaja jako świętego patrona były niezwykle rozległe i wszechstronne, czcili go bowiem nie tylko prości ludzie, ale także żeglarze, kupcy oraz górnicy. Patrocinia Mikołaja należały także do najpopularniejszych w Polsce średniowiecznej i występowały przy grodach książęcych, osadach targowych, wsiach oraz przy szlakach handlowych^[200]. Najstarszym świadectwem kultu Mikołaja na Mazowszu pozostaje litania do Wszystkich Świętych zapisana w Pontyfikale płockim uwzględniająca w inwokacjach jego imię zaraz po św. Marcinie^[201]. Natomiast pierwsze jego patrocinium zostało poświadczone w 1377 roku dla kościoła w Podosiu, a obydwa XIV – wieczne kalendarze liturgiczne stosowane na terenie diecezji przewidywały obchód dnia św. Mikołaja w randze święta obowiązkowego.

Białaszewo (dekanat łomżyński)

Kościół fundowany w 1532 r. z wezw. → Jan Chrzciciel, Katarzyna; 1609 r. – kościół par. pod wezw. → św. św. Jana Chrzciciela, Stanisława, Mikołaja [AV 10, f. 176]; św. wł. ziem..

Brok (dekanat nurski)

Wzmiankowany już w XIII w. [CDM I, nr 301]; 1418 r. – potw. kościół par. [Bul. Pol. IV, nr 255]; 1609 r. – kościół z wezw. → Trójcy św., Narodzenia NMP, św. św. Andrzeja, Mikołaja, Leonarda i Łucji [AV 10, k. 69v]; duchowny

Burzyno (dekanat łomżyński)

Mikołaj z Kraszewa, h. Rawa, kasztelan wiski funduje w 1448 r. kościół par. z wezw. → św. Trójcy, św. św. Mikołaja, Leonarda, Marii Magdaleny [Ep. 33, f. 84v]; 1597 r. – kościół z wezw. skróconym → św. Trójca, Leonard; 1609 → Trójca; św. wł. ziem..

Chorzele (dekanat przasnyski)

Kościół par. fundacji królewskiej konsekrowany przez bpa Andrzeja Noskowskiego w 1551 r. [Rocz. Diec. Pł., s. 59]; 1599 r. – kościół z innym wezw. → 10 tys. żołnierzy (męczenników); 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Mikołaja [AV 9, f. 163]; królewski

Ciemniewko (dekanat ciechanowski)

Kościół par. erygowany przez biskupa Dobiesława Sówkę, h. Prawdzic, w 1378 r. pod wezw. NMP i św. Mikołaja [NKMaz. III, nr 201, s. 215]; 1599 r. – kościół z innym wezw. → Jan Chrzciciel; duchowny.

Dąbrówka Str. (dekanat nurski)

Kościół par. poświadczony w 1448 r. [AC III, 1]; 1609 r. – kościół par. z wezw. → św. św. Roch, Mikołaj, Krzyż św. [AV 10, f. 117]; św. wł. ziem..

Długosiodło (dekanat wyszkowski)

Kościół fundowany przez kapitułę pułtuską w należących do niej dobrach w 1449 r. [Kol. Pułt. I, 1]; 1481 r. – kościół konsekrowany przez biskupa Piotra Chodkowskiego pod wezw. → NMP, św. św. Jan Chrzciciel, Mikołaj [AV 266, f. 135 transumpt wid.]; 1609 r. – kościół z wezw. skróconym → NMP; duchowny.

Duninowo (dekanat gostyński)

Kościół wzmiankowany w 1473 r. [AGAD, nr 3595]; 1609 r. – kościół z wezw. św. Mikołaja [AV 7, f. 312]; duchowny

Gortatowo (dekanat rypiński)

Kościół par. potw. w 1510 r. [ACons. TBP, f. 108]; 1597 – kościół par. pod wezw. św. św. Wawrzyńca, Mikołaja [AV I, f. 201].

Gradzanowo Kościelne (dekanat szreński)

Kościół par. poświadczony w 1456 r. [ADP, perg. 291]; 1598 r. – kościół z patrocinium św. św. Katarzyny, Mikołaja [AV 5, f. 376v]; św. wł. ziem.

Juniec (dekanat płoński)

Kościół par. istniał już przed rokiem 1398 r. [KDKM, nr 132]; 1418 – potw. kościół par. [Bul. Pol. IV, nr 255]; 1598 r. – kościół par. pod wezw. św. Mikołaja [AV 5, f. 200]; duchowny

Kisielewo (dekanat sierpecki)

Kościół par. potwierdzony w 1437 r. [MK 336, f. 70]; 1597 r. – kościół par. z wezw. złożonym → św. św. Doroty, Andrzeja, Mikołaja [AV I, f. 217]; duchowny.

Krasne (dekanat przasnyski)

Kościół par. wzmiankowany po raz pierwszy w 1443 r. [MK 3, f. 283v]; 1477 r. – kościół fundowany przez Mikołaja z Krasnego, h. Ślepowron, stolnika ciechanowskiego, pod wezw. św. św. Jana Chrzciciela, Mikołaja [MK 6, f. 107]; 1598 r. – kościół par. z wezw. skróconym → Jan Chrzciciel; św. wł. ziem..

Lipno (miasto dekenalne, szpital)

W 1483 r. potw. erekcja kaplicy przy szpitalu św. Ducha z patrocinium złożonym → Nawiedzenie NMP, św. św. Piotr i Paweł, Wawrzyniec, Mikołaj, Katarzyna [AOffPloc. 221, f. 126v].

Lipowiec (dekanat szreński)

W 1449 r. potw. kościół par. w L. [Ep. 5, f. 23v]; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Mikołaja [AV 5, f. 354r]; św. wł. ziem.

Miszewko Strzałkowskie / Miszewo Śledziowe (dekanat płocki)

W 1450 r. wzmiankowany Andrzej pleban kościoła w M. [Ep. 5, f. 43v]; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Mikołaja [AV 5, f. 301v]; św. wł. ziem..

Mnich (dekanat gostyniński)

Kościół fundowany przez Szczepana z Ciechomic, h. Wężyk, starostę płockiego i erygowany przez biskupa Jakuba w 1399 r. pod wezw. → Wniebowzięcie NMP, św. św. Jan Chrzciciel, Mikołaj [AOff.Ploc. 230, f. 123]^[202]; 1598 – kościół z wezw. św. Mikołaja [AV 5, f. 25r]; św. wł. ziem..

Niedzbórz (dekanat mławski)

Kościół erygowany w 1503 r. przez Mikołaja i Tomasza Bartnickich, h. Dołęga, z patrocinium złożonym → Poczęcie NMP, św. Mikołaj, Hieronim, Maria Magdalena, Katarzyna [Ep. 34, f. 585]; 1598 r. – kościół z wezw. św. Mikołaja [AV 5, f. 145]; św. wł. ziem.

– jarmark:

1505 r. – prawo do trzech jarmarków w roku: św. Agnieszka, Nawiedzenie NMP, św. Jadwiga [MK XXI, f. 197; MRPS III, nr 2267].

Nowogród (dekanat łomżyński)

Kościół fundowany w 1409 r. przez Janusza Starszego z wezw. → Narodzenia NMP, św. Mikołaja, Wszystkich św. [Ep. 33, f. 77]; 1416 r. – pleban kościoła w N. [MK 3, f. 51v]; 1597 r. – kościół z innym wezw. → Małgorzata [AV I, f. 338]; książęcy

Ostrołęka (dekanat łomżyński)

Kościół fundowany przez Janusza Starszego w 1399 r. z wezw. św. Mikołaja [Ep. 33, f. 82r-83]; 1472 r. – kościół par. już z innym wezw. → Nawiedzenie NMP; książęcy

– jarmarki:

1565 r. – potw. prawo do 2 jarmarków w roku: na Nawiedzenie NMP, na św. Mikołaja [LM II, nr 42]

Płoniawy (dekanat przasnyski)

Junosza dziedzic z Zaborowa funduje w Płoniawach w 1377 r. kościół par. pod wezw. św. Trójcy, św. Doroty, św. Mikołaja [AOff.Pult. 135, k. 358; AV 268, f. 195-195v]; 1477 r. – parafia przeniesiona do Podosie [Ep. 6, f. 108]; 1609 r. – kościół filialny ze wezw. skróconym → Trójca; św. wł. ziem.

Pniewnik (dekanat nurski)

Kościół erygowany w 1457 r. z patrocinium złożonym → NMP, św. św. Jan Chrzciciel, Mateusz Ap. i Ew., Erazm, Zygmunt, Mikołaj, Leonard [Ep. 33, f. 109v; AKP 50, f. 15v]; 1609 r. – kościół par. z powtórzonym wezw. fundacyjnym [AV 10, f. 79v]; duchowny

Postoliska (dekanat nurski)

Fundacja kościoła przez Stanisława Dąbrówkę, kanonika pułtuskiego oraz Andrzeja Postolskiego w 1531 r. z wezw. złożonym Narodzenia NMP, św. św. Józefa, Stanisława, Mikołaja, Marka Ap., [Ep. 33, f. 121, 134]; 1609 r. – kościół par. z wezw. złożonym św. św. Józefa, Stanisława, Mikołaja [AV 10, f.114]; św. wł. ziem.

Puchały (dekanat wiski)

Kościół par. fundowany przez Błażeja Puchałę, Sasina i Falisława, erygowany w 1411 r. pod wezw. → NMP, św. św. Wojciech, Stanisław, Mikołaj, Małgorzata [AOff.Pult. 139, f. 345v]; 1609 r. – kościół z wezw. zmodyfikowanym → Małgorzata; św. wł. ziem..

Radomin (dekanat rypiński)

Kościół z przełomu XIII i XIV w. [KZS]; parafia wzmiankowana w 1506 r. [ACons., TBP, f. 107]; 1591 r. – kościół par. z wezw. św. Mikołaja [AV 1, f. 199]; 1597 r. – kościół z innym wezw. → Piotr.

Serociec (dekanat pułtuski)

1426 r. – wzmiankowany kapelan w S. [Zakr. I, 1924]; 1457 r. – Stanisław rektor kościoła par. [Ep. 5, f. 86]; 1531 r. – kościół par. z wezw. złożonym → NMP, (…), św. Wojciecha, (…), św. Mikołaja… [Ep. 33, f. 89]; 1609 r. – kościół par. z wezw. → św. Wojciech; książęcy.

Sumino (dekanat lipnowski)

W 1325 r. erygowanie kościoła w S. prawdopodobnie z wezw. św. Mikołaja i przekazanie go bożogrobcom wraz z prawem patronatu [DKM, nr 20; transumpt aktu datowanego na niedzielę po św. Mikołaju [AV 269, f. 277]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Mikołaja [AV 6, f. 293]; duchowny / św. wł. ziem.

Śniadowo / Smłodowo (dekanat wiski)

Kościół par. fundowany przez Piotra na Smłodowie i erygowany przed 1396 rokiem pod wezw. → NMP, św. św. Jan Chrzciciel, Mikołaj [AGAD, Kapiciana 67]; 1609 – kościół z wezw. skróconym → św. Jan Chrzciciel.

Świedziebna (dekanat rypiński)

W 1445 r. pierwsza wzmianka o plebanie [ACP, nr 355; AC III/1, 9, 24]; 1488 r. – potw. patronatu św. wł. ziem.ego nad kościołem par. [Ep. 10, f. 565 – 566]; 1623 r. – kościół par. z wezw. → św. św. Bartłomieja, Mikołaja [AV 14, f. 28v]; św. wł. ziem.

Zaręby (dekanat wyszkowski)

Pierwsza wzmianka o nowym kościele pochodzi z 1449 r. [Ep. 5, 33]; 1521 r. – erygowanie parafii z kościołem pod wezw. → Wniebowzięcie NMP, św. św. Stanisław, Mikołaj, Małgorzata, Apolonia, Otylia [Ep. 33, f. 87]; 1609 – kościół z wezw. Wniebowzięcie NMP, św. św. Mikołaj, Stanisław, Leonard [AV 10, f. 36v]; św. wł. ziem.

Żochowo (dekanat bielski)

W 1390 r. kościół ufundowany przez Wojciecha Rukałę i braci dz. Ż. z wezw. św. św. Mikołaja, Stanisława i Doroty [AOffPloc. 191, f. 61]^[203]; 1598 r. – kościół z wezw. skróconym → Stanisław, Dorota; św. wł. ziem..

Najświętsza Maria Panna, matka Zbawiciela

Kult maryjny zawsze zajmował uprzywilejowane miejsce w życiu liturgicznym Kościoła, który oddając cześć Matce Chrystusa podkreślał tym samym Jej rolę w dziele Odkupienia. Przyjęcie na Soborze w Efezie w 431 roku dogmatu o Bożym Macierzyństwie Marii spowodowało niewątpliwe zinstytucjonalizowanie, ale także ożywienie kultu, który od VI w. zaczął się szybko rozszerzać na początku głównie w Kościele wschodnim, a niedługo później i na Zachodzie. Powstawały więc nie tylko liczne świątynie dedykowane Matce Bożej, ale także szereg tekstów przyczyniających się do ugruntowania w liturgii świąt upamiętniających poszczególne tajemnice życia Marii. Początkowo jednak kult nie był oddawany jej bezpośrednio, ale ukierunkowany raczej na tajemnicę Boga, który stał się człowiekiem za sprawą Marii Panny^[204]. Zatem patrocinia z ogólnym tytułem Beate Marie Virginis, Sancte Marie Virginis lub Dei Genetrix, a które przede wszystkim upamiętniały raczej rolę Marii w misterium Wcielenia, powstawały głównie do końca XIV wieku^[205]. Natomiast wraz z rozwojem myśli teologicznej w kierunku indywidualnego przeżycia religijnego zaczęły się pojawiać wezwania upamiętniające poszczególne tajemnice jej Matki Boga. Tym samym kult zaczyna ewoluować w kierunku dostrzeżenia poszczególnych momentów życia Marii Panny, a które także ujawniają zbawczy zamysł Boga^[206].

Na ziemie polskie kult Matki Bożej dotarł wraz z chrześcijaństwem jako jego integralna część, co pokazywały najstarsze teksty kultury religijnej oraz maryjne patrocinia powstające w najważniejszych ośrodkach grodowych monarchii^[207]. Niewątpliwie jednym z najważniejszych ośrodków tego kultu w Polsce wczesnopiastowskiej był Płock z najstarszymi patrociniami dedykowanymi Matce Bożej, którą Konrad Mazowiecki uczynił nawet patronką diecezji^[208]. Liczne patrocinia maryjne w różnych częściach diecezji niewątpliwie poświadczają istotną rolę tego kultu w życiu religijnym, a dominująca w nim część Matki Bożej staje się jeszcze bardziej widoczne przez pojawienie się wezwań odwołujących się do tajemnic jej życia. Jednak zgodnie z zapisem źródłowym, który wyraźnie odróżnia poszczególne wezwania niosące wszak za sobą odrębny przekaz teologiczny, będą one rozpatrywane osobno.

Barcice (dekanat nurski)

Biskup Dobiesław eryguje w 1380 r. kościół par. z wezw. NMPanna, św. Stanisław [NKMaz. III, nr 248, s. 266]; 1609 r. – kościół pod wezw. NMP [AV 10, f. 19v]; duchowny norbertanki płockie

Ciechanów (miasto dekanalne)

W 1385 r. wzmiankowany kościół par. [Kunkel, s. 202]^[209]; 1420 r. – poświadczony pleban kościoła w C. [KDKM, nr IX, s. 344]; 1599 r. – kościół par. z wezw. NMP [AV 5, f. 334]; królewski

– altaria:

1523 r. – poświadczona altaria św. Mikołaja „in ecclesia czechonoviensi” [MRPS IV, I, nr 4370]

Ciemniewo (dekanat ciechanowski)

Biskup Dobiesław w 1378 r. potwierdza fundację i erekcję kościół par. wezw. NMPanna, św. Mikołaj [NKMaz. III, nr 201, s. 215]; 1599 r. – kościół z innym wezw. → Jan Chrzciciel; duchowny

Cygów / Cygowo (dekanat nurski)

W 1530 r. erekcja parafii pod wezw. złożonym → NMPanna, św. św. Anna, Piotr i Paweł Ap., Jakub, Andrzej Ap., Stanisław, Wojciech, Jerzy [Ep. 33, f. 125]; 1609 r. – wezw. zmodyfikowane → Jan Chrzciciel… ; duchowny.

Czerwińsk (dekanat czerwiński)

Kościół klasztorny kanoników regularnych z wezw. Marii Panny po raz pierwszy poświadczony w 1155 r. [CDM, nr 78]; 1398 r. – klasztor i kościół NMPanny [AGAD, nr 6538]; 1549 r. – kościół konwentualny NMP w Cz. [AGAD, nr 1373]; fundacja książęca

– altarie:

1412 r. – potw. ołtarzy NMPanny w chórze oraz św. Mikołaja biskupa i wyznawcy w zakrystii [AGAD, nr 6563]; 1412 r. – konsekracja przez sufragana płockiego Piotra nowo ufundowanych ołtarzy pod wezw.: św. Krzyża, św. Jana Chrzciciela, św. św. apostołów Pawła, Jakuba i Mateusza, św. Marii Magdaleny, św. Stanisława biskupa i męczennika, św. Augustyna biskupa [AGAD, nr 6563]; 1414 r. – ołtarz pod wezw. św. Michała Archanioła oraz świętych aniołów i archaniołów [AGAD, nr 6564]; fundacja kanoników regularnych duchowna.

Długosiodło (dekanat wyszkowski)

Potw. erekcji kościoła par. w 1462 r. [AKP 50, 17v]; 1481 r. – kościół par. z wezw. → NMPanna, św. św. Jan Chrzciciel, Mikołaj [transumpt AV 266, f. 135]; 1609 r. – kościół z wezw. NMP [AV 10, f. 23]; duchowny

Dobre/Żadne (dekanat nurski)

Kościół par. erygowany w 1530 r. pod wezw. NMPanna, św. Stanisław [Ep. 33, f. 80v]; 1609 r. – kościół z wezw. → Stanisław; św. wł. ziem.

Dobrzyjałowo (dekanat łomżyński)

W 1425 r. fundacja kościoła par. przez Stanisława wójta z Łomżycy i dziedzica na D., pod wezw. NMPanna, św. Stanisław [AGAD, Kap. 67, oblata; MK. Mil, f. 86]; 1609 r. – kościół z wezw. → Stanisław; św. wł. ziem.

Dobrzyń (miasto, archidiakonat)

W połowie XIV w. potw. pleban kościoła w D. prawdopodobnie z wezw. NMP na co wskazuje pieczęć parafialna z wizerunkiem Matki Bożej [APT, nr 4537]; 1604 r. – kościół par. z wezw. zmodyfikowanym → Wniebowzięcie; monarszy

– jarmarki:

1519 r. – Zygmunt I Stary nadaje prawo do 3 jarmarków w ciągu roku: niedziela przed Zesłaniem Ducha Św., niedziela po Podwyższeniu Krzyża św., niedziela po św. Elżbiecie [MK 34, f. 28-29].

Dobrzyń (miasto, siedziba archidiakonatu)

Dokument Władysława Opolczyka potwierdzający w 1390 r. fundację kościoła franciszkanów pod wezw. NMP [Piasecki, s. 78]^[210]; 1597 – klasztor z wezw. NMPanny, św. Franciszka [AV 2, f. 5v]; książęcy

Drozdowo (dekanat wiski)

Biskup Stanisław eryguje w 1435 r. kościół par. fundowany przez Stanisława z Zakliczewa, dziedzica na D., h. Modzele pod wezw. NMPanny, św. św. Jakuba, Barbary [AOff.Pult. 139, f. 342v]; 1459 – pleban kościoła par. w D. [Ep. 5, f. 102]; 1609 r. – kościół z wezw. skróconym → Jakub [AV 10, f. 251]; św. wł. ziem.

Dzierzgowo (dekanat przasnyski)

Kościół par. potw. w 1443 r. [KDKM, nr 189]; 1456 r. – kościół pod wezw. NMPanny [Ep. 1604, f. 81-83]; 1598 r. – kościół z wezw. zmodyfikowanym → Wniebowzięcie; św. wł. ziem.

Gostynin (miasto dekanalne)

W 1380 r. wzmiankowany kościół par. z wezw. NMPanny, św. Jakuba [NKMaz III, nr 252, s. 271]; książęcy.

Grabowo (dekanat łomżyński)

W 1457 r. wzmiankowany rektor kościoła par. w G. [Ep. 5, f. 89v-90]; 1488 r. – kościół par. z tytułem NMPanny [Ep. 11, f. 49v-50]; 1591 r. – kościół ze zmodyfikowanym wezw. → Wniebowzięcie; św. wł. ziem.

– jarmark:

1524 r. –prawo do trzech jarmarków w roku: na św. Doroty, Wniebowzięcie NMP, św. Franciszka [MK 32, f. 250v]

Krysko (dekanat czerwiński)

Według W. Mąkowskiego kościół istniał już w 1333 r.^[211]; 1423 r. – wzmiankowany rektor kościoła par. w K. [KDNorb., s. 71]; 1598 r. – kościół z wezw. NMPanny, św. Floriana [AV 5, f. 63v]; duchowny norbertanki płockie

Lubiel (dekanat wyszkowski)

Kościół par. fundowany przez Annę Nowodoworską i konsekrowany w 1547 r. z wezw. NMP, Wszyscy Św., św. Stanisław, Anna [Ep. 33, f. 100]; 1609 r. – kościół par. z wezw. skróconym →. Anna, Stanisław; św. wł. ziem.

Nur (miasto szpital)

W 1491 r. potw. szpital z wezw. Ducha św., NMP [Ep. 15, f. 224]

Ostrowia (dekanat wyszkowski)

W 1421 r. potw. fundacji kościoła par. z wezw. NMPanny, św. Jadwigi w O. [transumpt AV 47, f. 1365]; 1609 r. – kościół z wezw. zmodyfikowanym → Stanisław, Jadwiga; książęcy

– jarmarki:

1514 r. – księżna Anna nadała prawo do 4 jarmarków w roku: na Nawrócenia św. Pawła, na niedzielę Laetare, na Zesłanie Ducha św., św. Mateusza Ap. i Ew. [AGAD, nr 3686].

Pawłowo (dekanat przasnyski)

Kościół par. fundowany przez Mikołaja Nagórkę z Dzierzgowa, podkomorzego zakroczymskiego, h. Boleścic, przed 1456 r. pod wezw. NMPanny, św. Antoniego [Ep. 1604, f. 81-83]; 1485 r. – potw. Stanisław pleban [Ep. 11, f. 205v]; 1598 r. – kościół z wezw. zmodyfikowanym → Wniebowzięcie; św. wł. ziem.

Płock (na podgrodziu)

Kościół NMPanny, tzw. Dobiechny potw. w 1185 – 86 r. [ZDMP I, nr 17]; św. wł. ziem.

Płock (Wzgórze Tumskie – kościół katedralny)

Pierwsza katedra tzw. „hermanowska” istniała już w XI w. i była zapewne dedykowana Matce Bożej^[212]; tytuł Matki Bożej drugiej katedry z XII w. już dość czytelny ok. 1148 r. katedra z wezw. NMP [Zapiski]^[213]; 1345 – kościół z wezw. NMPanny, św. Zygmunta [NKMaz. II, nr 271, s. 275]; 1504 r. – kościół katedralny NMPanny [MRPS III, nr 1883]; duchowny

– kaplice, altarie:

1354 – altaria św. Mikołaja fundacji [KDKM, nr 75]; 1375 r. – altaria św. Jana Ew. i Ap. fundowana przez Kazimierza księcia dobrzyńskiego [KDKM, nr 93]; 1393 – kaplica i altaria św. Marcina uposażona przez Siemowita księcia płockiego [MK 127, f. 280v-281]; 1416 r. – altaria św. Andrzeja patronatu duchownego [ADP, perg. 162]; 1416 r. – altaria pod wezw. Wszystkich Św. patronatu mieszczańskiego [AGAD, nr 3425]; 1470 r. – altaria pod wezw. św. Trójcy fundacji książęcej [AC III/2, nr 95]; 1483 r. – altaria pod wezw. Bożego Ciała [Ep. 10, f. 309-310]; 1484 r. – altaria pod wezw. św. Katarzyny [ADP, perg 372]; 1489 r. – altaria pod wezw. św. Krystyny patronatu św. wł. ziem.ego [Ep. 10, f. 325]; 1486, 1503 – kaplica i altaria pod wezw. św. Stanisława patronatu duchownego [Ep. 16, f. 169v]; 1506 r. – kaplica pod wezw. św. Erazma [ACP II, nr 246].

Płońsk (miasto dekanalne)

Klasztor i kościół karmelitów w P. poświadczony w 1448 r. [Ep. 5, f. 18]; 1484 r. – kościół i klasztor pod wezw. NMPanny w P. [Ep. 10, 313]; 1516 r. – kościół konwentualny NMPanny [Ep. 149, f. 26]; duchowny.

Pniewnik (dekanat nurski)

W 1457 r. erygowanie kościoła par. w P. z wezw. złożonym NMPanna, św. św. Jan Chrzciciel, Mateusz Ap. i Ew., Erazm, Zygmunt, Mikołaj, Leonard [Ep. 33, f. 109v]; 1609 r. – kościół z potw. wezw. fundacyjnym [AV 10, k. 79v]; duchowny

Pniewo (dekanat wyszkowski)

W 1402 r. erekcja kościoła par. z wezw. NMPanna, św. św. Szymon i Juda Ap., Jan Chrzciciel [Ep. 33, f. 108]; 1609 r. – kościół z wezw. skróconym → Jan Chrzciciel; duchowny

Przytuły (dekanat łomżyński)

Kościół par. fundacji książęcej z tytułem NMPanny poświadczony w 1436 r. [AOff.Pult. 139, f. 216]; 1609 r. – kościół z innym wezw. → Małgorzata; książęcy

Puchały (dekanat wiski)

Kościół par. w P. erygowany w 1411 r. pod wezw. NMPanna, św. św. Wojciech, Stanisław, Mikołaj, Małgorzata [AOff.Pult. 139, f. 345v]; 1609 r. – kościół z wezw. zmodyfikowanym bez tytułu NMPanny; św. wł. ziem.

Pułtusk (miasto, archidiakonat)

Pierwsza wzmianka o kościele Matki Bożej w P. w 123? [CDM, nr 301]; 1418 r. – potw. kościół par. NMPanny [Bul. Pol. IV, nr 255]; 1487 r. – potw. kościół „S. Maria” na Starym Mieście P. [Ep. 11, f. 275v]; 1513 r. – kościół NMPanny „ad antiquam civitatem” [Ep. 7, f. 151v]; 1591 r. – kościół par. Starego Miasta pod wezw. NMPanny [AV I, k. 102]; monarszy

Pułtusk (miasto, archidiakonat, kolegiata)

W 1448 r. potw. erygowania kolegiaty [AKP 50, f. 11v]; 1449 r. – kolegiata pod wezw. NMPanny [Ep. 5, f. 23]; 1499 r. – kościół kolegiacki NMPanny [Ep. 16, f. 11]; 1591 r. – potw. kościół kolegiacki z tytułem zmodyfikowanym → Wniebowzięcie, Mateusz; duchowny.

– kaplice, altarie:

1449 r. – konsekrowanie altarii ufundowanej przez Piotra z Magnuszewa stolnika wyszogrodzkiego pod wezw. św. św. Piotra i Pawła oraz Mateusza apostoła i ewangelisty usytuowanej w prawym roku chóru kolegiaty [Ep. 5, 23]; 1472 r. – kaplica i altaria św. Trójcy patronatu św. wł. ziem.ego [Ep. 10, f. 33]; 1497 r. – erygowanie kaplicy i altarii fundacji kanonika kolegiaty Jana Sokołowskiego pod wezw. Ofiarowania NMP, św. św. Anny, Jana Chrzciciela, 10 tys. męczenników [Ep. 15, f. 130v]; 1513 r. – altaria św. Krystyny fundacji mieszczańskiej [Ep. 7, f. 217]; 1517 r. – altaria w kaplicy pierwszej od wejścia po prawej stronie pod wezw. św. św. Jana Chrzciciela, Wojciecha, Stanisława, Marcina fundacji kanonika pułtuskiego Marcina Wyszkowskiego [Ep. 2, f. 309]; 1517 r. – altaria św. Mikołaja należąca do patronatu Zygmunta Dobrzankowskiego z Gostkowa [Ep. 2, f. 253].

Pustelnik (dekanat nurski)

W 1473 r. wzmiankowana kaplica → Katarzyna [MK 9, f. 30v-31]; 1516 r. – kościół par. pod wezw. NMP, św. Katarzyny [Ep. 33, f. 122]; 1609 r. – kościół par. z wezw. → Katarzyna; św. wł. ziem.

Raciąż (dekanat bielski)

1518 r. – budowa kaplicy po wezw. NMPanny [Ep. 2,f. 353 – 354]; 1598 r. – kościół filialny z wezw. NMPanny [AV 5, f. 381v]

Radzymin (dekanat nurski)

Fundacja kościoła par. w 1448 r. z wezw. NMP, św. Jan Chrzciciel [Ep. 5, 13; AOff.Pult. 139, f. 292v]; 1609 r. – kościół z innym wezw. → Dorota; monarszy

Różan (dekanat pułtuski)

Kościół – ecclesia nova po raz pierwszy wzmiankowany w 1509 r. [Pult. Test. 1, 397]; 1543 r. kościół z wezw. NMPanny [MK 77, f. 58]; 1609 r. – kościół filialny z wezw. NMP [AV 11, f. 53v]; św. wł. ziem.

Różan (dekanat pułtuski)

W 1443 r. wzmiankowany pleban kościoła par. w R. [MK 3, f. 287v]; 1510 r. – kościół par. z wezw. → św. Trójcy, NMP, św. Anny [Ep. 6, f. 175]; 1526 r. – kościół par. pod wezw. NMP [MK 41, f. 139]; 1609 r. – kościół par. z wezw. → Anna; monarszy

– jarmarki:

1565 r. – potw. prawo do 3 jarmarków w roku: na św. Filipa i Jakuba, na Wniebowzięcie NMP, na Wszystkich Św. [LM II, s. 128]

Rypin (miasto dekanalne)

W 1323 r. potw. kościół klasztorny bożogrobców z wezw. NMPanny, św. Piotr i Paweł [DKM, nr 18]; książęcy

Rzekuń (dekanat wiski)

Kościół w 1413 roku funduje Paweł z Borzewa, h. Pomian, kanclerz Janusza I z wezw. NMPanna, Nawrócenie św. Pawła Ap., (Wszyscy Św.) [AOff.Pult. 139, k. 345; (Ep. 33, f. 94)]; 1609 r. – kościół par. z wezw. NMPanny, Nawrócenia św. Pawła Ap.[AV, f. 249]; św. wł. ziem.

Serock (dekanat pułtuski)

1426 r. – wzmiankowany kapelan w S. [Zakr. I, 1924]; 1457 r. – Stanisław rektor kościoła par. [Ep. 5, f. 86]; 1531 r. – kościół par. z wezw. złożonym NMP, św. św. Piotra, Andrzeja, Wojciecha (…) [Ep. 33, f. 89]; 1609 r. – kościół par. z wezw. → Wojciech; książęcy.

Skrwino (dekanat rypiński)

W 1379 r. biskup Dobiesław eryguje kościół par. fundowany przez Alberta podkomorzego dobrzyńskiego z wezw. NMPanna, Wszyscy Św. [NKDM III, nr 214]; św. wł. ziem.

Słupia (dekanat bielski)

W 1379 r. biskup Dobiesław eryguje kościół par. w dobrach kościelnych z wezw. złożonym NMPanna, św. św. → Jakub Mn. Ap., Wawrzyniec, Wszyscy św. [NKMaz. III, nr 218, s. 234]; 1598 – kościół z wezw. skróconym → Jakub, Wawrzyniec; duchowny

Śniadowo / Smłodowo (dekanat wiski)

W 1405 r. fundacja kościoła przez Piotra dz. na S. pod wezw. NMP, św. św. Jan Chrzciciel, Mikołaj [AGAD, Kapiciana 67, nr 1798]; 1609 r. – kościół z wezw. skróconym → Jan Chrzciciel [AV 10, k. 252v]; św. wł. ziem.

Smogorzewo (dekanat pułtuski)

W 1461 r. wzmiankowany pleban kościoła w S. [Ep. 5, 116r]; 1513 r. – kościół par. pod wezw. NMPanny [Ep. 7, f. 162v]; 1609 r. – potw. wezw. NMP [AV 11, f. 22v]; św. wł. ziem.

Stanisławów (dekanat nurski)

Kościół par. erygowany w 1524 r. pod wezw. NMPanna, św. św. Jan Chrzciciel, Stanisław [MK 32, f. 236-236v]; 1609 r. – kościół z wezwaniem → Jan Chrzciciel, Stanisław; monarszy

– jarmarki:

1565 r. – potw. dwóch jarmarków w roku: na Nawiedzenie NMP, na św. Marcina [LM II, nr 190].

Szreńsk (miasto dekanalne)

W 1418 r. – pierwsza wzmianka o kościele par. w Sz. [Bul. Pol., t. IV, nr 267; 1598 – kościół pod wezw. NMPanny, św. Jan Chrzciciela [AV 5, f. 370]; monarszy

Wierzbick (dekanat lipnowski)

Biskup Dobiesław eryguje w 1379 r. kościoła par. ufundowany przez Andrzeja sędziego dobrzyńskiego, h. Dołęga, pod wezw. NMPanny, św. Małgorzata, Wszyscy Św. [NKDM III, nr 226]; 1609 r. – kościół par. z innym wezw. → Augustyn; św. wł. ziem.

Narodzenie NMP (8 IX)

Historię narodzenia Matki Bożej, z wiekowych już rodziców Anny i Joachima, opisała przede wszystkim protoewangelia Jakuba akcentując zresztą cudowność zapowiadanego przez anioła wydarzenia^[214]. Natomiast rzeczywisty początek kultu Narodzin Marii wiąże się z konsekracją bazyliki zbudowanej w Jerozolimie w 1 połowie V w. nieopodal sadzawki Betesda (Piscina Probatica), a więc na miejscu uznawanym przez tradycję za dom św. Anny. Dość szybko pojawiły się również teksty liturgiczne ukazujące Marię, jako nadzieję i jutrzenkę zbawienia dla całego świata, albowiem z Niej miało wzejść słońce sprawiedliwości^[215]. Święto Narodzin NMP pojawiło się zatem początkowo tylko na Wschodzie, a w Rzymie zaczęło być obchodzone w VII w. przy okazji procesji prowadzonej do jednej z najważniejszych bazylik stacyjnych, Santa Maria Maggiore. Wspomnienie dnia Narodzin NMP zostało wprowadzone do kalendarza liturgicznego przez papieża Sergiusza I, a następnie zaczęło być obchodzone w całym Kościele jako jedno z czterech głównych świąt maryjnych^[216]. Jednak dla rozpowszechnienia kultu fundamentalne znaczenie miała legenda Jakuba de Voragine przeznaczona na święto Narodzenia, a która opisując cuda za przyczyną Matki Bożej miała stać się nadzieją dla wszystkich grzeszników. Narracja obfituje bowiem w przypadki, w których ludzie obciążeni często ciężkimi przestępstwami, jak np. złodziej, rozwiązły kleryk, jak i kobieta mordująca z zimną krwią swego męża mogli liczyć na wstawiennictwo i ratunek Matki Bożej nie odmawiającej pomocy nikomu, kto by o nią poprosił^[217]. W konsekwencji więc, wraz z rozwojem wprowadzonej przez hagiografię pobożności, zaczęły się pojawiać patrocinia Narodzin Matki Bożej. Pierwsze wezwanie odwołujące się do tej tajemnicy na obszarze diecezji płockiej zostało poświadczone już w 1409 roku. Natomiast własne oficjum o Narodzeniu Matki Bożej wraz z iluminowanym figuralnie incipitem litery „A” znalazło się w XV – wiecznym antyfonarzu płockim^[218]

Brok (dekanat nurski)

Pierwsza wzmianka o kościele w B. z 123? [CDM I, nr 301]; 1418 r. – potw. kościół par. w B. [Bul. Pol. IV, nr 255]; 1609 r. – kościół z wezw. złożonym → Trójca, Narodzenie NMP, św. św. → Andrzej Ap., Mikołaj, Leonard, Łucja [AV 10, f. 69v]; książęcy

– jarmarki:

1501 r. – potw. prawdo do dwóch jarmarków w roku: na św. Doroty, na św. Franciszka [MRPS, t. II, nr 1463].

Dulsk (dekanat rypiński)

Kościół par. pod wezw. Narodzenia NMP wzmiankowany po raz pierwszy w 1502 r. [AC III/1, nr 206]; 1623 r. – kościół z wezw. Narodzenia [AV 14, f. 4]; św. wł. ziem.

Nowogród (dekanat łomżyński)

W 1409 r. erygowany kościół par. w N. pod wezw. Narodzenia NMP, św. Mikołaja, Wszystkich św. [Ep. 33, f. 77]; 1597 r. – kościół par. z wezw. zm. → Małgorzata; książęcy

– jarmarki:

1565 r. – potw. do dwóch jarmarków w roku: na Narodzenie NMP, na św. Agnieszki [LM II, s. 90]

Radziłów (dekanat łomżyński)

Fundacja kościoła par. przez biskupa Piotra w 1472 r. z wezw. → Wniebowzięcie NMP, św. Barbara, Jakub, 10 tys. męczenników [Ep. 33, f. 74]; 1609 r. – kościół par. z wezw. Narodzenia NMP [AV 10, f. 178]; królewski

Sadłowo (dekanat rypiński)

Parafia najprawdopodobniej założona ok. 1379 r. [Bieniak, s. 22]^[219]; 1499 r. – potw. kościół par. w S. [Ep. 16, f. 32]; 1623 r. – kościół par. pod wezw. Narodzenia NMP [AV 14, f. 32]; św. wł. ziem.

Skępe (dekanat lipnowski)

Kościół par. potw. w 1463 r. [Ep. 9, f. 84]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. Narodzenia NMP, → św. Małgorzaty [AV 6, f. 340v]; św. wł. ziem.

Słucz (dekanat łomżyński)

Biskup płocki Paweł konsekruje w 1444 r. kościół par. ufundowany przez Jana Golyasz pod wezw. Narodzenia NMP, św. Jerzego [Ep. 33, f. 74v; transumpt AV 47, f. 509]; 1609 r. – kościół z wezw. Narodzenia NMP, → św. Jerzego [AV 10, k. 181v]; duchowny

Sudragi (dekanat rypiński)

Kościół par. potw. w 1506 r. [ACons., TBP, f. 108]; 1528 – kościół par. [AC III/1, nr 447]; 1597 – kościół par. pod wezw. Narodzenia NMP [AV I, f. 202]; św. wł. ziem.

Zawady (dekanat wiski)

W 1464 r. wzmiankowany pleban i wikariusz kościoła par. w Z. [Ep. 9, f. 109v]; 1609 – kościół par. z wezw. Narodzenia NMP [AV 10, f. 230];

Nawiedzenie NMP (2 VII)

Nawiązuje do sceny z ewangelii św. Łukasza opisującej odwiedziny brzemiennej już Marii u swej krewnej Elżbiety również pozostającej w stanie błogosławionym, podczas której został wypowiedziany hymn Magnificat (Łk. 1, 39 – 45). Choć tradycja rozważania tej tajemnicy była wpisana już od dawna w adwentową tradycję Kościoła, to jednak oficjalne ustanowienie liturgicznego obchodu dnia Nawiedzenia nastąpiło dopiero w końcu XIV wieku. Początki tego święta należy wiązać z czeskim środowiskiem kulturowym przeżywającym okres ożywienia intelektualnego w okresie rządów Karola IV oraz jego najbliższego współpracownika Jana z Jenštejna – nowo mianowanego arcybiskupa Pragi. Ten gruntownie wykształcony duchowny miał mieć wizję senną, w której ustanowienie święta Nawiedzenia stało się drogą do przywrócenia jedności w podzielonym Kościele zachodnim. Na początku więc obchód liturgiczny święta został wprowadzony w 1386 r. tylko na obszarze metropolii praskiej, następnie papież Urban VI rozszerzył go w 1389 na cały Kościół, co potwierdził jeszcze potem Bonifacy IX. Jan z Jenštejna był także autorem oficjum liturgicznego rozsyłanego stopniowo do innych diecezji, które akcentowało prośbę skierowaną do Marii aby, tak jak krewną Elżbietę nawiedziła swój lud oraz obdarzała go nadzieją i miłością^[220]. Kult tajemnicy Nawiedzenia w diecezji płockiej został przyjęty już w połowie XIV wieku, a statuty diecezjalne nakazywały obchód święta w rycie obowiązkowym^[221]. Z kolei jeden z antyfonarzy zawierał także oficjum własne Exurgens autem mater Maria, a pierwsze patrocinium Nawiedzenia zostało poświadczone dla kościoła w Ostrołęce w 1472 roku. Co ciekawe zastąpiło ono wezwanie wcześniejsze jakim był św. Mikołaj, a nie był to jedyny przypadek takiej zamiany, co może być oznaką szybkiej ekspansji kultu.

Czernice (dekanat ciechanowski)

Kościół ufundowany w 1398 r. z wezw. → św. Filip i Jakub Ap., 10 tys. męczenników…; w 1511 r. – potw. zmiana wezwania na Nawiedzenia NMP [Pułt. Test. 1, f. 412]; 1599 r. – kościół par. z wezw. Nawiedzenia NMP [AV 5, f. 316v]; św. wł. ziem.

Lipno (miasto dekanalne, szpital)

W 1483 r. erygowanie kaplicy przy szpitalu Ducha św. z wezw. złożonym → Nawiedzenia NMP, św. św. Piotra i Pawła, Wawrzyńca, Mikołaja, Katarzyny [AOffPloc. 221, f. 126v].

Lubotyń (dekanat wiski)

Biskup płocki Piotr w 1497 r. na prośbę opata czerwińskiego eryguje kościół par. w dobrach klasztornych pod wezw. Nawiedzenie NMP, św. św. Michał Archanioł, Stanisław, Katarzyna, Barbara [AGAD, nr 6742; BOZ 70, f. 171 – 173]; 1609 r. – kościół par. z wezw. Nawiedzenia NMP [AV 10, f. 238v]; duchowny kanonicy regularni

Ostrołęka (dekanat łomżyński)

W 1399 r. erygowanie kościoła par. fundacji książęcej z wezw. → Mikołaj; 1472 r. – kościół par. z wezw. Nawiedzenia NMP [Ep. 33, k. 83v-84]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. Nawiedzenia NMP [AV 10, k. 133]; książęcy

– jarmarki:

1565 r. – potw. prawo do dwóch jarmarków w roku: na Nawiedzenie NMP, na św. Mikołaja [LM II, s. 42].

Romany (dekanat łomżyński)

1444 r. potw. kościół par. w R. [Ep. 13, f. 257v]; 1609 – kościół par z wezw. Nawiedzenia NMP [AV 10, f. 187v]; św. wł. ziem.

Skępe (dekanat lipnowski)

Budowa drewnianej kaplicy pod wezw. Nawiedzenia NMP potw. w 1495 r. [TCS, f. 10]; W 1499 r. za zgodą biskupa płockiego przy kaplicy osiedlili się bernardyni i rozpoczęli budowę [TCS, f. 20]; 1511 – konsekracja kościoła bernardynów z wezw. Nawiedzenia NMP [TCS, k. 26]; duchowny.

Szumowo / Somowo (dekanat wiski)

Kościół fundowany przez Macieja i Pawła dziedziców z S. w 1449 z wezw. → Małgorzata; 1609 r. – kościół par. pod wezw. Nawiedzenia NMP [AV, f. 237]; św. wł. ziem.

Nawrócenie św. Pawła Apostoła (25 I)

Wezwanie stanowi odbicie święta liturgicznego, które miało upamiętniąć opisywany w Dziejach Apostolskich (Dz. 9, 1-9) epizod cudownej przemiany duchowej prześladowcy chrześcijan Saula w Pawła Apostoła. Podróżującego do Damaszku Saula poraziła światłość niebieska powodując jego upadek z konia, a wtedy usłyszał wezwanie Chrystusa: „Wstań i wejdź do miasta”. Od tej pory staje się Paweł goliwym głosicielem słowa Bożego narodom zamieszkującym granice Imperium Rzymskiego. Święto liturgiczne powstało jednak dość późno, bo po raz pierwszy pojawiło się w Galii dopiero pod koniec VI wieku i miało być obchodzone 25 stycznia. Data miała korespondować z wenerowanym miesiąc później świętem Katedry św. Pawła, a teksty liturgiczne na te uroczystości podkreślają mandat do nauczania, który obydwaj apostołowie otrzymali od Chrystusa. Natomiast dopiero gdzieś w IX wieku święto pojawiło się w rzymskich księgach liturgicznych i zaczęło się rozszerzać w całym Kościele^[222]. Kalendarz czerwiński nakazywał wenerować święto Nawrócenia św. Pawła jako obowiązkowe w rycie festum fori, taka też ranga została utrzymana w statutach synodalnych. Natomiast jeden z płockich antyfonarzy zawierał także pełne oficjum ze święta otwierające się słowami: Sancte Paule apostole^[223].

Rzekuń (dekanat wiski)

Paweł z Borzewa funduje w 1413 r. parafię pod wezw. NMP, Nawrócenia św. Pawła [AOff.Pult. 139, f. 345]; 1609 r. – kościół par. z wezw. NMP, Nawrócenia św. Pawła [AV, f. 249]; książęcy

Nereusz, Achileusz i Pankracy, męczennicy rzymscy (12 V)

Patrocinium odwołujące się do trzech męczenników rzymskich wpisanych do martyrologium pod dniem 12 maja, ale zarazem upamiętnianych odrębnymi tekstami własnymi ułożonymi na wspomnienie Nereusza i Achileusza oraz na Pankracego. Nereusz i Achileusz mieli należeć do oddziału pretorianów, ale w pewnym momencie służby porzucili swoje uzbrojenie aby przyjąć wiarę w Chrystusa, co przypłacili męczeńską śmiercią. Kult obydwu męczenników zaczął się szerzyć w Rzymie właściwie zaraz po ich śmierci, a jego wyrazem była budowa bazyliki w 390 roku na domniemanym miejscu ułożenia relikwii, czyli katakumbach Domicylii. Najstarszym przekazem źródłowym zawierającym imiona Nereusza i Achileusza oraz potwierdzającym ich autentyczność była tablica epigraficzna ku czci papieża Damazego z IV wieku^[224]. Natomiast obok nich spoczęły szczątki Pankracego, który poniósł śmierć męczeńską mniej więcej w tym samym okresie co Nereusz i Achileusz. Doczekał się jednak odrębnej bazyliki i w konsekwencji osobnego obchodu liturgicznego z tekstami własnymi akcentującymi jego męczeństwo w młodym wieku. Połączony już kult Nereusza, Achileusza i Pankracego był przede wszystkim charakterystyczny i popularny dla rzymskiego kręgu kościelnego, ale znalazł się także w zbiorze Jakuba de Voragine, który poświęcił świętym krótkie legendy podkreślające ich dzielność i dojrzałość okazaną w młodym wieku^[225]. Pierwsze świadectwo kultu trójki męczenników na obszarze diecezji płockiej znajduje się w czerwińskim kalendarzu liturgicznym, ale obecność tego dość rzadkiego na ziemiach polskich patrocinium (zresztą obok kilku innych wezwań o wyraźnie rzymskiej proweniencji) może świadczyć o inspiracji miejscowego środowiska kulturą Rzymu.

Gumino (dekanat wyszogrodzki)

W 1395 r. poświadczenie kościoła par. w G. [KDKM, nr 124]; 1505 r. – potw. budowy nowego kościoła w G. [Ep. 16, f. 214v]; 1598 r. – kościół z wezw. św. Nereusza, Achileusza i Pankracego [AV 5, f. 196]; duchowny

Otylia, mniszka (13 XII)

Według skąpych informacji historycznych obudowanych następnie legendą hagiograficzną powstałą w początkach X wieku można przyjąć, że urodziła się w VII wieku na terenie Alzacji jako córka księcia Adalryka. Według legendy niewidoma od urodzenia Otylia odzyskała wzrok w momencie chrztu, którego udzielił jej św. Erhard w klasztorze w miejscowości Baume-les-Dames. Od tej pory związała się z życiem zakonnym, a kiedy ojciec ufundował dla niej klasztor Hohenbourg została jego pierwszą opatką. Następnie sama ufundowała opactwo w Niedermunster, w którym wprowadzała reformy życia monastycznego według reguły św. Benedykta. Kult św. Otylii zaczął się rozwijać od razu po jej śmierci głównie w środowisku zakonnym Francji oraz Niemiec, a na obszar Europy środkowej przeniknął zapewne w 1353 roku kiedy to Karol IV cząstkę jej relikwii złożył uroczyście w katedrze św. Wita w Pradze^[226]. Otylia jako patronka od chorób oczu oraz niewidomych pojawiła się, zresztą obok patronującej zębom Apolonii, w wezwaniach kościołów szpitalnych na terenie Małopolski^[227]. Natomiast obecność relikwii Otylii została potwierdzona pod 1496 rokiem w Szamotułach i w konsekwencji na obszarze diecezji poznańskiej pojawiały się pojedyncze dedykowane jej patrocinia ołtarzowe^[228]. Pojedyncze wezwanie Otylii w diecezji płockiej umieszczonej w jednym patrocinium obok Apolonii może być świadectwem indywidualnej pobożności „zdrowotnej”.

Zaręby (dekanat wyszkowski)

W 1449 r. wzmianka o budowie kościoła w Z. [Ep. 5, f. 33]; 1521 r. – erygowanie kościoła par. z wezw. → Wniebowzięcie NMP, św. Stanisław, Mikołaj, Małgorzata, Apolonia, Otylia [Ep. 33, f. 87]; w 1609 r. kościół z wezw. zmodyfikowanym bez Otylii → Wniebowzięcie…; św. wł. ziem.

Piotr i Paweł, Apostołowie (29 VI)

Wezwanie pojedyncze dwuczłonowe odwołujące się do książąt apostołów założycieli Kościoła rzymskiego, których w liturgii zaczęto upamiętniać wspólnym świętem (obchodzonym 29 VI lub 22 II) nawiązującym do ich pochówku Depositio martyrum zapewne jeszcze przed IV wiekiem^[229]. Kult oczywiście rozwijał się początkowo przede wszystkim w Rzymie, gdzie cesarz Konstantyn na miejscu ukrzyżowania Piotra wzniósł bazylikę, która szybko stała się celem pielgrzymek i najważniejszym kościołem chrześcijaństwa. Natomiast św. Pawła czczono w bazylice zbudowanej również przez Konstantyna na miejscu jego pochowania przy drodze ostyjskiej, a które było oddalone kilka kilometrów od miejsca kaźni identyfikowanego dziś z opactwem Tre Fontane. W tradycji kultu apostołów od początku podkreślano, że Paweł zginął śmiercią przysługującą jedynie obywatelom Rzymu, a Piotr został ukrzyżowany głową w dół na znak iż jest niegodny by umrzeć jak Chrystus. Patrocinium św. Piotra należało do najwcześniejszych w Kościele zachodnim, które na znak łączności ze Stolicą Apostolską zaczęto nadawać najważniejszym kościołom na obszarze cesarstwa, m. in. w Koloni, Trewirze, Metz, Verdun oraz wielu świątyniom klasztornym i parafialnym^[230]. Znacznie rzadziej natomiast nadawano pojedyncze patrocinia św. Pawła, który dopiero właściwie od 2 połowy XIII wieku zaczął towarzyszyć w niektórych wezwaniach Piotrowi, tworząc tym samym nowe patrocinium. Ponieważ Stolica Apostolska zazdrośnie strzegła właściwych relikwii następcy Chrystusa, to szybko wykreowano niejako zastępcze, jak np. relikwii łańcuchów z których miał Piotra wyswobodzić anioł przekształcone w osobne święto (zob. niżej). Jednocześnie w związku z narastającą twórczością hagiograficzną przypominającą o najważniejszych epizodach z życia apostołów wprowadzono do liturgii inne jeszcze święta związane z postaciami obydwu Apostołów, z których najwcześniej pojawiło się święto Katedry św. Piotra – upamiętniające objęcie stolicy biskupiej w Antiochii datowane na 22 lutego, ale połączone z Rzymem w celu podkreślenia apostolskich fundamentów wiecznego miasta. Następnie pojawiło już w V wieku się także święto Piotra w Okowach, a następnie Nawrócenie św. Pawła, a ponieważ doczekały się one barwnej hagiografii utworzyły osobne patrocinia, obecne także na Mazowszu^[231]. Kult Piotra apostoła pojawił się w Polsce wraz z początkami chrześcijaństwa a przejawiał się w najdawniejszych patrociniach, liturgii, ale także hagiografii. Równie szybko cześć dla obydwu apostołów stała się charakterystycznym elementem życia religijnego w diecezji płockiej, która już od połowy XII wieku szczyciła się posiadaniem tych drogocennych relikwii^[232]. Rosnącą popularność wezwań św. Piotra należy także wiązać z silnym ruchem pielgrzymkowym do Rzymu, który nasilał się zwłaszcza od wprowadzenia tzw. lat jubileuszowych w 1300 roku^[233]. Patrocinia piotrowe były zatem przede wszystkim oznaką łączności z Kościołem i Stolicą Apostolską, ale z czasem zwłaszcza dzięki coraz popularniejszym legendom hagiograficznym zaczęto uznawać w Księciu Apostołów patrona rybaków, marynarzy oraz budowniczych^[234]. Natomiast Paweł był czczony jako patron teologów, ale poprzez nawiązanie do epizodu z Nowego Testamentu także nawróconych. Wszystkie dni związane z kultem apostołów miały być obchodzone w randze świąt obowiązkowych jeszcze według kalendarza czerwińskiego, co także podtrzymała rubrycela płocka z początku XV wieku^[235].

Ciechanów (miasto dekanalne)

Kościół par. z wezw. św. Piotra wspomniany na dokumencie datowanym na 1400 rok [KDKM, nr 112]; 1591 r. – kościół „in Zaborze” z wezw. św. Piotra [AV I, f. 21v]; książęcy.

Ciechomice (dekanat gostyniński)

Kościół parafialny najprawdopodobniej fundacji Szczepana z Ciechomic starosty płockiego i podkomorzego gostynińskiego wzmiankowany po raz pierwszy w 1392 r. [Chodyński, s. 221-223]^[236]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Piotra [AV 7, f. 323]; św. wł. ziem.

Cygów (Cygowo – dekanat nurski)

Kościół par. erygowany w 1530 r. z patrocinium złożonym → NMP, św. św. Anna, Piotr i Paweł Ap., Jakub i Andrzej Ap., Stanisław, Wojciech, Jerzy [Ep. 33, f. 125]; 1609 → Jan Chrzciciel; św. wł. ziem..

Daniszewo (dekanat wyszogrodzki)

Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1398 r. [ADP, perg. nr 116]; 1449 r. – kościół par. z wezw. → św. Wincenty; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Piotra i Pawła [AV 5, f.189]; 1609 → Piotr w Okowach.

Krasnosielc (dekanat pułtuski)

Kościół erygowany w 1386 r. [KDKM, nr 113, s. 104]; 1458 r. – potw. pleban Stanisław kościoła par. [Ep. 5, f. 95v]; 1609 r. – kościół z wezw. św. Piotra [AV 11, f. 62v]; św. wł. ziem.

Kurowo (dekanat sierpecki)

Parafia prawdopodobnie założona w 1348 r. [Żebr., s. 37]^[237]; pierwsza pewna wzmianka o kościele par. z 1461 r. [Ep. 5, f. 118]; 1598 r. – kościół par. wezw. św. Piotra i Pawła [AV 5, f. 58v]; św. wł. ziem..

Lipno (miasto dekanalne, szpital)

W 1483 r. erygowanie kaplicy przy szpitalu Ducha św. z patrocinium złożonym → Nawiedzenie NMP, św. św. Piotr i Paweł, Wawrzyniec, Mikołaj, Katarzyna [AOff.Pl.221, f. 126v].

Łążyn (dekanat lipnowski)

Kościół par. istniał zapewne już XIV w., ale poświadczony dopiero w 1510 r. [Mąk. TBP., 106]; 1609 r. – kościół par. z wezw. św. Piotra [AV 6, f. 302v]; św. wł. ziem.

Łomża (miasto dekanalne)

W 1410 r. potw. erekcji kościoła fundowanego z inicjatywy Janusza Starszego pod wezw. św. św. Piotra i Pawła, Andrzeja Apostołów, Wawrzyńca, Katarzyny [transumpt potw. AV 252, f. 461-462v]; 1593 r. – kościół z wezw. zm. → Rozesłania Apostołów; 1609 → Rozesłania Apostołów; książęcy

Łomża Stara (miasto dekanalne)

W 1429 r. książę uposaża kościół św. Piotra na Starej Łomży w pobliżu rzeki Narew [MK 334, f. 28]; 1445 r. – potw. świątynia św. Piotra nad rzeką Narew [MK 3, f. 319 – 320]; 1609 r. – kościół filialny nad rzeką z potw. wezw. św. Piotra [AV 10, f. 217v]; książęcy

Miączyn (dekanat czerwiński)

Kościół par. wzmiankowany w 1434 r. [Zakr. II, nr 253]; 1609 – kościół par. pod wezw. św. Piotra i Pawła [AV 9, f. 93]; św. wł. ziem.

Płońsk (miasto dekanalne)

1403 r. – potw. kościół par. [Bul. Pol. III, nr 892]; 1496 r. – kościół par. z wezw. → św. św. Michała Archanioła, Piotra [Ep. 15, f. 273v]; 1518 r. – w wezwaniu kościoła tylko → św. Michał.

Pomiechowo (dekanat płoński)

Kościół w dobrach kanoników regularnych z Czerwińska powstał przed 1254 r. [NKMaz II, nr 43]; 1515 r. – potw. kościół par. pod wezw. św. Piotra i Pawła [BOZ 71, f. 111]; 1598 r. kościół par. ze zmienionym wezw. → Anna; duchowny kanonicy regularni

Pułtusk (miasto archidiakonat)

1424 r. – wzmiankowany kościół z wezw. św. Piotra [Bul. Pol. IV, nr 1398]

Radomin (dekanat rypiński)

Kościół par. prawdopodobnie z pocz. XIV w.; 1506 r. – potw. kościół par. [ACons., TBP 108]; 1591 – kościół z wezw. → Mikołaj; 1597 r. – kościół z wezw. św. Piotra [AV 2, f. 15].

Radzimino Wlk. (dekanat czerwiński)

Kościół prawdopodobnie potw. w 1400 r. [Bul. Pol. III, nr 684]; pierwsza pewna informacja o kościele z 1450 r. [Ep. 5, f. 44]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Piotra i Pawła [AV 9, f. 107v]; św. wł. ziem..

Róże (dekanat rypiński)

Kościół par. należący do diecezji włocławskiej wzmiankowany w 1327 r. [MV III, nr 218]; 1411 r. – występuje pleban kościoła w R. [Lites II, s. 219]; 1418 r. – kościół par. w R. należący do diecezji płockiej otrzymuje odpusty [Bul. Pol., t. IV, nr 267]; 1597 r. – kościół par. z wezw. św. Piotra [AV 2, f. 13v]; duchowny.

Rypin (miasto dekanalne)

W 1325 r. fundacja kościoła bożogrobców pod wezw. NMP, św. Piotra i Pawła [DKM 18, s. 303 – 304]; duchowny

Rzekuń (dekanat wiski)

Paweł z Borzewa funduje w 1413 r. parafię pod wezw. NMP, Nawrócenia św. Pawła [AOff.Pult. 139, f. 345]; 1609 r. – kościół par. z wezw. NMP, Nawrócenia św. Pawła [AV, f. 249]; książęcy

Zakrzewo (dekanat wyszogrodzki)

Pierwsza wzmianka o kościele z 1495 r. [Ep. 15, f. 29]; 1599 r. kościół z wezw. św. Piotra i Pawła [AV 5, f. 178]; św. wł. ziem.

Piotr w Okowach (1 VIII)

Liturgiczne święto upamiętnia cudowane uwolnienie św. Piotra z więzienia w nocy poprzedzającej dzień wyznaczony na jego egzekucję, a wiąże się z budową bazyliki pod tym wezwaniem około roku 442 ufundowanej przez Licynię Eudoksję żonę Walentyniana III. Cudowne łancuchy, którymi miał być skuty Piotr w więzieniu jerozolimskim, zostały przesłane do Rzymu przez matkę Licynii cesarzową Eudoksję a pochodziły z daru patriarchy Konstantynopola. Kiedy Licynia Eudoksja zaniosła relikwie do papieża Leona Wielkiego, a ten przyłożył je do tych, którymi apostoł był skuty w więzieniu na rzymskim Mamertynie, to obydwa fragmenty cudownie się połączyły. To właśnie na pamiątkę tego wydarzenia została zbudowana wspomniana bazylika przechowująca cudowne relikwie, zresztą wyrosła w miejscu starszej świątyni zwanej Ecclesia Apostolotum. Przytaczany jest także cud cud z czasów panowania Ottona I, który nakazał swojego opętanego krewnego zaprowadzić do papieża Jana, aby mu założył łańcuch św. Piotra. Cudowne uwolnienie miało wzbudzić nawet spór o relikwie, a dzięki interwencji cesarza jedno ogniwo zostało podarowane Teodorykowi biskupowi Metzu w 969 roku^[238]. Święto dość szybko pojawiło się także w Polsce, co potwierdzają najstarsze kalendarze jak m. in. Gertrudy. Czerwonym inkaustem oznaczającym festum fori zostało wpisane w kalendarzu czerwińskim, obchód święta w tym samym rycie nakazywały także statuty synodalne. Natomiast w jednym z antyfonarzy płockich znalazło się oficjum własne na wspomnienie liturgiczne św. Piotra w Okowach: Angelus Domini astitit et lumen refulsit^[239].

Daniszewo (dekanat wyszogrodzki)

Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1398 r. [ADP, perg. nr 116]; 1449 r. – kościół par. z wezw. → św. Wincenty; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Piotra i Pawła [AV 5, f.189]; 1609 r. – kościół z wezw. św. Piotr w Okowach [AV 8, f. 123v]; św. wł. ziem.

Poczęcie NMP (8 XII)

Jedna z najbardziej kontrowersyjnych tajemnic maryjnych, która stanowiła przedmiot polemiki teologicznej właściwie przez całe średniowiecze. Jednak początek kultu wiąże się niewątpliwie z Kościołem wschodnim, gdzie już w VII w. świętowano dzień „poczęcia św. Anny”, a także pojawiały się pierwsze teksty liturgiczne akcentujące cudowne wybranie Marii. Natomiast w Europie zachodniej święto pojawiło się dopiero w XI wieku, a jako pierwszy oficjalnie wprowadził je na terenie swojej diecezji Anzelm z Canterbury. Następnie kult rozszerzył się na obszary Francji oraz Italii, aczkolwiek budził sprzeciw niektórych teologów zwłaszcza związanych ze środowiskiem dominikańskim^[240]. Z kolei propagatorami kultu Poczęcia Matki Bożej byli przede wszystkim franciszkanie, którzy opracowywali pierwsze teksty oficjów i wprowadzali je do liturgii w swoich kościołach na obszarze całej Europy, a zatem także w Polsce^[241]. Co ciekawe święto jako obowiązkowe dla kościoła rzymskiego wprowadził dopiero Sykstus IV w 1476 roku. Tym bardziej należy podkreślić, że pierwszym świadectwem szybkiej recepcji kultu Poczęcia Matki Bożej na Mazowszu pozostaje kalendarz liturgiczny kanoników regularnych z Czerwińska przewidujący obchód święta w rycie festum fori, ale z kolei statuty synodalne płockie ograniczały obowiązkową wenerację święta tylko do duchowieństwa^[242]. Natomiast święto Poczęcia NMP znalazło się wśród okazji odpustowych klasztoru w Czerwińsku na przywileju indulgencyjnym z 1475 roku^[243].

Niedzbórz (dekanat mławski)

Kościół fundowany Mikołaja i Tomasza Bartnickich, erygowany w 1503 r. pod wezw. Poczęcia NMP, → św. św. Mikołaja, Hieronima, Marii Magdaleny, Katarzyny [Ep. 34, f. 585]; 1598 r. – kościół par. z wezw. → Mikołaj; św. wł. ziem.

Prakseda, rzymska męczennica (21 VII)

Najstarsze i najpełniejsze informacje na temat św. Praksedy pochodzą ze spisanych w środowisku rzymskim na przełomie V i VI wieku utworów hagiograficznych przeznaczonych do sprawowania liturgii. Według tych relacji Prakseda oraz jej siostra Pudencjana były córkami, żyjącego w II wieku bogatego patrycjusza rzymskiego, Pudencjusza zwanego „przyjacielem apostołów”. Na miejscu jego domu siostry wybudowały kościół chrzcielny, w którym włączający do wspólnoty Kościoła sakrament był udzielany wielu rzymskim obywatelom. W okresie prześladowań za cesarza Antoninusa Piusa Prakseda udzieliła w swoim zamienionym na świątynie domu schronienia wielu chrześcijanom, za co również ostatecznie poniosła śmierć męczeńską, ale pozostawiła po sobie pamięć nieustraszonej opiekunki ludu rzymskiego. Kult Praksedy rozwijał się zatem przede wszystkim w Rzymie mniej więcej od VI wieku, kiedy to w miejscu złożenia jej relikwii wybudowano bazylikę stacyjną znajdującą się nieopodal Santa Maria Maggiore^[244]. Obecność patrocinium św. Praksedy w diecezji płockiej należy wiązać z przywiezieniem przez biskupa Erazma Ciołka bezpośrednio z Rzymu relikwii jej głowy, a która miała być przeznaczona dla katedry w Wilnie^[245]. Nie można także wykluczyć, że kult Praksedy dotarł na Mazowsze wraz z pielgrzymami licznie przybywającymi do wiecznego miasta, w którym należało odwiedzić również bazylikę św. Praksedy przechowującą kolumną biczowania^[246].

Drobin (dekanat bielski)

W 1517 r. kaplica św. Praksedy ufundowana przez Stanisława z Kozarzewa [Pułt. Test. 1, f. 279]; św. wł. ziem..

Roch, wyznawca (16 VIII)

Najprawdopodobniej chodzi o zakonnika urodzonego we Francji w Montpellier między 1345 a 1350 rokiem, natomiast zmarłego już na obszarze północnych Włoch około 1379 roku. Niewiele zachowało się wiarygodnych przekazów na temat postaci Rocha, w związku z tym tradycyjnie obszerniejsze luki wypełniła hagiografia. W konsekwencji utrwaliła w świadomości religijnej postać młodego człowieka, który oddał wszystkie swoje dobra i jako franciszkański tercjarz udał się na pielgrzymkę do Rzymu. Przebywając na terenie Italii poświęcił się reszty służbie ubogim i zakaźnie chorym w wyniku epidemii, ale swoją posługę realizował także w murach więzienia, w którym miał się niesłusznie znaleźć i zakończyć krótkie życie. Jego kult został oficjalnie zainicjowany na soborze w Konstancji, który nakazał wzywać jego wstawiennictwa zwłaszcza w czasach epidemii i chorób. Cześć dla św. Rocha patrona ludzi chorych i uwięzionych oraz pozostających w trudnych warunkach życia była rozpowszechniona przede wszystkim w środkowych i północnych Włoszech^[247]. Obecność jego patrocinium w diecezji płockiej jest niewątpliwie bardzo późne, albowiem nie figuruje w kalendarzach liturgicznych do początku XVI wieku. Być może jego kult jest bezpośrednim importem kultury religijnej z obszaru włoskiego, w którą wpisywało się także kilka innych wezwań o wyraźnie południowej proweniencji

Dąbrówka Str. (dekanat nurski)

Kościół par. wzmiankowany po raz pierwszy w 1448 r. [MK 18, 162v]; 1609 r. – kościół par. z patrocinium św. Rocha, → Mikołaja, Krzyża Św. [AV 10, f. 117]; św. wł. ziem.

Serock (dekanat nurski)

1426 r. – wzmiankowany kapelan w S. [Zakr. I, 1924]; 1457 r. – Stanisław rektor kościoła par. [Ep. 5, f. 86]; 1531 r. – kościół par. z wezw. złożonym → NMP, św. św. Piotra, Andrzeja, Wojciecha, (…), Rocha (…) [Ep. 33, f. 89]; 1609 r. – kościół par. z wezw. → Wojciech; książęcy.

Rozesłania Apostołów (15 VII)

Wezwanie pochodzące od święta liturgicznego obchodzonego w Kościele już pod koniec tysiąclecia, a w Polsce wprowadzonego w pierwszej połowie XII wieku wraz z pojawieniem się cystersów. Święto obudowane hagiografią nawiązywało do wspólnej czci apostołów wysłanych z misją nauczycielską – Piotra, Pawła, Andrzeja itp., ale pojawił się również wątek odnalezienia relikwii Piotra i Pawła wspólnie pochowanych, a następnie rozdzielonych^[248]. Jednak święto było także czasem łączone z okresem wypraw krzyżowych i rocznicą odzyskania Jerozolimy datowaną na ten właśnie dzień^[249]. Początkowo w Polsce nie miało ono większego znaczenia, co zmieniło się zdecydowanie po zwycięstwie grunwaldzkim odniesionym właśnie w dzień Rozesłania. W konsekwencji Mikołaj Trąba w statutach wydanych w 1420 roku podniósł wspomnienie Rozesłania Apostołów do rangi święta najwyższej klasy z obowiązkiem mszalnym i nakazem powstrzymania się od pracy. Wkrótce pojawiło się także nawiązujące do święta patrocinium Rozesłania, które zaczęto nadawać kościołom i kaplicom fundowanym dla uczczenia bitwy z 1410 roku. Chociaż najstarsze kalendarze z terenu diecezji odnotowywały święto Rozesłania, to jednak nigdy nie osiągnęło ono na Mazowszu większej popularności. Również pojedyncze patrocinium Rozesłania kościoła w Łomży, a pochodzące dopiero z warstwy wizytacyjnej, wskazuje iż święto z patriotycznym wydźwiękiem nie przyjęło się w diecezji płockiej.

Łomża (miasto książęce, obszar lokacyjny, dekanat)

W 1410 r. biskup Jakub potwierdza erygowanie przez swego poprzednika kościoła par. pod wezw. → św. Piotr i Paweł, Andrzej, Wawrzyniec, Katarzyna [transumpt AV 252, f. 461-462v; ADŁ, akta par.]; 1597 r. – kościół par. z wezwaniem Rozesłania Apostołów, 10 tys. męczenników, św. Walentego, Zofii [AV 1, f. 348]; 1609 r. – potw. wezw. Rozesłania Apostołów [AV 10, f. 217]; książęcy.

altarie:

1432 r. – ołtarz NMP [Bul. Pol. V, nr 93]

Stanisław, biskup męczennik (8 V lub 27 IX)

Problematyka kultu biskupa Stanisława była już wielokrotnie omawiana w literaturze przedmiotu. Razem z Wojciechem byli już od XIV w. postrzegani za głównych patronów odrodzonego Królestwa Polskiego, a idea ich orędownictwa nad całym ludem wzmocniła się przede wszystkim w okresie panowania Jagiellonów w XV stuleciu^[250]. Natomiast do Płocka kult Stanisława dotarł wraz z przesłaniem relikwii, które miało miejsce od razu po krakowskich uroczystościach kanonizacyjnych w 1254 roku^[251]. Dzień św. Stanisława pojawił się w 1280 wśród okazji odpustowych klasztoru w Czerwińsku, co niewątpliwie miało znaczenie dla popularyzacji jego kultu na Mazowszu^[252]. W związku z tym zapewne już w początkach XIV wieku zaczęło się pojawiać patrocinium Stanisława, które w rezultacie stało się jednym z najpopularniejszych w diecezji. Warto jednak zwrócić uwagę, że w świetle najstarszych stututów synodalnych dzień wspmnmienia liturgicznego miał być obchodzony 27 września, a dopiero po nowelizacji dokonanej przez Mikołaja Trąbę obchód przeniesiono na 8 maja. Kult Stanisława niósł za sobą silne przesłanie ideologiczne symbolizujące przede wszystkim więzi z Królestwem Polskim aktualne zwłaszcza w kontekście starań Siemowita IV o polskim tron. Być może właśnie to z jego panowaniem należałoby łączyć rozpowszechnienie kultu Stanisława na Mazowszu, wszak również swego wcześnie zmarłego syna nazwał imieniem świętego biskupa^[253]. Hagiografia kreowała biskupa Stanisława na bohaterskiego pasterza broniącego swobód obywatelskich i oddającego życie za powierzony sobie lud. Ten zaś szukał jego opieki również w sytuacjach chorób i nieszczęść życiowych, co utrwalił przekaz zawarty w Miracula s. Stanislai przedstawiający Stanisława głównie jako uzdrowiciela. Być może również z tego powodu Siemowit III nazwał, swojego chorowitego od narodzenia syna, imieniem Stanisław. W każdym razie Stanisław stał się popularny we wszystkich środowiskach społecznych Mazowsza, a kościoły pod jego wezwaniem były fundowane zarówno szlachtę, duchownych, ale także i dwór książęcy.

Barcice (dekanat nurski)

W 1380 r. erekcja kościoła par. pod wezw. NMP, św. Stanisława [NKMaz. III, nr 248, s. 266]; 1609 r. – kościół ze zm. wezw. → NMP; duchowny norbertanki płockie

Biskupice (dekanat bielski)

Kościół prawdopodobnie powstał po roku 1368 [Mąk., s. 39]^[254]; jednak pierwsza pewna wzmianka źródłowa o kościele pochodzi z 1459 r. [Ep. 5, f. 104]; 1598 – kościół par. z patrocinium św. Stanisława [AV 5, f. 293]; duchowny.

Bonisław (dekanat sierpecki)

Kościół erygowany w 1350 r. [AOff.Pl, nr 209]; 1414 r. – Piotr rektor kościoła par. w B. [ADP, perg. 155]; 1598 r. – kościół pod wezw. św. Stanisława [AV 5, f. 76v]; duchowny

Chojno (dekanat rypiński)

Kościół par. pod wezw. św. Stanisława wzmiankowany w 1502 r. [AC III/1, nr 206]; 1597 r. – kościół z wezw. św. Stanisława [AV I, f. 209]; św. wł. ziem.

Ciachcin (dekanat płocki)

Kościół par. wzmiankowany w 1418 r. [Bul. Pol. IV, nr 267]; 1598 r. – kościół z patrocinium św. Stanisława [AV 5, f. 283]; duchowny

Cygów / Cygowo (dekanat nurski)

W 1530 erygowanie kościoła par. z inicjatywy Andrzeja i Stanisława Renczajskich pod wezw. → NMP, św. św. Anna, Piotr i Paweł, Jakub i Andrzej Ap., Stanisław, Wojciech, Jerzy [Ep. 33, f. 125]; 1609 r. – kościół z wezw. zmodyfikowanym → św. św. Jana Chrzciciela, Stanisława [AV 10, f. 111]; św. wł. ziem.

Dąbrowa (dekanat mławski)

Kościół poświadczony po raz pierwszy w 1411 r. [Lit. II, s. 198]; 1464 r. – prezbiter kościoła par w D. [Ep. 9, f. 139v]; 1598 r. – kościół potw. pod wezw. św. Stanisława [AV 5, f. 146r]; św. wł. ziem.

Dobre/Żadne (dekanat nurski)

Kościół erygowany w 1530 r. pod wezw. → NMP, św. Stanisława [Ep. 33, f. 80v]; 1609 r. – kościół z wezw. → Zwiastowanie NMP, św. Stanisław [AV 10, f. 81v]; św. wł. ziem.

Dobrzyjałowo (dekanat łomżyński)

Stanisław dziedzic funduje w 1425 r. kościół par. pod wezw. NMP, św. Stanisława [AGAD, Kap. 67; MK. Mil, f. 86]; 1518 r. – kościół pod wezw. św. Stanisława [Ep. 16, f. 286]; 1609 r. – kościół z potw. wezw. Stanisława [AV 10, f. 201]; św. wł. ziem.

Dobrzyków (dekanat gostyniński)

W 1446 wzmiankowany kościół par. z innym wezw. [ADP, perg. 268]; 1609 r. – kościół filialny i sanktuarium z wezw. św. Stanisława [AV 7, f. 335]; św. wł. ziem..

Drobin (dekanat bielski)

Kościół par. poświadczony w 1333 r. [Pr. Un. II, nr 772]; 1451 r. – kościół par. pod patronatem św. wł. ziem.m [Ep. 5, 57v]; 1597 r. – kościół par. pod wezw. św. Stanisława [AV I, k. 217]; św. wł. ziem.

Glinojeck (dekanat płoński)

Pierwsza wzmianka o kościele par. w 1403 r. [Ks. Z. Pł., nr 416]; 1518 r. – potw. kościół z wezw. św. Stanisława [Ep. 2, f. 341]; 1598 r. – kościół pod wezw. Stanisława [AV 6, f. 212]; św. wł. ziem..

Gostynin (zamek książęcy)

W 1439 r. erekcja kaplicy zamkowej na zamku w G. pod wezw. → Trójcy św., Wniebowzięcia NMP, św. Stanisława [Kat. Rkps. Bibl. Kórnickiej, s. 405]; 1598 r. – kaplica z potw. wezw. [AV 5, k. 20v]; książęcy

Gromadzyn (dekanat płoński)

Kościół poświadczony w 1424 r. [Zakr. I, nr 281]; 1518 r. – kościół par. z wezw. św. Stanisława [Ep. 2, f. 144]; 1598 – potw. wezw. [AV 5, f. 206]; św. wł. ziem.

Kamion (dekanat nurski)

Kościół par. potw. już w 1422 r. [ADP, perg. 232]; 1444 r. – potw. Bartłomiej pleban kościoła w K. [Bul. Pol. VI, nr 60]; 1609 r. – kościół par. z wezw. św. Stanisława [AV 10, f. 122]; duchowny

Karniewo (dekanat przasnyski)

Kościół par. ufundowany w 1376 r. pod wezw. → Wszystkich św. [transumpt w AV 266; f. 465]; 1506 r. – pleban kościoła par. w K. [Ep. 149, f. 82v]; 1598 r. – kościół par. pod wezw. św. Stanisława [AV 5, f. 261]; św. wł. ziem.

Karniszyn (dekanat szreński)

Kościół par. erygowany w 1525 r. [AKP 2, f. 192v]; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Stanisława [AV 5, f. 369]; św. wł. ziem.

jarmarki:

1519 r. – kasztelan sierpecki ustanawia dwa targi roczne: Boże Ciało oraz Wszystkich Św. [MRPS IV/2, nr 12269]

Klukowo (dekanat pułtuski)

W 1416 potw. kościół w K. [MK 3, f. 54]; 1493 r. – kościół z wezw. św. Stanisława [Zakr. Ziem. Wiecz. Rel., 16, f. 152]; 1597 r. – kościół z potw. wezw. Stanisława [AV I, f.. 215]; św. wł. ziem.

Kobyłka (dekanat nurski)

W 1417 r. występuje Piotr pleban kościoła w K. [Warsz. Dis. 1, f. 191v; AGAD, nr 628]; 1609 r. – kościół z wezw. św. Stanisława [AV 10, f. 121]; św. wł. ziem.

Lekowo (dekanat mławski)

1385 r. – potw. kościół par. w L. [CGR 55, 247v]; 1461 r. – kościół par. z patronatem św. wł. ziem.m [Ep. 5, f. 115v]; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Stanisława [AV 5, f. 216 – 218]; duchowny

Lubiel (dekanat wyszkowski)

1547 r. – poświadczenie fundacji i konsekracji kościoła par. z wezw. → NMP, Wszyscy Św., św. Stanisław, św. Anna [Ep. 33, f. 100]; 1609 r. – kościół par. z wezw. skróconym → św. Anna, św. Stanisław [AV 10, f. 22v]; św. wł. ziem.

Niedźwiadna (dekanat łomżyński)

Kościół par. w N. wzmiankowany w 1463 r. [Ep. 9, f. 84]; 1609 – kościół z wezw. św. Stanisława [AV 10, f. 165v]; św. wł. ziem.

Nur (dekanat nurski)

W 1406 r. wzmiankowany rektor kościoła par. w N. [AGAD, nr 6556]; 1499 r. – kościół par. z wezw. → Wniebowzięcie NMP; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Trójcy, św. Stanisława [AV 10, f. 54v]; duchowny

Okuniew (dekanat nurski)

1538 r. – informacja o fundacji kościoła w dobrach cześnika czerskiego Stanisława Okunia [Ep. 15, f. 739]; kościół erygowany w 1540 r. pod wezw. Zwiastowanie NMP, św. św. Michał Archanioł, Jakub Ap., Stanisław, Maria Magdalena, Katarzyna, Wszyscy św. [Ep. 32, f. 3029]; 1609 r. – kościół z wezw. skróconym → św. Jakub Ap.; św. wł. ziem.

Orszymowo (dekanat wyszogrodzki)

1394 r. – poświadczony rektor kościoła par. w O. [BOZ 71, f. 156 – 158]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Stanisława [AV 8, f. 152]; książęcy

Ostrowia (dekanat wyszkowski)

1421 r. – potw. kościół par. fundacji Janusza Starszego z wezw. → Matki Bożej, św. Jadwigi; 1609 r. – kościół par. z wezw. zmodyfikowanym św. Stanisława, św. Jadwigi [AV 10, f. 25]; książęcy

Puchały (dekanat wiski)

1411 r. – potw. erekcji przez biskupa Jakuba z Kurdwanowa kościoła par. fundowanego przez Błażeja i Falisława Puchałów pod wezw. → NMP, św. św. Wojciecha, Stanisława, Mikołaja, Małgorzaty [AOff.Pult. 139, f. 345v]; 1609 r. – kościół par. z wezw. skróconym → św. Małgorzata [AV 10, f. 258v]; św. wł. ziem.

Sarbiewo (dekanat płoński)

Kościół par. potw. w 1411 r. [Ks. Z. Pł., nr 1562]; 1518 r. – kościół par. z wezw. św. Stanisława [Ep. 2, f. 341]; 1597 r. – kościół z potw. wezw. Stanisława [AV I, f. 213]; św. wł. ziem.

Serociec (dekanat pułtuski)

1426 r. – wzmiankowany kapelan w S. [Zakr. I, 1924]; 1457 r. – Stanisław rektor kościoła par. [Ep. 5, f. 86]; 1531 r. – kościół par. z wezw. złożonym → NMP, św. św. Piotra, Andrzeja, Wojciecha, Stanisława (…) [Ep. 33, f. 89]; 1609 r. – kościół par. z wezw. → św. Wojciech; książęcy.

Sieluń (dekanat pułtuski)

1387 r. – wzmiankowany rektor kościoła par. w S. [Ep. 6, f. 408]; 1394 r. – kościół par. z wezw. złożonym → Trójcy św., Jedenastu Tysięcy Dziewic, św. Stanisława [Bul. Pol. III, nr 411]; 1609 r. – kościół par. z wezw. św. Stanisława [AV 11, f. 55v]; duchowny

Sokołowo (dekanat gostyński)

Kościół prawdopodobnie fundowany w 1400 r. z fundacji św. wł. ziem.ej Stanisława Grada^[255]; jednak pierwsza pewna wzmianka źródłowa dopiero z roku 1444 r. [KDKM, nr 192]; 1598 r. – kościół par. z potw. wezw. św. Stanisława [AV 5, f. 28]; św. wł. ziem.

Stanisławowo (dekanat nurski)

1524 r. – fundacja kościoła par. pod wezw. → NMP, św. św. Stanisława, św. Jana Chrzciciela [MK 32, f. 236-236v]; 1609 r. – kościół z wezw. → św. św. Jan Chrzciciela, Stanisława [AV 10, f. 109]; książęcy

Strzegowo (dekanat płoński)

1420 r. – erygowanie kościoła par. ufundowanego przez Stanisława ze S., sędziego zawkrzeńskiego, h. Dołęga, z wezw. złożonym → Wniebowzięcia NMP, św. św. Mateusza, Stanisława, Doroty, Katarzyny [AOff. Pult. 139, f. 215v]; 1518 r. – kościół par. z wezw. zmienionym → św. Anna.

Strzygi (dekanat rypiński)

Kościół z przełomu XIV i XV w. [KZS t. XI, z. XII, s. 20-22]^[256]; 1597 r. – kościół par. z wezw. św. Stanisława [AV I, f. 205].

Wieczfnia (dekanat mławski)

1434 r. – potw. kościół par. [MK 335, f. 7]; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Stanisława [AV 5, f. 161]; św. wł. ziem.

Wrona (dekanat płoński)

1429 r. – potw. rektor kościoła par. w W. [MK 334, f. 7]; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Stanisława [AV 5, f. 202v]; książęcy

Zaręby (dekanat wyszkowski)

1449 r. – pierwsza wzmianka o kościele w Z. [Ep. 5, f. 33]; 1521 r. – erygowanie parafii w Z. z wezw. złożonym → Wniebowzięcia NMP, św. św. Stanisława, Mikołaja, Małgorzaty, Apolonii, Otylii [Ep. 33, f. 87]; 1609 r. – kościół par. z wezw. zmodyfikowanym → Wniebowzięcia NMP, św. św. Mikołaja, Stanisława, Leonarda [AV 10, f. 36v.]; św. wł. ziem.

Zieluń (dekanat szreński)

1578 r. – erygowanie kościoła par. [transumpt aktu erekcyjnego – AV 274, f. 12v]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. św. Stanisława, Katarzyny [AV 9, f. 82]; św. wł. ziem.

Złotoryja (Złotoria, dekanat wyszkowski)

1502 r. – fundacja kościoła par. w dobrach biskupich z wezw. złożonym → Wszyscy św., Wniebowzięcie NMP, św. św. Stanisław, Wincenty, Katarzyna [Ep. 33, f. 76; AKP 50, 54]; 1609 r. – kościół z wezw. Wniebowzięcie NMP, św. Stanisław, Wincenty, Katarzyna [AV 10, f. 65v]; duchowny

Żuromino (dekanat mławski)

1476 r. – poświadczony pleban kościoła w Ż. [Ep. 13, f. 321r]; 1598 r. – kościół z wezw. św. Stanisława [AV 5, f. 147v]; duchowny

Szczepan, męczennik (26 XII)

Postać Szczepana, zwierzchnika grupy siedmiu diakonów oraz pierwszego męczennika, została przedstawiona już w Dziejach Apostolskich, które zawierają także opis jego męczeńskiej śmierci poza murami Jerozolimy datowanej na okres panowania cesarza Tyberiusza (Dz. 7, 54 – 8, 1). Jednak początki kultu Szczepana są związane z odkryciem około 415 roku jego rzekomego grobu w Këfar – Gamla na przedmieściach Jerozolimy i wzniesienia tam bazyliki. Następnie jego relikwie przewieziono do Rzymu i złożono w kościele św. Wawrzyńca, a w 486 roku na wzgórzu Celius wzniesiono dedykowaną mu bazylikę. Natomiast wpisanie jego imienia do kanonu rzymskiego przyczyniło się niewątpliwie do rozpowszechnienia jego kultu, o którym pisał przede wszystkim św. Augustyn uzasadniając teologicznie obchód dnia jego liturgicznego wspomnienia na dzień po Bożym Narodzeniu^[257]. Niedługo potem zaczęły powstawać liczne legendy hagiograficzne podkreślające wędrówkę ciała świętego po całej Europie, której konsekwencją było powstanie na Zachodzie wielu świątyń dedykowanych pierwszemu męczennikowi. W Polsce kult Szczepana męczennika pojawił się dość wcześnie, a fragment kości jego prawej ręki stał się jedną z najcenniejszych relikwii na dworze Bolesława Krzywoustego. O jej niewątpliwym politycznym znaczeniu świadczy wymienienie ich wśród zbioru świętych szczątek darowanych przez księżną Salomeę klasztorowi w Zwiefalten oraz wzmianka w legendzie o sprowadzeniu do Krakowa św. Floriana^[258].

Bądkowo Kościelne (dekanat dobrzyński)

Kościół par. fundowany przed rokiem 1418 r. [Bul. Pol. IV, nr 255]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Szczepana [AV 11, f. 349]; duchowny

Dobrzyń n. Wisłą (miasto dekanalne)

Kościół par. poświadczony w połowie XIV w. [APT, nr 4537]; 1604 r. – kościół par. z wezw. → Wniebowzięcie NMP, św. Szczepan [AV 4, f. 366]; monarszy

Szymon i Juda, apostołowie (28 X)

Imiona obydwu apostołów były wymieniane zawsze pod koniec listy 12 uczniów Chrystusa, a wiarygodnych informacji na ich temat jest niezwykle mało. Pierwszy z nich był określany jako „Kananejczyk” (Mt. 10, 4; Mk 3, 18) albo „zelota” (Łk. 6, 15), co może wskazywać na jego uprzednią przynależność do sekty o tej właśnie nazwie. Natomiast Juda określany jako „syn Jakuba” był czasem nazywany także imieniem Tadeusz, które może oznaczać „śmiały, odważny”. Przypisuje mu się dialog z Jezusem podczas Ostatniej Wieczerzy, a na jego właśnie pytanie Chrystus miał odpowiedzieć, że „jeśli ktoś Mnie miłuje i zachowuje moje przykazania, to Ojciec Mój umiłuje go i przyjdziemy do niego i będziemy z nim przebywać” (Jn 14, 22 – 24), a więc jedyną drogą łączności z Bogiem jest droga miłości. Według tradycji hagiograficznej obydwaj ponieśli śmierć męczeńską w Persji, dlatego też zostali wpisani do najstarszych martyrologiów i następnie wspólnie wenerowani. Jednym z pierwszych patrociniów im dedykowanych stanowiła kaplica w bazylice św. Piotra w Rzymie, a relikwie znajdowały się także w Reims oraz Tuluzie. Następnie cześć apostołów dotarła także na obszar cesarstwa gdzie Henryk III w 1059 roku wzniósł dedykowaną im bazylikę w Goslarze^[259]. Trudno natomiast wskazać proweniencję kultu Szymona i Judy na obszarze Kościoła płockiego, ale dwa patrocinia odnotowane w parafiach nowego osadnictwa mogą wskazywać, że mógł dotrzeć wraz z zewnętrznymi osadnikami. Być może przybyło z terenów diecezji chełmińskiej, w której wezwanie Szymona i Judy zostało poświadczone w połowie XIV wieku^[260]. Dla popularyzacji kultu istotne znaczenie miała legenda hagiograficzna utrwalona przez Jakuba de Voragine opisująca misję obydwu apostołów w Persji, podczas której zdecydowanie rozprawiali się z pogańskimi kapłanami lub czarodziejami. Nigdy jednak nie dopuścili do ich zagłady twierdząc, że zostali posłani, aby przywracać ludzi ze śmierci do życia, a nie aby ich prowadzić do śmierci. Kiedy zaś po uwolnieniu w cudowny sposób diakona od oskarżenia o czyn nierządny zostali poproszeni o wskazanie winnego, mieli odpowiedzieć, że przystoi im ocalać niewinnych, ale nie godzi się gubić winnych^[261]. Stawali się zatem obydwaj apostołowie orędownikami nadziei dla wszystkich błądzących, niejako w myśl ewangelicznego posłania Jezusa: „nie chcę śmierci grzesznika, lecz by się nawrócił i miał życie”

Pniewo (dekanat wyszkowski)

1402 r. – biskup Jakub eryguje w dobrach kościelnych kościół par. z wezw. → NMPanna, św. św. Szymon i Juda, Jan Chrzciciel [Ep. 33, f. 108; transumpt AV 252, f. 362v]; 1609 r. – kościół par. z wezw. skróconym → Jan Chrzciciel; duchowny

Szelkowo (dekanat pułtuski)

1402 r. – erekcja przez biskupa Jakuba kościoła par. fundowanego w dobrach kościelnych pod wezw. → św. św. Szymona i Judy, Hieronima [Ep. 33, f. 133; APK, perg. 868); 1609 r. – kościół par. z wezw. → Hieronim; duchowny

Tomasz Becket (z Canterbury), biskup męczennik (29 XII)

Wybitny angielski duchowny, otrzymał gruntowne wykształcenie prawnicze w Bolonii i Paryżu. Jako arcybiskup Canterbury od 1162 roku próbował reformować Kościół w duchu gregoriańskim broniąc jego fundamentalnej niezależności od władzy państwowej. Na tym tle doszło do konfliktu z królem Henrykiem II, z którym Tomasz był początkowo związany i zaprzyjaźniony. Jednak w wyniku narastającego konfliktu z królem dążącym do podporządkowania sobie Kościoła doszło do zamachu na życie arcybiskupa w katedrze w 1170 roku. Kult biskupa męczennika rozszerzył się błyskawicznie od razu po jego śmierci i wyprzedził kanonizację, która nastąpiła w 1173 roku^[262]. Był czczony przede wszystkim w krajach anglosaskich, a jego kult rozpowszechniali m. in. cystersi celebrując wspomnienie liturgiczne w rycie uroczystym oraz poświęcając mu świątynie. W Polsce jego kult został szybko zastąpiony przez św. Stanisława reprezentującego podobny charyzmat pasterza broniącego swojej trzody^[263]. Jedyne jego patrocinium w diecezji płockiej pojawiło się tylko w kościele należącym do patronatu norbertanek, które zapewne ze względu na tradycję zakonną, bliską cystersom, wybrały takie wezwanie dla fundowanej przez siebie świątyni.

Naruszewo (dekanat czerwiński)

W 1411 r. wzmiankowany pleban kościoła par. w N. [Bul. Pol. III, nr 1288]; 1598 r. – kościół par. pod wezw. św. Tomasza z Canterbury, św. Marii Magdaleny [AV 5, f. 61v]; duchowny norbertanki płockie

Tomasz, apostoł (21 XII)

Zwany także Didimos – „bliźniak” w gronie 12 uczniów Jezusa wymieniany na siódmym (Mt. 10, 3) lub ósmym miejscu (Mk. 3, 18; Łk. 6, 15). Pojawia się jednak przede wszystkim w ewangelii św. Jana, w której wyraża swoje przywiązanie i wiarę w Jezusa, np. przy okazji epizodu związanego ze wskrzeszeniem Łazarza (J 11, 16). Poprzez zbyt powierzchowną interpretację słów Tomasza o dotknięciu ran Jezusa (J 20, 24) przywarł do niego nieco krzywdzący przydomek „niewierny”, który jednak wymazuje się poprzez afirmację „Pan mój i Bóg mój” (J 20, 26-29). Według tradycji patrystycznej Tomasz miał głosić ewangelię w Syrii oraz Persji, ale także w Indiach gdzie także poniósł męczeńską śmierć w wyniku ran zadanych włócznią^[264]. W Złotej legendzie znajduje się natomiast opowiadanie, że przebywając w Indiach zbudował dla tamtejszego władcy wspaniały pałac, a otrzymane za to wynagrodzenie rozdał ubogim^[265]. W związku z tym był czczony jako patron budowniczych i murarzy, a średniowieczna ikonografia ukazywała Tomasza albo z kątownicą i sznurem mierniczym albo z włócznią jako narzędziem męczeństwa^[266]. Kult Tomasza apostoła był początkowo znany przede wszystkim w Kościele wschodnim, natomiast do rozpowszechnienia się jego czci na Zachodzie przyczyniło się sprowadzenie w 1259 roku relikwii do miejscowości Ortona w Abruzzo^[267]. Do Polski kult Tomasza apostoła dotarł za pośrednictwem ośrodka kościelnego w Kolonii, albowiem w kalendarzach krakowskich był zapisywany tak jak w kolońskich^[268].

Dzierżenin (dekanat pułtuski)

1389 r. – kościół par. erygowany w 1389 r. przez biskupa Ścibora pod wezw. św. Tomasza Apostoła [Ep. 33, f. 471; transumpt AV 266, f. 77-78r]; 1609 r. – kościół par. z potw. wezw. św. Tomasza [AV 11, f. 7v]; duchowny benedyktyni płoccy.

Trójca Święta, tajemnica wiary

Jedna z najważniejszych tajemnic chrześcijaństwa opiera się przede wszystkim na tekstach Nowego Testamentu afirmujących, że Bóg występuje w trzech Osobach (Mt 3, 16; 28, 16 – 18; Mk 1, 10; Łk 3, 21 – 22; Jn 15, 26). W kontekście dogmatycznym naukę o Trójcy św. przyjął po raz pierwszy sobór nicejski w 325 roku, a następnie potwierdził konstantynopolitański w 381 roku. Natomiast kult liturgiczny zaczęto wprowadzać dopiero w VIII wieku, kiedy pojawiły się pierwsze formularze mszalne oraz teksty brewiarzowe. Jednak oficjalnie święto Trójcy Przenajświętszej wprowadził w całym Kościele dopiero papież Jan XXII w 1334 roku^[269]. Pierwsze patrocinia Trójcy św. zaczęły występować już w okresie wczesnego średniowiecza zamiennie z tytułem Salwatora jako fundamentalny element pełnego formularza wezwania, co było afirmacją faktu iż każdy kościół był poświęcony przede wszystkim Bogu – Zbawicielowi. W sensie widzialnego znaku wyrażał to akt konsekracji świątyni obejmujący ryt włożenia do ołtarza Ciała i Krwi Chrystusa jako najważniejszej relikwii konstytuującej świętość kościoła^[270]. Natomiast później pojawiły się także pierwsze samodzielne patrocinia Trójcy św. wyrażające przede wszystkim wiarę w tajemnicę Boga w Trójcy Jedynego. Należałoby jednak traktować je inaczej niż patrocinia złożone, w których Trójca stanowiła element formularza używanego zamiennie ze zwrotem Bogu Wszechmogącemu. W związku z tym poniższe zestawienie katalogowe będzie zawierać oddzielnie pojedyncze wezwania Trójcy, albowiem uwzględnienie w pełnym brzmieniu formularza patrocinium złożonego zaciemniało by rzeczywisty obraz. Tym bardziej, że na obszarze diecezji płockiej tytuł Trójcy występuje w obydwu przypadkach.

Bieżuń (dekanat sierpecki)

Kościół ufundowany prawdopodobnie po 1372 roku [Mąk., s. 39]^[271]; 1514 r. – pierwsza pewna informacja źródłowa poświadczająca istnienie kościoła par. [Ep. 149, f. 182]; 1598 r. – kościół pod wezw. Trójcy Św. [AV 5, f.70]; monarszy.

– jarmarki:

1504 r. potw. prawa do 3 jarmarków w roku: na św. Stanisława, na Narodzenie NMP, na Obrzezanie Pańskie [LM I, s. 27, 29]; 1519 r. – jarmarki ustanowione na św. Marka, na św. Małgorzaty, na św. Mikołaja [MRPS III, nr 1498].

Brok (dekanat nurski)

1418 r. – potw. kościół par. w B. [Bul. Pol. IV, nr 255]; 1609 r. – kościół par. z wezw. Trójca Św. → Narodzenie NMP, św. św. Andrzej, Mikołaj, Leonard, Łucja [AV 10, f. 69v]; duchowny

Bulkowo (dekanat wyszogrodzki)

Kościół być może fundowany już w 1385 r. [AV 254, f. 85]; 1452 r. – pierwsza pewna informacja źródłowa o kościele par. w B. [MK 4, 129v]; 1598 r. – kościół pod wezw. Trójcy Św. [AV 5, f. 183v]; św. wł. ziem.

Burzyno (dekanat łomżyński)

1448 r. – kościół par. z wezw. Trójcy Św. → św. św. Mikołaja, Leonarda, Marii Magdaleny [Ep. 33, f. 84]; 1597 r. – kościół par. z wezw. Trójcy Św., Leonarda [AV I, f. 312]; 1609 r. – w wezw. tyko Trójca Św. [AV 10, f. 197v]; św. wł. ziem.

Czerwin (dekanat wyszkowski)

Kościół par. poświadczony w 1442 r. [Ep. 7, f. 218]; 1495 r. – kościół pod wezw. Trójcy Św. [Ep. 15, f. 101]; 1609 r. – kościół z potw. wezw. [AV 10, f. 23]; duchowny

Działyń (dekanat lipnowski)

Pierwsza wzmianka o kościele par. dopiero z 1506 r. [ACons., TBP, k. 106]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. Trójcy Św. [AV 6, f. 311]; św. wł. ziem.

Gostynin (kaplica zamkowa)

1439 r. – erygowanie kaplicy zamkowej pod wezw. Trójcy Św., → Wniebowzięcia NMP, św. Stanisława [Kat. Rkps. Bibl. Kórn., s. 405]; 1598 r. – potw. wezw. [AV 5, f. 20v]; książęcy

Krajkowo (dekanat bielski)

Kościół par. potwierdzony w 1446 r. [MK 335, f. 112]; 1599 r. – kościół par. pod wezw. Trójcy Św. [AV 5, f. 223v]

Kraszewo (dekanat ciechanowski)

1435 r. – kościół pod wezw. Trójcy Św., → św. Wawrzyńca [ADP, perg. 226]; 1599 r. – potw. wezw. [AV 6, f. 341]; św. wł. ziem.

Kucice (dekanat wyszogrodzki)

W 1492 r. wzmiankowany pleban kościoła w K. [Ep. 15, f. 231-232]; 1598 r. – kościół pod wezw. Trójcy Św. [AV 5, f. 193]; św. wł. ziem.

Miszewko Garwackie (dekanat płocki)

1445 r. – kościół par. pod wezw. Trójcy Św., → św. Mateusza [transumpt AV 269, f. 115v] 1598 r. – wezw. zm.; św. wł. ziem.

Mława (miasto dekanalne)

W 1466 r. poświadczony kościół par. w M. [Ep. 5, f. 163]; 1504 r. – kościół pod wezw. Trójcy Św. [Ep. 16, f. 211]; 1598 r. – kościół z potw. wezw. [AV 5, f. 158v]; monarszy

Niegowo (dekanat nurski)

1465 r. – kościół par. z wezw. Trójcy Św., → Bożego Ciała, św. św. Jana Chrzciciela, Anny [Ep. 33, f. 130]; 1609 r. – kościół z wezw. potw. [AV 10, f. 115]; św. wł. ziem.

Nowe Miasto (dekanat ciechanowski)

W 1451 r. wzmiankowany rektor kościoła par. [Ep. 5, f. 52]; 1514 r. – kościół par. pod wezw. Trójcy Św. [Pułt. Test. 1, 429v]; 1598 r. – potw. wezw. Trójcy św. [AV 5, f. 345v]; monarszy

– jarmarki:

1565 r. – potw. 3 jarmarków w roku: na św. Trójcy, na Narodzenie NMP, na Trzech Króli [LM II, s. 161].

Nur (miasto dekanalne)

Kościół wzmiankowany w 1406 r. [AGAD, nr 6556]; 1499 r. – kościół z wezw. → Wniebowzięcia NMP; 1609 r. – kościół par. pod wezw. Trójcy Św., → św. Stanisława [AV 10, f. 54v]; monarszy.

– jarmarki:

1565 r. – potw. prawo do czterech jarmarków w roku: na niedzielę Przewodnią „Conductus Paschae”, na św. Trójcy, na św. Dominika, na Jedenastu Tysięcy Dziewic [LM I, s. 167].

Płock (obszar lokacyjny)

Siemowit IV funduje w 1405 r. klasztor dominikanów przy kościele pod wezw. św. Trójcy [MK 187, f. 182-183; transumpt Aleksandra I z 1505 r. – AKP, nr 907]; 1444 r. – potw. klasztor i szpital św. Trójcy dla biednych i chorych [MK 336, f. 39]; 1494 r. – potw. szpital przy klasztorze dominikanów pod wezw. św. Trójcy [ZDMP I, nr 213]; książęcy

Płoniawy (dekanat przasnyski)

Junosza dziedzic z Zaborowa funduje w Płoniawach w 1377 r. kościół par. pod wezw. Trójcy Św., → św. św. Doroty, Mikołaja [AOff.Pult. 135, k. 358; AV 268, f. 195-195v]; 1477 r. – parafia przeniesiona do Podosie [Ep. 6, f. 108]; 1609 r. – kościół filialny ze wezw. skróconym Trójcy Św. [AV 11, f. 67v]; św. wł. ziem.

Podosie Stare (dekanat przasnyski)

Kościół wzmiankowany w 1477 roku przy przeniesieniu par. z Płoniaw [Ep. 6, f. 108]; 1609 r. – kościół z wezw. Trójcy Św. [AV 11, f. 65]; św. wł. ziem.

Rościszewo (dekanat sierpecki)

1383 r. – wzmiankowany kościół par. pod wezw. Trójcy Św., → św. Doroty [AOff.Ploc. 221, f. 374v-375]; 1609 r. – wezw. skrócone → św. Dorota; św. wł. ziem.

Różan (dekanat pułtuski)

W 1513 r. poświadczony erem pod wezw. Trójcy Św. [Ep. 7, f. 179]; 1518 r. – kościół Trójcy Św. w granicach parafii R. [Pułt. Test. 1, f. 358]; 1609 r. – potw. wezw. kościoła filialnego [AV 11, f. 54]; mieszczański

Różan (dekanat pułtuski)

1510 r. – kościół par. z wezw. Trójcy Św., → NMPanny, św. Anny [Ep. 6, f. 175]; 1526 r. – kościół z wezw. NMP; 1609 r. – wezw. tylko św. Anny; monarszy

Rypin (miasto dekanalne)

W 1355 r. fundacja książęca kościół par. pod wezw. Trójcy Św. [DKM, nr 36, s. 325]; 1428 r. – wzmiankowany rektor kościoła par. w R. [Bul. Pol. IV, nr 2172]; 1605 r. – kościół par. z wezw. Trójcy Św. [AV 4, f. 1]; monarszy

Sieluń (dekanat pułtuski)

1394 r. – kościół par. pod wezw. Trójcy Św., → Jedenastu Tysięcy Dziewic, św. Stanisława [Bul. Pol. III, nr 411]; duchowny

Sikórz (dekanat sierpecki)

Kościół par. potwierdzony w 1382 r. [ZDMP I, nr 49]; 1598 r. – kościół par. pod wezw. Trójcy Św. [AV 5, f. 47]; duchowny

Winnica (dekanat pułtuski)

Kościół par. istniejący w 2 poł. XIV w. [KSHG; KZS, t. X, z. 20]; 1449 r. – potw. kościół par. pod wezw. Trójcy św. [Kol. Pułt. I, 1]; 1498 r. – kościół par. Trójcy św. [Zakr. Ziem. Wiecz. Rel. 15, f. 343]; 1609 r. – potw. wezw. Trójcy św. [AV 11, f. 1]; duchowny

Zuzela (dekanat nurski)

1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Trójcy → Leonard [AV 10, f. 67]; duchowny kanonicy regularni

Urban, papież i męczennik (25 V)

Na temat Urbana I papieża wspominał dość szeroko Euzebiusz z Cezarei w swojej historii Kościoła, a jego pontyfikat datowany na lata 223 – 230 został przedstawiony jako czas harmonii oraz tolerancji. Jednak postać Urbana pozostaje wciąż bardziej legendarna, a pewnych informacji historycznych właściwie nie ma. Tradycja utrwalona przez Liber pontificalis przypisuje mu m. in. zastąpienie w liturgii kielichów szklanych złotymi, a także aktywną działalność duszpasterską i doprowadzenie do łaski chrztu wielu rzymskich rodów. Natomiast w powstałej w V w. Passio sancte Ceciliae doszło do pomyłkowego utożsamienia papieża z pojawiającym się wyznawcą o tym samym imieniu, które oznaczało tyle co mieszkańca miasta – obywatela Rzymu. W konsekwencji początkowo pojawiały się nawet dwie daty liturgicznego wspomnienia Urbana wynikające właśnie z pomieszania dwóch właściwie legendarnych postaci, ostatecznie jednak średniowieczne martyrologia i kalendarze przyjęły dzień 25 maja oznaczający męczeństwo^[272]. Jednak dla kultu Urbana kluczowe znaczenie miała chyba barwna legenda hagiograficzna przekazana przez Jakuba de Voragine, który połączył w jednym opowiadaniu szereg wątków. Otóż jeden z nich przekazał, że Urban miał się ukrywać przed ścigającymi go pogańskimi urzędnikami rzymskimi pod krzewem winnym, który w rezultacie ocalił mu życie^[273]. W związku z tym głównie na obszarze Niemiec i Francji zaczął być czczony jako patron winnej latorośli, rolników oraz wszelkich prac polowych, w ten sposób zaczęła go także utrwalać ikonografia^[274]. Najstarszym świadectwem kultu św. Urbana na terenie Mazowsza pozostaje kalendarz czerwiński, który pod dniem 25 maja przewidział obchód liturgiczny papieża i męczennika w rycie święta obowiązkowego. Jednocześnie pojedyncze patrocinium w kościele należącym do uposażenia opactwa w Czerwińsku wskazuje, że był to kult związany przede wszystkim ze środowiskiem kanoników regularnych. Występujące zaś w mazowieckich źródłach, choć sporadycznie, imię Urbana pokazuje iż święty był jednak w jakiś sposób kojarzony w religijnej świadomości społeczeństwa na XV – wiecznym Mazowszu. Baboszewo (dekanat bielski)

Z 1254 r. pochodzi pierwsza wzmianka źródłowa o kościele w B. należącym do uposażenia kanoników regularnych z Czerwińska [NKMaz II, nr 16]; 1401 r. poświadczony pleban w B. [MK 5, f. 102]; 1598 r. – kościół pod wezw. św. Urbana [AV 5, f. 382]; patronat duchowny kanoników regularnych.

Walenty, kapłan (biskup?) i męczennik (14 II)

Nie wiadomo do końca, o którego z dwóch świętych o tym samym imieniu i czczonych tego samego dnia może w tym przypadku chodzić, tym bardziej że obydwie postacie są legendarne. Po raz pierwszy występują w Martyrologium Bedy, który najpierw wspomina kapłana i męczennika z czasów cesarza Klaudiusza, a następnie pisze o biskupie Terni umęczonym przez miejscowego prefekta. O ile pierwszy z nich był według tradycji związany z Rzymem, o tyle drugiego legendy ukazują jako biskupa opiekującego się narzeczonymi^[275]. Błędna interpretacja zapisu z tzw. Katalogu Liberiusza utrwaliła tradycję, że w miejscu pochówku rzymskiego męczennika papież Juliusz I wzniósł świątynię wzmiankowaną w katalogu rzymskich świątyń z VII wieku^[276]. Był zatem kapłan i męczennik czczony przede wszystkim w Rzymie, co utrwaliła również i tamtejsza ikonografia np. w kościele S. Maria Antiqua. Natomiast Jakub de Voragine utrwalił hagiograficzną opowieść o Walentym jako czcigodnym kapłanie, który nie chciał wyrzec się swojej wiary. Według tej opowieści, to właśnie za jego wstawiennictwem córka prefekta, który prowadził go do więzienia, odzyskała wzrok, przez co na chrześcijaństwo nawrócili się wszyscy domownicy urzędnika rzymskiego. Znaczący dla ewentualnego kultu był zawarty w legendzie wykład o imieniu męczennika, które oznaczało „tego, który zachowuje wartości” a zarazem „wytrwałego w wierze”^[277]. Kalendarz czerwiński oraz płocki zawierają pod datą 14 lutego wspomnienie liturgicznego Valentini martiris, który to zapis, bez kluczowego określenia episcopi, sugeruje iż chodziłoby o rzymskiego męczennika. Może to także ewentualnie potwierdzać Złota legenda Jakuba de Voragine znana niewątpliwie w płockim środowisku kościelnym. Jednak ostatecznie nie wiadomo, którego ze świętych o tym samym imieniu, miało upamiętniać pojedyncze wezwanie z kościoła w Łomży.

Łomża (dekanat łomżyński)

Kościół fundowany przed rokiem 1410 nosił pierwotnie wezw. → Piotr, Paweł, Andrzej…[transumpt AV 252, f. 461 – 462v]; 1593 r. – poświadczone inne wezw. → Rozesłania Apostołów, 10 tys. męczenników, Walenty, Zofia [AV 1, f. 348]; duchowny.

Wawrzyniec, diakon i męczennik (10 VIII)

Najstarsze legendy opisujące męczeństwo rzymskiego diakona Wawrzyńca pochodzą dopiero z przełomu V i VI wieku, choć wspomnienie liturgiczne dnia zostało wpisane już do wcześniejszych martyrologiów. Znane było także prawdopodobne miejsce jego śmierci na rzymskim Campo Verano, gdzie w IV wieku wybudowano pierwszą bazylikę, która stała się jednocześnie najważniejszym miejscem kultu Wawrzyńca. Weszła ona w skład rzymskiej liturgii stacyjnej celebrowanej przez papieży i w konsekwencji została uznana za jedną z patriarchalnych bazylik w Rzymie. Liturgiczne wspomnienie Wawrzyńca męczennika stało się zaraz po uroczystości św. św. Piotra i Pawła jednym z najważniejszych rzymskich świąt, co niewątpliwie miało istotne znaczenie dla rozpowszechnia jego kultu zwłaszcza na obszarze cesarstwa^[278]. Wszak to za jego wstawiennictwem cesarz Otton I pokonał w 955 roku pogańskich Madziarów nad rzeką Lech, a zatem można śmiało założyć, iż kult Wawrzyńca dotarł na ziemie polskie tą właśnie drogą. Jednym z najstarszych świadectw czci Wawrzyńca jest relacja Galla Anonima o zwycięstwie Bolesława Krzywoustego nad Pomorzanami, o którym zdecydowała właśnie bezpośrednia interwencja świętego. Był zatem początkowo postrzegany jako święty gwarantujący opiekę przed agresją nieprzyjaciela^[279]. Jednak na popularność jego kultu zwłaszcza w późniejszym średniowieczu miała niewątpliwy wpływ także Złota legenda, która z kolei podkreślała posługę diakona Wawrzyńca wobec biednych i chorych, a kiedy cesarz Walerian zażądał od niego wydania kościelnego majątku, to święty miał ich określić jako „prawdziwy skarb Kościoła”^[280].

Kult diakona i męczennika należał niewątpliwie do najstarszych na terenie płockiego grodu, a pochodzące z połowy XII wieku tzw. zapiski o cudach potwierdzają istotną obecność relikwii Wawrzyńca w katedrze^[281]. Niedługo potem stał się jednym z popularniejszych kultów, na co wskazują dość liczne patrocinia, które były charakterystyczne przede wszystkim dla dawnych ośrodków grodowych oraz zachodniej części diecezji tzw. starego osadnictwa.

Dłutowo (dekanat szreński)

W 1429 r. potw. pleban kościoła w D. [Kurenda, 217]; 1471 r. – rektor kościoła par. [Ep. 5, f. 223v]; 1598 r. – potw. kościół par. z wezw. Wawrzyńca [AV 5, f. 360]; św. wł. ziem.

– jarmarki:

1532 r. – Zygmunt I Stary nadaje prawo do 2 jarmarków w roku: na Zesłanie Ducha Św., św. Wawrzyńca [MK 46, f. 131-131v].

Dobrzejewice (dekanat lipnowski)

W 1358 r. wzmiankowany Jan pleban kościoła par. w D. [MV I, f. 146]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Wawrzyńca [AV 6, f. 304v]; duchowny.

Drozdowo (dekanat bielski)

W 1411 r. wzmiankowany pleban w D. [Pł., nr 1604]; 1510 r. – kościół par. pod wezw. św. Wawrzyńca [Ep. 6, f. 180-181]; 1599 r. – kościół par. z wezw. Wawrzyńca [AV 5, f. 225]; św. wł. ziem.

Gotardowo (dekanat rypiński)

Kościół potwierdzony dopiero w 1510 r., ale zapewne powstał znacznie wcześniej [ACons., TBP, f. 108]^[282]; 1597 r. – kościół par. z wezw. złożonym św. św. Wawrzyńca, → Mikołaja [AV I, f. 201]; św. wł. ziem..

Grudusk (dekanat ciechanowski)

Kościół par. erygowany prawdopodobnie w 1398 r. [AV 267, f. 176- 177]; 1456 r. – kościół pod wezw. św. Wawrzyńca [Ep. 1604, f. 81-83]; 1598 r. – kościół par. z potw. wezw. św. Wawrzyńca [AV 5, f. 328v]; św. wł. ziem..

Kleczkowo (dekanat wiski)

W 1429 r. fundacja kościoła par. w K. z wezw. złożonym → św. Marii Magdaleny, Wawrzyńca, Wszystkich św. [transumpt AV 266, f. 371]; 1442 r. – potw. pleban kościoła par. w K. [AKap.Mąk., f. 21]; 1609 r. – kościół z wezw. zredukowanym → św. Maria Magdalena; św. wł. ziem.

Korytnica (dekanat nurski)

Kościół w K. potw. w 1464 r. [Ep. 9, f. 140v]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Wawrzyńca [AV 10, f. 78v]; królewski

Koziebrody (dekanat bielski)

Biskup Dobiesław eryguje w 1373 r. kościół par. ufundowany w dobrach św. wł. ziem.ch z innym wezw. → św. Jakuba Większego Ap., św. Doroty, Wszystkich św. [NKMaz. III, nr 137, s. 144]; 1598 r. – kościół par. pod wezw. św. Wawrzyńca [AV 5, f. 377]; św. wł. ziem.

Kraszewo (dekanat ciechanowski)

Kościół par. poświadczony w 1435 r. [ADP, perg. 226]; 1599 r. – kościół z wezw. św. Wawrzyńca [AV 6, f. 341]; św. wł. ziem.

Lipno (miasto dekanalne)

W 1483 r. fundacja szpitala z wezw. → Ducha Św., św. Wawrzyńca [AOff.Ploc. 221, f. 125]; 1609 r. – potw. wezw. szpitala [AV 6, f. 290]; książęcy

Łomża (dekanat łomżyński)

W 1597 r. wzmiankowany kościół filialny pod wezw. św. Wawrzyńca [AV, f. 349]; 1609 r. – kościół z potw. wezw. św. Wawrzyńca [AV 10, f. 217v].

Łomża (dekanat łomżyński)

Kościół erygowany przed 1410 r. z wezw. złożonym → św. Piotr i Paweł Ap., Andrzej, Wawrzyniec, Katarzyna [transumpt AV 252, f. 461-462v]; 1609 r. – kościół z innym wezw. → Rozesłania Ap.; książęcy

Mława/Kozielsk (dekanat mławski)

W 1598 r. wzmiankowana kaplica św. Wawrzyńca fundacji mieszczańskiej na przedmieściu [AV 5, f. 161v]; mieszczański

Okunino (dekanat nurski)

W 1419 r. poświadczony pleban w O. [AC 2, nr 148]; 1432 r. – kościół par. pod wezw. św. Wawrzyńca [Ep. 33, f. 480]; 1609 r. – kościół z potw. wezw. św. Wawrzyńca [AV 10, f. 125]; św. wł. ziem..

Płock (Wzgórze Tumskie)

Enigmatyczna świątynia z wezw. św. Wawrzyńca wzmiankowana w falsyfikacie mogileńskim datowanym na 1065 r. , ale w rzeczywistości sporządzonym dopiero w pocz. XIII w. [CDM I, nr 22]^[283]; duchowny?.

Poniatowo (dekanat szreński)

W 1598 r. wzmiankowany kościół filialny par. Chamsk z wezw. św. Wawrzyńca [AV 5, f. 367v].

Rogotwórsk (dekanat bielski)

Kościół par. potwierdzony już w 1339 r. [Lites I, s. 168]; 1516 r. – informacja o budowie nowego kościoła w R. [Ep. 149, f. 231]; 1598 r. – kościół par. pod wezw. św. Wawrzyńca [AV 5, f. 292]; duchowny

Sierpc (dekanat sierpecki)

W 1597 r. wzmiankowana kaplica pod wezw. św. Wawrzyńca [AV I, f. 241].

Słupia (dekanat bielski)

W 1379 r. fundacja kościoła par. z wezw. złożonym → NMPanna, św. Jakub Mn. Ap., Wawrzyniec, Wszyscy św. [NKMaz. III, nr 218, s. 234]; 1598 r. – kościół z wezw. św. św. Jakuba i Wawrzyńca [AV 5, f. 287]; 1609 r. – kościół par. tylko z wezw. św. Wawrzyńca [AV 8, f. 189]; duchowny benedyktyni płoccy

Staroźreby (dekanat bielski)

Pierwsza wzmianka o kościele par. z 1442 [AKap.M., nr 19]; 1450 r. – kościół par. należący do chorążego gostynińskiego Stanisława z Sokołowa [Ep. 5, f. 66v]; 1598 r. – kościół par. pod wezw. św. Wawrzyńca [AV 5, f. 291v]; św. wł. ziem.

Sulerzyż (dekanat płoński)

Erygowanie parafii być może w l. 1401-1428 [Żebr., s. 49]^[284]; pierwsza pewna wzmianka źródłowa o kościele par. z 1459 r. [Ep. 5, f. 100]; 1598 r. – kościół par. z wezw. Wawrzyńca [AV 5, f. 214]; św. wł. ziem.

Szwelice (dekanat pułtuski)

Kościół par. potw. w 1418 r. [Bul. Pol. IV, nr 267]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. Wawrzyńca [AV 11, f. 42]; duchowny.

Szyszki (dekanat pułtuski)

Kościół par. potw. w 1401 r. [Bul. Pol. III, nr 743]; 1609 r. – kościół par. z wezw. Wawrzyńca [AV 11, f. 32]; duchowny.

Wielgie (dekanat dobrzyński)

Parafia erygowana prawdopodobnie w l. 1386-91 [Żebr., s. 45]^[285]; 1506 r. – kościół par. [ACons., TBP, f. 108]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. Wawrzyńca [AV 6, f. 368-371v]; św. wł. ziem.

Zakroczym (dekanat czerwiński)

W 1415 r. wzmiankowany kościół filialny św. Wawrzyńca [MK 166, f. 14v-15v]; 1498 r. – wzmiankowany kościół św. Wawrzyńca [MK 9, f. 220v]; 1598 r. – kościół filialny na przedmieściu pod wezw. św. Wawrzyńca [AV 5, f. 116]; książęcy

Żukowo Wielkie (dekanat czerwiński)

W 1394 r. wzmiankowany rektor kościoła w Ż. [BOZ 70, f. 156 – 158]; 1598 r. – kościół pod wezw. św. Wawrzyńca [AV 5, f. 127]; duchowny

Wincenty, diakon męczennik (22 I)

Diakon męczennik żyjący na obszarze Hiszpanii w czasach Dioklecjana, o którym najwcześniejsza wzmianka znajduje się w pismach Grzegorza z Tours oraz Wenancjusza Fortunata wspominającego pierwsze dedykowane mu świątynie. Natomiast najważniejszą rolę w rozpowszechnieniu kultu Wincentego przede wszystkim na obszarze Hiszpanii oraz Francji miały kazania św. Augustyna określające go jako mistrza słowa oraz męczennika podwójnego zwycięstwa^[286]. Nawiązuje do tego wyraźnie legenda w zbiorze Jakuba de Voragine, która opisuje młodego człowieka najpierw odważnie przeciwstawiającego się oskarżeniom rzymskiego gubernatora, a następnie z poczuciem humoru znoszącego aż do śmierci kolejno mu zadawane tortury. Kiedy wreszcie po zabiciu Wincentego chciano zatrzeć wszelki ślad po nim niszcząc ciało, to jednak przetrwało ono zarówno wrzucenie do morza jak i atak drapieżników. W ten sposób Wincenty odniósł podwójne zwycięstwo albowiem pierwszy raz za życia, a następnie po śmierci, najpierw pokonując ogień i później wodę^[287]. Obecność relikwii męczennika w katedrze płockiej już w połowie XII wieku może wskazywać, że jego kult należał do najwcześniejszych na terenie diecezji^[288]. Liturgiczne wspomnienie Wincentego diakona i męczennika zostało odnotowane także w kalendarzu czerwińskim oraz płockim w rycie prostym. Również skromna ilość potwierdzonych patrociniów oraz mała popularność imienia pozostaje świadectwem, że kult Wincentego, choć obecnego od początków funkcjonowania diecezji, raczej się nie przyjął w kulturze religijnej szerokiej społeczności Mazowsza. Świadczy o tym także zastępowanie jego patrocinium przez inne popularniejsze wezwania jak choćby św. Piotra i Pawła lub Wawrzyńca.

Daniszew (dekanat wyszogrodzki)

Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1398 r. [ADP, perg. 116]; 1449 r. – kościół par. pod wezw. św. Wincentego [Ep. 5, f. 32v]; 1598 i 1609 r. – kościół par. z wezw. zm. → Piotr i Paweł [AV 55, f. 189 i AV 8, f. 123v]; św. wł. ziem.

Święcieniec (dekanat płocki)

W 1404 r. pierwsza wzmianka o kościele par. pod wezw. św. Wincentego [Bul. Pol. III, nr 958]; 1448 r. – kościół par. pod wezw. św. Wincentego [Ep. 5, f. 14]; 1451 r. – rektor kościoła par. św. Wincentego [Ep. 5, f. 58]; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Wawrzyńca [AV 5, f. 98]; duchowny.

Złotoryja (dekanat wyszkowski)

W 1502 r. erygowany kościół par. z wezw. złożonym → Wszyscy św., Wniebowzięcie NMP, św. Stanisław, Wincenty, Katarzyna [Ep. 33, f. 76]; 1609 r. – potw. wezw. w całości z Wincentym [AV 10, f. 65v]; duchowny

Wit, męczennik (Modest i Krescencja) (15 VI)

Najstarsza legenda na temat postaci Wita i wspominanych razem z nim Modesta i Krescencji, choć została zredagowana dopiero w VII wieku, to jednak utrwaliła szybko kult rzymskiego męczennika, a jego imię było konsekwentnie wpisywane do większości średniowiecznych martyrologiów. Był zaliczany do popularnej w średniowieczu grupy 14 świętych wspomożycieli, których wstawiennictwa przyzywano w trudnych przypadkach losowych lub chorób tzw. traumatycznych^[289]. Do takiej roli predestynowała Wita przede wszystkim barwna hagiografia, w której przedstawiany jest jako pochodzący z Sycylii młodzieniec uzdrawiający z paraliżu lub epilepsji ludzi często mu nieprzyjaznych. Najpierw bowiem uleczył rzymskiego prefekta, któremu sparaliżowało rękę w czasie, kiedy ten go biczował, a następnie przywrócił wzrok nieżyczliwemu jego chrześcijańskiej wierze ojcu. Najważniejszym jednak dokonaniem miało być uzdrowienie z epilepsji syna cesarza Dioklecjana, który mimo to skazał Wita wraz z jego pedagogiem Modestem oraz mamką Krescencją na śmierć męczeńską w kotle z wrzącym olejem^[290].

Kult Wita szybko rozprzestrzenił się na obszarach Europy zachodniej i środkowej, co potwierdzają przede wszystkim liczne świątynie pod jego wezwaniem. Został przede wszystkim patronem jednego z pierwszych kościołów w państwie Przemyślidów, co jak się wydaje miało decydujące znaczenie dla pojawienia się jego kultu w piastowskiej Polsce^[291]. Jego obecność potwierdzają nie tylko patrocinia, ale przede wszystkim kronika Mistrza Wincentego opisująca akrobatyczne wyczyny Wita stającego na czele wyprawy wojsk Bolesława Krzywoustego na Pomorzan^[292]. Obecność wezwań św. Wita wśród patrociniów diecezji płockiej, choć dość późno potwierdzonych należałoby postrzegać jako odbicie czeskich wpływów oraz ożywienia jego kultu w monarchii Luksemburczyków^[293]. Zwłaszcza, że tylko w jednym patrocinium przywołanie Wita i Modesta wskazuje na bezpośrednie inspiracje legendą hagiograficzną, a w innych przypadkach męczennik występuje pojedynczo stanowiąc główne wezwanie.

Sierpc (dekanat sierpecki)

W 1375 r. pierwsza wzmianka o kościele par. w S. [PG 2, f. 135]; 1488 r. – pleban kościoła par. św. Wita w S. [Ep. 16, f. 214v- 215v]; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Wita [AV 5, f. 60v]; duchowny.

– jarmarki:

1450 r. – książę Włodzisław I ustanawia jarmark na św. Wita [MK 336, f. 52v]; 1489 r. – nadanie prawa do jarmarku na św. Łucję [MK 6, f. 219v]; 1565 r. – potw. prawa do 3 jarmarków w roku: na św. Wita, św. Łucję, na Podwyższenie Krzyża Św. [LM I, s. 172].

Sońsk (dekanat ciechanowski)

W 1385 r. wzmiankowany kościół par. w S. [KDKM, nr 112]; 1435 r. – rektor kościoła par. w S. [ADP, perg. 226]; 1598 r. – kościół par. pod wezw. św. Wita i Modesta [AV 5, k. 319]; św. wł. ziem.

Szczuka (dekanat rypiński)

Kościół potwierdzony dopiero w 1510 roku, ale zapewne powstał znacznie wcześniej [ACons., TBP, f. 108]^[294]; 1623 r. – kościół par. potw. z wezw. złożonym → św. Wit, Fabian i Sebastian, Wszyscy św. [AV 14, f. 18];

Szczutowo (dekanat rypiński)

Fundacja kościoła po roku 1401 [AOff.Pl. 192, f. 5]^[295]; 1506 – parafia w dek. ryp. [ACons., TBP, f. 107]; 1597 r. – kościół par. pod wezw. złożonym → św. Wit, Wszyscy św. [AV I, f. 204]; duchowny

Wniebowzięcie NMP (15 VIII)

Święto akcentowało teologiczną prawdę podkreślającą, że Maria jako pierwsza z ludzi osiągnęła zbawienie, a wywyższona do niebieskiej chwały stale się wstawia za swoim ludem i pozostaje wizerunkiem Kościoła. Kult tej tajemnicy narodził się na Wschodzie w związku z budową ok. 450 roku bazyliki w Jerozolimie na zboczach góry Oliwnej, gdzie według apokryfów znajdował się grób Matki Bożej. W związku z tym Kościół wschodni świętował już w VI wieku uroczystość „Zaśnięcia Matki Bożej”, która należała do grupy 12 najważniejszych obchodów roku liturgicznego. Natomiast najstarszym świadectwem weneracji tego święta w Kościele zachodnim jest Ewangeliarz z Würzburga pochodzący z VII wieku i przewidujący obchód Wniebowzięcia pojmowanego jeszcze jako zewnętrzna kwalifikacja liturgiczna bez dotykania celebrowanej tajemnicy, a zatem celebrowało się nie samo Wniebowzięcia, ale Matkę Boga w dniu dedykowanym Wniebowzięciu^[296]. Jednak od tego czasu dzień był już wpisywany do wszystkich kalendarzy i kodeksów liturgicznych, a wraz z rozpowszechnieniem kultu rozwijała się teologiczna refleksja nad jego znaczeniem, a która w konsekwencji doprowadziła do ukształtowania odrębnego wezwania^[297]. W Polsce święto Wniebowzięcia przyszło wraz z chrześcijaństwem jako integralny element czci oddawanej Matce Bożej, co pokazują najstarsze kalendarze liturgiczne. Niewątpliwie jednak jednym z najważniejszych miejsc kultu tajemnicy Wniebowzięcia na ziemiach polskich była właśnie katedra płocka, która już od początków XII wieku 15 sierpnia gromadziła ludzi na czuwanie a współczesne relacje źródłowe utrwaliły przypadki cudownych uzdrowień i przypisywanych wstawiennictwu Matki Bożej^[298]. Na terenie diecezji płockiej dość wcześnie zostały także potwierdzone patrocinia odwołujące się do tajemnicy Wniebowzięcia, które następnie stały się najpopularniejszymi spośród innych wezwań maryjnych. Na rozpowszechnianie kultu miała zapewne wpływ tradycyjnie już Złota legenda Jakuba de Voragine, a przeznaczony na dzień 15 VIII tekst podkreślał, że Matka Boża odchodząc do niebieskiej chwały nie zostawia wiernych Jej ludzi sierotami. Pod Jej znakiem bowiem można pokonać silniejsze liczebnie wojska przeciwnika, ale przede wszystkim Maria Panna gwarantuje ratunek z mocy złego ducha. Tak jak to miało miejsce z rozpustnym mnichem, który idąc grzeszyć miał jednak w zwyczaju oddawać cześć ołtarzowi Matki Bożej. Kiedy więc pewnego dnia obciążony grzechami uległ tragicznemu wypadkowi, to z mocy piekieł ocaliło go wstawiennictwo Błogosławionej Dziewicy wracającej mu życie wraz z szansą poprawy^[299].

Bodzanów (dekanat wyszogrodzki)

Kościół par. w B. potw. w 1445 r. [AKP 50, f. 7v]; 1450 r. – pleban kościoła par. w B. [Ep. 5, f. 48-48v]; 1599 r. – kościół par. pod wezw. Wniebowzięcia NMP [AV 5, f. 176v]; duchowny norbertanki płockie

– jarmarki:

1415 r. – Janusz I nadaje prawo do jarmarku na Zesłanie Ducha Św. [Mąk. KDNorb., s. 65].

Chotomów (dekanat nurski)

1391 r. – wzmiankowany pleban kościoła w Chotomowie [transumpt AV 276, f. 406]; 1436 r. – potw. pleban kościoła w Ch. należącego do dóbr biskupich [AGAD, nr 6609; BOZ 70, f. 187]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. Wniebowzięcia NMP, Zwiastowania NMP [AV 10, f. 124]; duchowny

Duczymin (dekanat przasnyski)

W 1496 r. potw. erygowania kościoła par. z wezw. św. Augustyna w D. [Ep. 15, f. 155]; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Augustyna, Wniebowzięcia NMP [AV 5, f. 230]; św. wł. ziem.

Gąsiorowo (dekanat pułtuski)

W 1394 r. potw. kościół par. pod wezw. → Wniebowzięcia NMP, św. Jana Chrzciciela, Jedenastu Tysięcy Dziewic [Bul. Pol., t. III, nr 385]; 1609 r. – kościół par. z wezw. skróconym → św. Jan Chrzciciel; duchowny

Gostynin (zamek książęcy)

W 1439 r. Stanisław biskup eryguje kaplicę przy zamku na prośbę ks. Siemowita pod wezw. → Trójcy Św., Wniebowzięcia NMP, św. Stanisława [Kat. Rkps. Bibl. Kórnickiej, s. 405]; 1598 r. – kaplica zamkowa z potw. wezw. fundacyjnym [AV 5, f. 20v]; książęcy

Grabowo (dekanat łomżyński)

W 1457 r. wzmiankowany rektor kościoła w Grabowie [Ep. 5, f. 89v-90]; 1488 r. – erygowanie kościoła par. z tytułem NMP [Ep. 11, f. 49v-50]; 1597 r. – kościół par. pod wezw. Wniebowzięcia NMP [AV I, f. 326]; 1609 r. – potw. wezw. [AV 10, f. 162]; św. wł. ziem.

Grajewo (dekanat łomżyński)

W 1478 r. Jan z Białowieży, dworzanin ks. Kazimierza biskupa, funduje w swoich dobrach kościół par. pod wezw. Trójcy Św., Wniebowzięcia NMP, św. Stanisława [AGAD, Kap. 62; transumpt AV 47, f. 479]; 1479 r. – pleban kościoła w G.; 1609 r. – kościół par. z tytułem skróconym → Trójcy Św; św. wł. ziem.

Kołaki Stare (dekanat wiski)

Kościół par. potw. w 1463 r. [Ep. 9, f. 89v]; 1609 r. – kościół par. z wezw. Wniebowzięcia NMP [AV 10, f. 233]; św. wł. ziem.

Lipno (miasto dekanalne)

W 1382 r. wzmiankowany pleban kościoła w L. [ADP, perg. 84]; 1390 r. – potw. kościół par. [AOff.Pl. 191, f. 61]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. Wniebowzięcia NMP [AV 6, f. 289]; monarszy

– altarie:

1390 r. – potw. konsekracji ołtarzy: NMP, św. św. Stanisława i Wojciecha [[AOff.Pl. 191, f. 61].

Mnich (dekanat gostyński)

W 1399 r. biskup Jakub eryguje kościół par. fundowany przez Szczepana z Mnicha z rodu Wężyków pod wezw. Wniebowzięcia NMP, św. św. Jana Chrzciciela, Mikołaja [AOff.Ploc. 230, f. 123]^[300]; 1487 r. – pleban kościoła par. w M. [Ep. 10, f. 487]; 1609 r. – kościół par. z wezw. skróconym → św. Mikołaj; św. wł. ziem.

Nur (miasto dekanalne)

Rektor kościoła par. w N. wzmiankowany w 1406 r. [AGAD, nr 6556]; 1499 r. – kościół z wezw. Wniebowzięcia NMP [MK 32, f. 223]; 1609 r. – kościół par. z innym wezw. → Trójca Św., św. Stanisław; monarszy.

Osiek (dekanat rypiński)

Kościół par. fundowany w 1388 r. [AOff.Ploc. 191, f. 61; transumpt AV 269, f. 277]; 1480 – Maciej prezbiter kościoła [AC III/1, nr 519]; 1597 r. – kościół par. z wezw. Wniebowzięcia NMP [AV I, f. 203]; św. wł. ziem.

Pawłowo (dekanat przasnyski)

1456 r. – fundacja przez Mikołaja Nagórkę kościoła par. z wezw. → NMP, św. Augustyn; 1598 r. – kościół par. z wezw. Wniebowzięcia NMP [AV 5, f. 239v]; św. wł. ziem.

Przasnysz (miasto dekanalne)

Kościół par. wzmiankowany w 1443 r. [KDKM, nr 189]; 1511 r. – kościół par. z wezw. → św. Wojciech; 1598 r. – kościół par. pod wezw. Wniebowzięcia NMP, św. Wojciecha [AV 5, f. 243]; monarszy.

Radziłów (dekanat łomżyński)

W 1472 Piotr bp płocki eryguje kościół par. pod wezw. → Wniebowzięcia NMP, św. św. Barbary, Jakub St. Ap., 10 tys. męczenników [Ep. 33, f. 74]; 1485 r. – wzmiankowany Bernard pleban kościoła par. w R. [Ep. 11, f. 198]; 1609 – kościół z wezw. zm. → Narodzenia NMP; królewski

Sarnowo (dekanat szreński)

Kościół fundowany być może krótko po 1367 [Mąk., s. 39]^[301]; 1448 r. – pierwsza wzmianka źródłowa o plebanie w S. [Ep. 5, f. 14v]; 1599 r. – kościół par. pod wezw. Wniebowzięcia NMP [AV 6, f. 357]; św. wł. ziem.

Siecień (dekanat dobrzyński)

W 1502 r. potw. pleban kościoła par. w S. [Ep. 16, f. 130v]; 1597 r. – kościół par. pod wezw. Wniebowzięcia NMP [AV I, f. 259]; 1609 r. – kościół par. z wezw. zm. → Narodzenie NMP; św. wł. ziem.

Sierpc (miasto dekanalne)

W 1484 r. kapituła płocka decyduje o erygowaniu nowego kościoła w miejscu objawień i cudów w S. [AKP 50, f. 33-34]; 1484 r. – Janusz ks. Mazowsza ofiaruje sumy na budowę kościoła pod wezw. Wniebowzięcia Matki Bożej [AGAD, nr 898; zob. także KDKM, nr 152]; 1488 r. – wzmiankowany prepozyt kościoła Matki Bożej i sanktuarium Wniebowzięcia NMP [Ep. 16, f. 214v-215]; 1498 r. – kaplica pod wezw. NMPanny w S. [MRPS II, nr 1168]; 1517 r. – fundacja kolegium mansjonarzy przy kościele Wniebowzięcia NMP przez biskupa Erazma [Ep. 10, f. 396-400]; 1594 – kościół pod wezw. NMP [AV 1, f. 162]; 1598 r. – potw. wezw. → NMP [AV 5, f. 62]; duchowny/monarszy

Stoczek (dekanat nurski)

W 1518 r. erygowanie kościoła par. pod wezw. → Ducha św., Wniebowzięcia NMP, → św. Zygmunta [Ep. 2, f. 322; transumpt – AV 252, f. 284v]; 1609 r. – kościół pod wezw. Wniebowzięcia NMP, św. Zygmunta [AV 10, f. 73-73v]; św. wł. ziem.

Strzegowo (dekanat płoński)

W 1420 r. erygowanie kościoła z wezw. Wniebowzięcia NMP → św. św. Mateusza Ap., Stanisława, Doroty, Katarzyny [AOff.Pult. 139, f. 215v]; 1518 r. – kościół par. z innym wezw. → Anna; św. wł. ziem.

Tłuchowo (dekanat dobrzyński)

W 1401 r. wzmiankowany Maciej rektor kła w T. [UC I, k. 430]; 1609 r. – kościół par. z wezw. Wniebowzięcia NMP [AV 6, f. 345v]; św. wł. ziem.

Zaręby (dekanat wyszkowski)

W 1449 r. wzmianka o budowie kościoła w Z. [Ep. 5, f. 33]; 1462 r. – potw. pleban w Z. [Ep. 9, f. 65v]; 1521 r. – erygowanie parafii z wezw. Wniebowzięcia NMP → św. św. Stanisława, Mikołaja, Małgorzaty, Apolonii i Otylii [Ep. 33, f. 87]; 1609 r. – kościół z wezw. zmodyfikowanym Wniebowzięcia NMP, → św. Mikołaja, Stanisława, Leonarda [AV 10, f. 36v]; św. wł. ziem.

Złotoryja (dekanat wyszkowski)

Kościół par. erygowany w 1502 r. w dobrach biskupich pod wezw. → Wszystkich św., Wniebowzięcia NMP, św. św. Stanisława, Wincentego, Katarzyny [Ep. 33, f. 76; transumpt AV 252, f. 5]; 1609 r. – kościół par. z wezw. Wniebowzięcia NMP, → św. św. Stanisława, Wincentego… [AV 10, f. 65v]; duchowny

Wojciech, biskup i męczennik (23 IV)

Na temat kultu męczennika ściśle związanego z początkami państwa piastowskiego istnieje już ogromna literatura przedmiotu, która podkreśla błyskawiczne tempo rozwoju czci świętego przede wszystkim na ziemiach polskich^[302]. W samym Płocku kult Wojciecha pojawił się bardzo wcześnie i należał do najważniejszych, na co wskazuje tekst ślubowania biskupa elekta zawarty w XII – wiecznym Pontyfikale i odwołujący się do autorytetu św. Piotra i Wojciecha, którzy stawali się odbiorcami jego zobowiązania oraz gwarantami władzy pasterskiej^[303]. Znaczenie Wojciecha na grodzie płockim potwierdza także jego patrocinium należące do klasztoru benedyktynów i potwierdzone już w 1203 roku. Można je łączyć z polityką Konrada Mazowieckiego nawiązującego do państwowotwórczej tradycji przodków, a także z wysiłkami misyjnymi władcy Mazowsza prowadzonymi na kierunku północno – wschodnim. Zauważalny renesans Wojciechowych patrociniów w diecezji płockiej może wskazywać zaś, że w początkach XV wieku nastąpiło pogłębienie idei świadomości związku z Koroną Królestwa Polskiego w znaczący sposób odwołującej się do opieki świętego patrona. Jednak hagiografia Wojciecha predestynowała go nie tylko na patrona królestwa, ale także opiekuna szerszych warstw społecznych. Miał być bowiem prawdziwym pasterzem o łagodnym sercu, łatwo wybaczającym winy oraz wstawiającym się w obronie słabych i pokrzywdzonych^[304].

Czerwińsk (dekanat czerwiński)

W 1389 r. wzmiankowany kościół par. pod wezw. św. Wojciecha należący do opactwa kanoników regularnych [BOZ 70, f. 128-130]; 1429 r. – kościół par. w Cz. z wezw. św. Wojciecha [AGAD, nr 6598]; 1472 r. – prepozyt kościoła pod wezw. św. Wojciecha [BOZ 72, f. 14v]; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Wojciecha [AV 5, f. 129v]; duchowny kanonicy regularni.

Kikół (dekanat lipnowski)

W 1480 r. wzmiankowany pleban kościoła w K. [MHDW IV 22, 25]; 1517 r. – Stanisław pleban kościoła par. w K. [ACI III/1, 400]; 1609 r. – kościół z wezw. św. Wojciecha [AV 6, f. 291]; monarszy

Malużyn (dekanat mławski)

W 1449 r. wzmiankowany pleban kościoła par. w M. [ACI III, 8]; 1470 r. – potw. iż kościół par. został ufundowany przez zmarłego Piotra z M. oraz należy do patronatu dziedziców z M. [Ep. 5, f. 219]; 1599 r. – kościół par. z wezw. św. Wojciecha [AV 5, f. 351]; św. wł. ziem.

Mochowo (dekanat sierpecki)

Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1479 r. [Ep. 10, f. 188]^[305]; 1598 r. – kościół par. pod wezw. św. Wojciecha [AV 5, f. 56v]; św. wł. ziem.

Nasielsk (dekanat ciechanowski)

Kościół w N. należący do dóbr kanoników regularnych z Cz. wzmiankowany w 1254 r. [NKMaz. II, nr 16]; 1324 r. – rektor kościoła par. [BOZ 70, f. 86]; 1430 r. – kościół par. św. Wojciecha należący do kanoników regularnych [Bul. Pol. IV, nr 2510]; 1514 – kościół par. św. Wojciecha należący do opactwa w Cz. [BOZ 71, f. 112]; 1598 r. – potw. wezw. św. Wojciecha [AV5, k. 312]; duchowny kanonicy regularni

Płock (Wzgórze Tumskie)

Pierwsza wzmianka źródłowa poświadczająca patrocinium św. Wojciecha na grodzie płockim pochodzi z 1228 r. [CDM, nr 266]; 1444 r. – klasztor św. Wojciecha na zamku płockim [MK 3, f. 307v-308]; 1458 – opactwo benedyktynów św. Wojciecha [ACI III, nr 28]; 1514 r. – informacja o pieczęci konwentu św. Wojciecha w P. [Ep. 2, f. 38]; 1598 r. – kościół klasztorny z wezw. św. Wojciecha [AV 1, f. 152r]; monarszy

Poryte (dekanat łomżyński)

Kościół par. w P. erygowany w 1385 r. [transumpt AV 47, f. 422]; 1450 r. – potw. rektor kościoła par. [Ep. 5, f. 46]; 1609 r. – kościół pod wezw. św. Wojciecha [AV 10, f. 152]; duchowny

Przasnysz (miasto dekanalne)

1443 r. – pierwsza udokumentowana wzmianka o kościele par. w P. [KDKM, nr 189]; 1490 r. – informacja o dniu patronalnym P. obchodzonym na św. Wojciecha [Ep. 11, 306v]; 1511 r. – potw. kościoła par. z wezw. św. Wojciecha [Pułt. Test. 1, 407]; 1598 r. – kościół par. pod wezw. → Wniebowzięcie NMP, św. Wojciecha [AV 5, f. 243]; monarszy.

– kaplice, altarie:

1502 r. – potw. erygowania kaplicy ufundowanej przez Jana Kostkę pod wezw. NMP, św. św. Bartłomieja, Cecylii i Barbary usytuowanej w prawej nawie [Ep. 16, f. 139v]; 1519 r. – potw. altarii pod wezw. Bożego Ciała oraz altarii Trójcy św. fundowanych przez kanonika pułtuskiego Michała [Ep. 2, f. 487]

– jarmarki:

1565 r. – potw. prawo do trzech jarmarków w roku: na św. Wojciecha, św. Jakuba, św. Katarzyny [LM, s. 14].

Puchały (dekanat wiski)

Kościół par. erygowany w 1411 r. z wezw. złożonym → NMPanna, św. św. Wojciech, Stanisław, Mikołaj, Małgorzata [AOfPult. 139, f. 345v]; 1423 r. – potw. pleban kościoła par. w P. [MK 3, f. 34v]; 1609 r. – kościół z wezw. skróconym → Małgorzata [AV 10, k. 258v]; św. wł. ziem.

Raciąż (dekanat bielski)

W 1429 r. poświadczony pleban kościoła w R. [ADP, perg. 202]^[306]; 1472 r. – kościół par. pod wezw. św. Wojciecha [ACI III, nr 896]; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Wojciecha [AV 5, f. 378v]; monarszy

Rypin (miasto siedziba dekanatu)

Kościół filialny św. Wojciecha wzmiankowany w 1605 r. [AV 4, f. 4, 9v]^[307].

Serock (dekanat pułtuski)

W 1426 r. wzmiankowany kapelan w S. [Zakr. I, 1924]; 1457 r. – Stanisław rektor kościoła par. [Ep. 5, f. 86]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Wojciecha [AV 11, f. 12]; książęcy

Solec (dekanat gostyński)

Rektor kościoła par. w S. wzmiankowany w 1476 r. [KDNorb., f. 180]^[308]; 1516 r. – poświadczenie kościoła par. [Ep. 2, f. 141]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. św. Wojciecha [AV 7, f. 295]; duchowny

Stupsk (Stopsko, dekanat mławski)

W 1461 r. wzmiankowany rektor kościoła par. [Ep. 5, f. 123]; 1598 r. – kościół par. pod wezw. św. Wojciecha [AV 5, f. 155r]; św. wł. ziem.

Ślubowo (dekanat pułtuski)

Świątynia filialna na terenie parafii → Niegowo poświadczona w 1488 r. z wezwaniem złożonym → Wniebowzięcie NMP, Barbara, Leonard, Wojciech, Anna [Ep. 33, f. 129v].

Wronie/Andrzejewo (dekanat wyszkowski)

Kościół erygowany w 1433 r. [transumpt AV 276, f. 381]; 1444 r. – poświadczony pleban [AKP 50, f. 6]; 1609 r. – kościół par. z wezw. św. Bartłomieja, Wojciecha [AV 10, f. 61v]; duchowny

Zagroba Kościelna (dekanat płocki)

Parafia w Zagrobie powstała prawdopodobnie w poł. XIV w. [Żebr., s. 39]; 1380 r. – pierwsza wzmianka źródłowa o kościele par. w Z. [ACI III, nr 308]^[309]; 1406 – kościół pod wezw. św. Wojciecha [ADP, perg. 140]; 1598 r. – kościół z wezw. św. Wojciecha [AV 5, f; 290]; duchowny benedyktyni

Zambski Kościelne (Zambska, dekanat wyszkowski)

Pierwsza wzmianka o kościele w Z. pochodzi z 1 połowy XIII w. – 123(?) [CDM I, nr 301]; 1457 r. – wzmiankowany prepozyt i rektor kościoła par. w Z. [Ep. 5, f. 84v]; 1609 – kościół par. z wezw. św. Wojciecha [AV 10, f. 22]; duchowny benedyktyni płoccy.

Złotoria (dekanat lipnowski)

Parafia poświadczona w 1506 r. [ACons., TBP, f. 108]; 1609 r. – kościół par. z wezw. św. Wojciecha [AV 6, f. 303]; monarszy

Żałe (dekanat rypiński)

Kościół par. w Ż. wzmiankowany w 1457 r. [ACI III, 27]; 1502 – kościół pod wezw. św. Wojciecha [ACI III, 206]; 1597 r. – kościół z innym wezw. → Anna; św. wł. ziem..

Wszyscy Święci (1 XI)

Pierwsze świadectwa czci oddawanej świętym w aspekcie zbiorowym pochodzą z IV wieku z Antiochii, w której tamtejsze wspólnoty chrześcijan wenerowały zbiorowe wspomnienia Wszystkich Męczenników. Teologiczne uzasadnienie uczczenia Wszystkich Świętych w osobnym święcie uzasadniał także św. Jan Chryzostom w jednym z kazań. Wpłynęło to także na rozwój kolektywnej weneracji świętych na Zachodzie, czego świadectwem jest procesja błagalna poprowadzona w Rzymie w 590 r. kiedy to po raz pierwszy odmówiono litanię wzywając wsparcia wszystkich świętych. Natomiast jednym z ważniejszych wydarzeń dla ukształtowania kultu była najpierw konsekracja rzymskiego Panteonu w 609 roku ku czci Matki Bożej i Wszystkich Męczenników, a następnie w 741 roku dedykacja oratorium w bazylice św. Piotra dla przechowywania relikwii wszystkich apostołów, męczenników oraz wyznawców. Z kolei papież Grzegorz IV w 835 roku wprowadził oficjalnie do kalendarza liturgicznego święto Wszystkich Świętych wyznaczając datę jego obchodu na 1 listopada, co nawiązywało także do kultury nordyckiej wenerującej wtedy przejście w porę zimną oznaczającą zmianę aktywności ludzi. W rozpowszechnieniu kultu Wszystkich Świętych zatem chodziło o sakralizację pogańskiego święta, w związku z tym szybko pojawiło się własne oficjum liturgiczne oraz co liczniejsze patrocinia na obszarze Europy zachodniej na przełomie IX-X wieku^[310]. W Polsce pierwsze świadectwo kultu należy odnieść do połowy XIII wieku, a stanowi go wzmianka w Cudach św. Stanisława o szaleńcu przywiązanym do kościoła Wszystkich Świętych^[311]. Niewątpliwie ważnym miejscem czci tej tajemnicy teologicznej także Praga, w której kaplica na zamku królewskim Przemyślidów była dedykowana właśnie Wszystkim Świętym, a szczególną pobożność w tym kierunku wykazywał Wacław II^[312]. Nie wykluczone zatem, że na obszar diecezji płockiej kult Wszystkich Świętych mógł dotrzeć właśnie za pośrednictwem praskiego dworu, zwłaszcza iż córka Przemysła Ottokara II pozostając przez krótki czas żoną Bolesława II rezydowała w Płocku. Istotne znaczenie dla popularności kultu miała wreszcie legenda Jakuba de Voragine, który powołując się na pisma ojców Kościoła uzasadniał słuszność czci oddawanej Wszystkim Świętym w jednej uroczystości. Najważniejszym było, jak się wydaje, przekonanie, iż za przyczyną świętych wzywanych jednocześnie Bóg łatwiej wysłucha naszych próśb oraz wybaczy zaniedbania. Wstawiennictwo niezliczonej rzeszy świętych staje się skuteczniejsze, a ich zasługi oraz miłość czynią nas bogatymi w łaskę ułatwiającą wejście do nieba^[313].

Brzozie (dekanat rypiński)

Kościół par. potwierdzony w 1418 r. [Bul. Pol., t. IV, nr 267]; 1598 r. – kościół par. z wezw. Wszystkich Św. [AV I, f. 193v]; 1604 – potw. wezw. [AV 4, f. 21]; św. wł. ziem.

Gozdowo (dekanat sierpecki)

W 1305 r. erygowanie kościoła pod wezw. Wszystkich Św. fundowanego przez wojewodę Krystyna [AOffPl. 180, f. 87v-88; ACI III, nr 284]; 1440 – potw. pleban kościoła par. w G. [MK 336, f. 87]; 1598 – potw. wezw. Wszystkich Św. [AV 5, f. 50v]; św. wł. ziem.

Karniewo (dekanat przasnyski)

W 1376 r. erygowanie kościoła par. w K. pod wezw. Wszystkich Św. fundowanego przez Stanisława podsędka [transumpt AV 266, f. 465]; 1478 – potw. kościół par. [Ep. 13, f. 351]; 1598 r. – kościół par. z innym wezw. → Stanisław; św. wł. ziem.

Kleczkowo (dekanat wiski)

Kościół par. fundowany w 1429 r. pod wezw. → św. św. Marii Magdaleny, Wawrzyńca, Wszystkich Św. [transumpt AV 266, f. 371]; 1609 r. – kościół par. z wezw. skróconym → św. Maria Magdalena; św. wł. ziem.

Koziebrody (dekanat bielski)

W 1373 r. fundacja kościoła par. z wezw. → św. Jakub St. Ap., Dorota, Wszyscy Św. [NKMaz. III, nr 137, s. 144]; 1598 r. – kościół z innym wezw. → Wawrzyniec; św. wł. ziem..

Krzynowłoga Wielka (dekanat przasnyski)

Pierwsza wzmianka o kościele par. w 1443 r. [KDKM, nr 189]; 1510 r. – kościół par. z wezw. Wszystkich Św. [Pułt. Test. 1, 403]; 1598 r. – kościół par. z potw. wezw. Wszystkich Św. [AV 5, f. 227-266]; św. wł. ziem.

Lubiel (dekanat wyszkowski)

W 1547 r. fundowany i konsekrowany kościół par. z wezw. → NMP, Wszyscy Św., św. Stanisław, św. Anna [Ep. 33, f. 100]; 1609 r. – kościół par. z wezw. skróconym → św. Anna, św. Stanisław; św. wł. ziem.

Miszewo Murowane (dekanat płocki)

W 1429 r. wzmiankowany pleban kościoła par. w M. M. [Kurenda, 217]; 1439 r. poświadczony kościół par. Wszystkich Św. [ADP, perg. 248]; 1477 r. – kolator ołtarza w kościele par. Wszystkich Św. [MK 5, f. 70]; 1496 r. – pleban kościoła par. Wszystkich Świętych w M. [Ep. 15, f. 57]; 1598 r. – kościół par. z wezw. Wszystkich Św. [AV 5, f. 299v]; św. wł. ziem.

Niechłanin (dekanat szreński)

Parafia powstała zapewne krótko po 1367 r. [Mąk., s. 39]^[314]; 1448 r. – po raz pierwszy wzmiankowany pleban kościoła w N. [Ep. 5, f. 14r]; 1598 – kościół par. Wszystkich Św. [AV 5, f. 357v]; św. wł. ziem.

Nowogród (dekanat łomżyński)

W 1409 r. erygowanie kościoła par. pod wezw. → Narodzenia NMP, św. Mikołaja, Wszystkich Św. [Ep. 33, f. 77]; 1597 r. – kościół z innym wezw. → św. Małgorzata; monarszy

Skrwilno (dekanat rypiński)

W 1379 r. erygowanie par. z wezw. złożonym → NMPanna, Wszyscy Św. [NKDM III, nr 214]; św. wł. ziem.

Słupia (dekanat bielski)

W 1379 r. fundacja kościoła z wezw. → NMPanna, św. Jakub Mn. Ap., Wawrzyniec, Wszyscy Św. [NKMaz. III, nr 218, s. 234]; 1598 – potw. wezw. [AV 5, k. 287]; 1609 r. – kościół z wezw. → św. Jakub, Wawrzyniec; duchowny

Szczuka (dekanat rypiński)

Parafia wzmiankowana w 1506 r. [ACons., TBP, f. 108]; 1623 r. – kościół z wezw. złożonym → św. Wit, Fabian i Sebastian, Wszyscy Św. [AV 14, f. 18]; św. wł. ziem.

Szczutowo (dekanat rypiński)

Fundacja kościoła po roku 1401 [AOff.Pl. 192, f. 5]^[315]; 1506 – parafia w dek. ryp. [ACons., TBP, f. 107]; 1597 r. – kościół par. pod wezw. złożonym → św. Wit, Wszyscy św. [AV I, f. 204]; duchowny

Trąbin (dekanat rypiński)

Kościół par. w T. potwierdzony w 1418 r. [Bul. Pol., t. IV, nr 267]; w 1458 r. wzmiankowany pleban kościoła w T. [ACI III, nr 24]; 1597 – kościół par. z wezw. Wszystkich Św. [AV I, f. 198]; duchowny

Wierzbick (dekanat lipnowski)

1379 r. – biskup płocki Dobiesław eryguje kościół par. fundowanego przez Andrzeja sędziego dobrzyńskiego pod wezw. → NMPanny, św. Małgorzaty, Wszystkich Św. [NKDM III, nr 226]; 1609 r. – kościół par. z wezw. zmienionym → św. Augustyn; św. wł. ziem..

Wola (dekanat lipnowski)

W 1502 r. potw. rektor kościoła par. w W. [Ep. 16, f. 150v]; 1609 r. – kościół par. z wezw. Wszystkich Św. [AV 6, f. 298]; św. wł. ziem.

Wyszogród (miasto dekanalne)

Pierwsza wzmianka o kościele Wszystkich Świętych pochodzi z 1406 r. przy okazji potwierdzenia fundacji klasztoru franciszkanów [Bull. Pol. III, nr 1102]; 1429 r. – klasztor Wszystkich Świętych w W. [MK 334, f. 8]; 1485 r. – Bernard gwardian klasztoru Wszystkich Świętych [Ep. 10, f. 395]; książęcy.

Złotoria (dekanat wyszkowski)

1502 r. – erygowanie w dobrach biskupich kościoła par. w Z. z wezw. złożonym Wszystkich Św., → Wniebowzięcia NMP, św. św. Stanisława, Wincentego, Katarzyny [Ep. 33, f. 76]; 1609 r. – kościół par. z wezw. skróconym → Wniebowzięcie NMP, Stanisław, Wincenty…; duchowny

Zofia, męczennica (15 V)

Według tradycji Zofia wraz trzema córkami poniosła męczeńską śmierć w Rzymie w czasach panowania cesarza Klaudiusza, a ich ciała miały spocząć przy Via Aurelia. Ponieważ jednak wokół domu, w którym zostało złożone ciało świętej zaczęły mnożyć się cuda, to cesarz Konstantyn nakazał przenieść jej relikwie do Konstantynopola i wybudować świątynię dedykowaną „Bożej Mądrości” nawiązującą do greckiego imienia. Kult zaczął się rozwijać początkowo głównie w Kościele wschodnim, z kolei najstarsze świadectwa kultu w świecie zachodnim datowane są okres VI wieku, a w roku 790 papież Paweł I przeniósł relikwie męczennic do kościoła św. Sylwestra^[316]. Natomiast Jakub de Voragine utrwalił w swoim zbiorze legend opowieść o pobożnej niewieście nawracającej w Rzymie wiele kobiet oraz jej trzech córkach z greckimi imionami „Wiary”, „Nadziei” oraz „Miłości”, które odrzucając względy cesarza zostały umęczone. Zofia została uznana za męczennicę, albowiem będąc świadkiem męczeństwa córek musiała znosić podwójne cierpienie^[317]. Obecność na Mazowszu tego niezwykle rzadkiego skądinąd patrocinium musi zastanawiać, zwłaszcza iż żaden z kalendarzy liturgicznych nie odnotowuje wspomnienia św. Zofii. Może być zatem rezultatem znajomości hagiografii utrwalonej na kartach Złotej legendy, ale nie można jednocześnie odrzucić wschodniej proweniencji kultu.

Grzebsk (dekanat mławski)

W 1448 r. poświadczony pleban kościoła par. w G. [Ep. 5, f. 5]; 1598 r. – kościół z wezw. św. Zofii [AV 5, f. 163]; św. wł. ziem.

Łomża (miasto dekanalne)

W 1410 r. fundacja kościoła przez ks. Janusza I pod wezw. → św. św. Piotra i Pawła, Andrzeja… [transumpt AV 252, f. 461 – 462v]; 1609 r. – kościół par. z wezw. złożonym → Rozesłania Ap., 10 tys. męczenników, św. Walenty, Zofia [AV 1, f. 348]; książęcy

Unierzyż (dekanat płoński)

W 1518 r. pierwsze wezw. kościoła w U. → Andrzej Ap.; 1609 r. – kościół par. z wezw. → św. Zofia, 10 tys. męczenników [AV 6, f. 220v]; św. wł. ziem.

Zwiastowanie NMP (25 III)

Święto nawiązuje do fundamentalnej dla chrześcijaństwa sceny z ewangelii św. Łukasza opisującej moment, w którym Maria swoim fiat wkracza w historię zbawienia zgadzając się na swoje cudowne macierzyństwo. Trudno natomiast wskazać historyczne początki święta Zwiastowania, które właściwie kształtowało się stopniowo wraz pogłębioną refleksją teologiczną nad rzeczywistą naturą Chrystusa prowadzoną w IV i V wieku. Natomiast najstarszym świadectwem kultu Zwiastowania jest homilia Abrahama z Efezu wygłoszona w Konstantynopolu w połowie VI wieku, od tego czasu święto zaczęło być wenerowane w Antiochii, Jerozolimie, a w końcu VII wieku od pontyfikatu Sergiusza I także i w Rzymie. Początkowo święto nie posiadało jednej stałej nazwy, a więc do najstarszych kalendarzy liturgicznych było wpisywane w różnych formach i nierzadko pod inną datą^[318]. W Polsce dość szybko zaczęło być zaliczane do grupy najważniejszych świąt maryjnych, a najważniejszym świadectwem kultu Zwiastowania na naszych terenach jest wątek wpleciony w narrację dzieła Jakuba de Voragine, a przejęty z relacji Gotfryda z Altenbergu wizytującego polskie klasztory cysterskie w XIII wieku^[319]. Opowiadanie łączy wyraźnie tajemnicę Zwiastowania z modlitwą Anioł Pański podkreślając jej cudowną moc zapewniającą wsparcie przeciwko atakom złego ducha^[320]. Natomiast najstarszym świadectwem kultu Zwiastowania na Mazowszu pozostaje kalendarz czerwiński^[321], który odnotowuje święto w najwyższej randze i następnie utrzymanej przez nieco późniejszą rubrycelę płocką. Już w 1377 roku pojawiło się także Zwiastowanie w wezwaniu kościoła w Żurominie ufundowanym przez Piotra Gza należącego do elity rycerskiej Siemowita III, co może świadczyć o popularności kultu tej tajemnicy maryjnej przede wszystkim w wyższych warstwach społecznych. Potwierdza to wreszcie wspominany już cyzjozjan płocki zawierający podaną w ludowej formie teologiczną refleksję na temat tej tajemnicy, która podkreślała zbawczą rolę anielskiego poselstwa^[322].

Chociszewo (dekanat czerwiński)

W 1475 r. wzmiankowany rektor kościoła par. w Ch. [BOZ 70, f. 158-160]; 1491 r. – erygowanie nowego kościoła w Ch. [Ep. 15, f. 215]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. Zwiastowania NMP, św. św. Erazma, Leonarda [AV 9, f. 96]; św. wł. ziem.

Chotomów (dekanat nurski)

W 1398 r. wzmiankowany rektor kościoła par. w Ch. [BOZ 70, f. 121]; 1478 r. – potw. kościół par. w Ch. [Ep. 13, f. 191v]; 1527 r. – informacja o odpuście przypadającym w dniu Zwiastowania NMP [Ep. 204, f. 333]; 1609 r. – kościół par. pod wezw. Wniebowzięcia NMP, Zwiastowania NMP [AV 10, f. 124]; duchowny

– jarmark:

1527 r. – jarmark w dniu Zwiastowania NMP [Ep. 204, f. 333]

Dobre / Żadne (dekanat nurski)

Kościół erygowany w 1530 r. w dobrach Jana Dobranieckiego podstolego zakroczymskiego pod wezw. → NMP, → św. Stanisława; 1609 r. – kościół par. pod wezw. Zwiastowania NMP, św. Stanisława [AV 10, f. 81v]; św. wł. ziem.

Jedwabne (dekanat łomżyński)

W 1446 r. potw. erygowanie kościoła par. pod wezw. → Bożego Ciała, Zwiastowania NMP, św. Jakuba St. Ap., Wszystkich św. [Ep. 33, f. 88]; 1609 r. – kościół z wezw. skróconym → Bożego Ciała; św. wł. ziem.

Lachowo (dekanat łomżyński)

W 1461 r. potwierdzony kościół par. [Ep. 5, f. 119]; 1500 r. – kościół par. z wezw. Zwiastowania NMP [Ep. 16, f. 88]; 1609 r. – kościół par. z wezw. zm. → 10 tys. męczenników; książęcy

Okuniew (dekanat nurski)

W 1538 r. – informacja o fundacji kościoła w dobrach cześnika czerskiego Stanisława Okunia [Ep. 15, f. 739]; 1540 r. – erygowanie kościoła par. pod wezw. Zwiastowania NMP, → św. św. Michała Archanioła, Jakuba Ap., Stanisława, Marii Magdaleny, Katarzyny, Wszystkich św. [Ep. 32, f. 3029]; 1609 r. – kościół z wezw. skróconym → św. Jakuba Ap.; św. wł. ziem.;

Skępe (dekanat lipnowski)

W 1495 r. potw. budowy kaplica pod wezw. Zwiastowania NMP [TCS, k. 10]; 1499 r. – przybycie bernardynów do S. [TCS, k. 20]; 1511 r. – konsekracja kościoła pod wezw. Zwiastowania NMP przy klasztorze bernardynów [TCS, k. 26]; duchowny prywatny.

Żuromino / Gzy

W 1377 r. biskup Dobiesław eryguje w dobrach św. wł. ziem.ch kościół pod wezw. Zwiastowania NMP, → św. św. Michała Archanioła, Jakuba Ap. [NKMaz. III, nr 188, s. 203]; 1481 r. – kościół par. z wezw. skróconym → św. Jakuba; 1609 – kościół par. z wezw. → św. Jakuba; św. wł. ziem..

Zygmunt, król i męczennik (2 V)

Najważniejszym źródłem informacji na temat życia Zygmunta pozostaje relacja spisana przez Grzegorza z Tours w VI wieku, a ukazująca młodego ariańskiego następcę tronu Burgundii nawróconego na katolicyzm pod wpływem biskupa Vienne^[323]. Trudna sytuacja polityczna panująca w ówczesnej monarchii doprowadziła do zdrady władcy przez jego własnych poddanych, a następnie do jego męczeńskiej śmierci wraz z najbliższą rodziną. Niedługo potem relikwie Zygmunta zostały przeniesione do klasztoru św. Maurycego w Agaunum, który z inicjatywy miejscowych mnichów stał się głównym ośrodkiem kultu króla męczennika. Jednocześnie zaczęły powstawać legendy hagiograficzne, które przemilczając niektóre jego niechlubne poczynania, stworzyły wyidealizowany obraz chrześcijańskiego władcy odwiedzającego i wspierającego klasztory oraz troszczącego się o potrzebujących. Niezmiernie istotnym wątkiem uwypuklonym przez hagiograficzną legendę było zachorowanie Zygmunta na ostrą febrę, z której miał zostać cudownie uzdrowiony dzięki modlitwom biskupa Apolinarego. Tym samym wydarzenie to predestynowało go na patrona pomagającego przede wszystkim w chorobach związanych z wysoką gorączką^[324]. Kult męczennika rozwijali początkowo głównie benedyktyni w klasztorach na obszarze Burgundii oraz Alzacji uznających Zygmunta za swego szczególnego patrona. To właśnie stamtąd, jak uważa część badaczy, miał przybyć do Płocka kult św. Zygmunta wraz z relikwiami przywiezionymi przez biskupa Wernera, a który miał je otrzymać na koniec swojej misji dyplomatycznej u Fryderyka Barbarossy w 1165 roku^[325]. Kwestia tak wczesnego sprowadzenia relikwii pozostaje tylko w sferze hipotez, a początki kultu burgundzkiego króla należy odnieść raczej do I połowy XIV wieku^[326]. Wydaje się, że najstarszym pewnym świadectwem kultu męczennika pozostaje kalendarz czerwiński odnotowujący wspomnienie Zygmunta króla w randze święta obowiązkowego, co następnie powtarza także nieco późniejszy kalendarz płocki. Niewątpliwie także szczególne znaczenie dla odnowienia kultu króla i męczennika w Europie środkowej miało przeniesienie w 1365 roku jego relikwii przez Karola IV do Pragi, co szybko przyczyniło się do uznania go za jednego z patronów królestwa Czech^[327]. Dokładnie w tym samym czasie nastąpiła także wyraźna eksplozja kultu św. Zygmunta w katedrze płockiej, której staje się on współpatronem, a w liturgii pojawił się zwyczaj adoracji jego relikwii przez wiernych^[328]. Natomiast w obywdwu antyfonarzach zostało odnotowane pełne oficjum rymowane o św. Zygmuncie Gaudeat ecclesie^[329]. Wydaje się jednak, że kult męczennika aspirującego do rangi patrona diecezji nie przyjął się raczej na poziomie religijności społecznej, na co wskazuje niewielka w sumie ilość patrociniów, brak potwierdzonych cudów oraz niezwykle sporadyczne występowanie imienia Zygmunt w owym czasie.

Królewo (dekanat ciechanowski)

Kościół par. wzmiankowany w 1452 r. [Ep. 5, f. 66v]; 1486 r. – kościół par. pod wezw. św. Zygmunta [Ep. 10, f. 462v]; 1598 r. – kościół par. z wezw. św. Zygmunta [AV 5, f. 349]; św. wł. ziem.

Płock (katedra – Wzgórze Tumskie)

Świątynia związana od początku z wezwaniem maryjnym → NMP; 1346 r. – po raz pierwszy odnotowane wezwanie kościoła katedralnego NMP, św. Zygmunta [NKMaz. II, nr 271, s. 275];

Pniewnik (dekanat nurski)

Kościół w P. erygowany w 1457 r. pod wezw. → NMP, św. św. Jan Chrzciciel, Mateusz Ap. i Ew., Erazm, Zygmunt, Mikołaj, Leonard [Ep. 33, f. 109v; AKP 50, f. 15v]; 1609 r. – kościół z potw. wezw. fundacyjnym [AV 10, f. 79v]; św. wł. ziem.

Stoczek (dekanat nurski)

Kościół par. erygowany w 1518 r. pod wezw. Ducha Św., Wniebowzięcia NMP, św. Zygmunta [Ep. 2, f. 322; transumpt AV 252, f. 284v]; 1609 r. – kościół z wezw. skróconym → Wniebowzięcie; św. wł. ziem.

 

1. Jednak samo wspomnienie liturgiczne utożsamiane czasem z 40 męczennikami z Sebasty było odnotowane w kalendarzach już wcześniej, zob. A. Dunin – Wąsowicz, Rzymskie kulty świętych w Polsce wczesnośredniowiecznej: kult św. Maurycego i Legionu Tebańskiego, [w:] eadem, Drogami średniowiecznej Polski. Studia z dziejów osadnictwa i kultury, Warszawa 2011, s. 316, przyp. 12. ↑

2. M. Starnawska, Świętych życie po życiu…, s. 180. ↑

3. J. Grabowski, Poczet książąt…, s. 120 – 122. ↑

4. MPH V, s. 453. ↑

5. ADP, Graduale Plocense, 10, f. 203 ↑

6. Na temat legendy św. Urszuli oraz jej towarzyszek, zob. W. Levison, Das Werden der Ursula-Legende, „Bonner Jahrbücher”, t. 132, 1927, s. 9nn.; ostatnio szeroko por. G. Nürberger, Die Ausgrabungen in St. Ursula zu Köln, Bonn 2002, s. 137 – 145; The Cult of St Ursula and the 11, 000 Virgins, ed. J. Cartwright, Cardiff 2016, s. 245 – 261. ↑

7. Iacobo da Varazze, De undecim milibus virginum, [w:] Legenda aurea, wyd. G. P. Maggioni, t. II, Firenze 1998, s. 1073 – 1078. ↑

8. Na temat kultu w Polsce, zob. M. Borkowska, Kult liturgiczny św. Urszuli w Polsce od XVI wieku, „Roczniki Humanistyczne”, t. 14, 1966, z. 2, s. 176nn.; por. także J. Nowiński, Cystersi propagatorami kultu relikwii św. Urszuli i jej towarzyszek (Undecim Milium Virginum) – wybrane przykłady, „Saeculum Christianum”, t. 21, 2014, s. 61 – 72; M. Starnawska, Świętych życie…, s. 76. ↑

9. NKMaz. II, nr 63, s. 61. ↑

10. Synody diecezji płockiej i ich statuty, wyd. J. Sawicki, [w:] Concilia Poloniae, t. VI, Warszawa 1952, s. 255. ↑

11. ADP, Antiphonarium de Sanctis, ms. 13, f. 132v. ↑

12. E. Josi, Alessio, confesore, [w:] BS, red. Filippo Caraffa, t. I, Roma 1961, col. 814 – 823. ↑

13. Na temat kultu Aleksego zob. m. in. A. Gieysztor, Dobrowolne ubóstwo, ucieczka od świata i średniowieczny kult św. Aleksego, [w:] Polska w świecie. Szkice z dziejów kultury polskiej, Warszawa 1972, s. 21 – 40; K. Jasiński, Kult św. Aleksego w średniowiecznej Łęczycy, „Roczniki Historyczne” t. 62, 1996, s. 9 – 14. ↑

14. MPH V, s. 454. ↑

15. G. D. Gordini, Andrea, [w:] BS, red. F. Caraffa, t. I, Roma 1961, s. 1094 – 1097. ↑

16. A. Bazielich, Początki kultu św. Andrzeja Apostoła w Polsce, „Nasza Przeszłość”, t. 7, 1958, s. 258 – 260; por. także J. Rajman, Średniowieczne…, s. 143 – 146. ↑

17. A. Poppe, Państwo i kościół na Rusi w XI wieku, Warszawa 1968, s. 128; J. Rajman, Średniowieczne patrocinia…, s. 144 – 145. ↑

18. Pontyfikał Płocki…, s. 62. ↑

19. I. Skierska, Sabbata sanctifices…, s. 222-223. ↑

20. W. Mąkowski, Przez Mazowsze pod Grunwald 1410 r. Szkice historyczno – regionalne, Płock 1934, s. 39. ↑

21. Księga ziemska Płońska 1400 – 1417, wyd. M. Handelsman, Warszawa 1920, nr… ↑

22. G. D. Gordini, Anna, [w:] BS, t. I, s. 1270 – 1275; S. Brancato, San’t Anna: vita, culto, ikonografia, Palermo 2000, s. 21n. ↑

23. H. Manikowska, Jerozolima…, s. 76 – 78. ↑

24. K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, t. 1. Piastowie wrocławscy i legnicko – brzescy, Wrocław 1973, s. 147. ↑

25. J. Grabowski, Dynastia Piastów…, s. 240; idem, Poczet książąt…, s. 49-55, 235-241, 307-311. ↑

26. BN II 3304, k. 4v. ↑

27. MPH, t. V, s. 455. ↑

28. Bul. Pol. V, nr 399. ↑

29. S. Brancato, San’t Anna…, s. 85-88; G. D. Gordini, Anna…, col. 1274-1275. ↑

30. AKP, odpis ks. W. Mąkowskiego ↑

31. Miał być fundowany przez Stanisława Grada pod wezwaniem św. Stanisława, zob. Z. Lasocki, Szkice z życia szlachty zawkrzeńskiej w XV i XVI w., „Miesięcznik Heraldyczny” t. X, 1931, nr 11, s. 246; por. także K. Pacuski, Możnowładztwo i rycerstwo ziemi gostynińskiej w XIV i XV wieku, Warszawa 2009, s. 463-464. ↑

32. Vita Prima di s. Antonio o „Assidua” (c. 1232), ed. V. Gamboso, [w:] Fonti agiografiche antoniani, t. 1, Padova 1981, s. 21- 45; por. A. Rigon, S. Antonio da „pater padue”a „patronus civitatis, [w:] Actes du colloque organisé par le Centre de recherche „Histoire sociale e culturelle de l’Occident. XIIe-XVIIIe siècle” de l’Université de Paris X-Nanterre et l’Institut universitaire de France, Rome 1995, s. 65-75. ↑

33. Giuliano da Spira, Officio ritmico e „Vita secunda”, ed. V. Gamboso, Padova 1985, passim; A. Vecchi, Miraculorum prodigia, [w:] S. Antonio di Padova. Fra storia e pietá. Colloquio interdisciplinare su „il fenomeno antoniano”, a cura A. Poppi, Padova 1977, s. 114-120. ↑

34. MPH V, s. 453. ↑

35. E. Bilska – Wodecka, Kult św. Antoniego w Polsce na przykładzie wezwań parafii i ośrodków sanktuaryjnych, „Peregrinus Cracoviensis” 16, 2005, s. 279-286. ↑

36. G. D. Gordini, Apolonia, [w:] BS, t. I, s. 258 – 262. ↑

37. M. Starnawska, Świętych życie po życiu…, s. 134; Liber beneficiorum diocesis posnaniensis anni 1510, wyd. J. Nowacki, Poznań 1950, nr 94, 105, 131. ↑

38. A. Trapè, Agostino Aurelio: Il culto, [w:] BS, t. I, Roma 1961, s. 588 – 595. ↑

39. Iacobo da Varazze, De sancto Augustino…, Legenda, t. II, s. 841 – 872. ↑

40. E. Croce, Agostino Aurelio: Iconografia e monumenti, BS I, s. 599 – 600. ↑

41. NKMaz. II, nr 61. ↑

42. A. P. Frutaz, Paternò in onore di Santa Barbara. Saggio agiografico, Roma 1977, s. 23 nn; M. Donnini, La «Passio» di Santa Barbara: Sedimentazioni e variazioni di motivi narratologici, [w:] Santa Barbara nella letteratura e bel folklore (Atti della giornata di studio del 14 maggio 1988), Rieti 1989, s. 19-42; M. Donnini, Barbara – martire, [w:] Il Grande libro dei santi…, s. 239-240; W. Rozynkowski, Św. Barbara i Barbarka – wokół początków kultu świętej męczennicy, [w:] Św. Barbara i Barbarka, red. W. Rozynkowski, W. Miszewski, Toruń 2005, s. 10 – 21. ↑

43. M. Starnawska, Świętych życie…, s. 71. ↑

44. T. Mroczko, Czerwińska…, s. 85 – 116. ↑

45. J. Grabowski, Dynastia Piastów…, s. 361. ↑

46. W tym przypadku nie chodzi raczej o zmianę wezwania, a o błąd w zapisie utożsamiający Mateusza z Maciejem, których imiona w dopełniaczu łacińskim brzmią podobnie: Mathaei – Mathiae. W konsekwencji jednak trudno wskazać, które z wezwań było pierwotne, albowiem do pomyłki mogło dojść albo w momencie kopiowania aktu erekcyjnego w XVIII wieku albo w chwili podawania informacji wizytatorowi w 1598 r. ↑

47. S. Cipriani, Bartolomeo – apostolo, [w:] Il Grande…, s. 245-246. ↑

48. Iacobo di Varazze, De sancto Bartolomeo…, Legenda…, t. II, s. 830 – 840. ↑

49. F. Spadafora, Bartolomeo, [w:] BS, t. II, Roma 1962, s. 851 – 853. ↑

50. A. Sutowicz, Od benedyktynów do norbertanów. Dzieje opactwa na Ołbinie do połowy XIII w., [w:] Wrocław –Pawłowice: Historia – Miejsce – Człowiek, red. M. Oziembłowski, Wrocław 2015, s. 39 – 60. ↑

51. Pontyfikał płocki z XII wieku, oprac. A. Podleś, Płock 1986, s. 62. ↑

52. Antiphonale…, k. 77. ↑

53. Preussisches Urkundenbuch, t. I, Königsberg 1882 ↑

54. W. Mąkowski podaje, że kościół od początku nosił tytuł św. Bartłomieja, zob. idem, Przez Mazowsze…, s. 46. ↑

55. A. Lentini, Benedetto, [w:] BS, t. II, s. 1107 – 1162. ↑

56. J. Rajman, Średniowieczne patrocinia…, s. 128 – 130 ↑

57. Ibidem; por. także P. Szczaniecki, O wezwaniu św. Benedykta…, s. 199 – 206. ↑

58. Na temat możliwej lokalizacji kościoła św. Benedykta ostatnio M. Trzeciecki, In portu Plocensi…, s. 137 – 149. ↑

59. Rocznik Kapituły Gnieźnieńskiej, [w:] MPH, s.n., t. 6, wyd. B. Kürbis, Warszawa 1962. ↑

60. W literaturze świątynia jest czasem identyfikowana ze średniowiecznym płockim kościołem, co jednak wydaje się mało przekonywujące, zob. szerzej na ten temat M. Trzeciecki, In portu Plocensi…, s. 137 – 149. ↑

61. M. Rubin, Corpus Christi…, s. 36nn; A. Durak, Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa. Analiza hermeneutyczna tekstów celebracji, Kraków 1991, s. 32 – 41. ↑

62. Z. Zalewski, Święto Bożego Ciała w Polsce do wydania Rytuału Piotrkowskiego (1631 r.), [w:] Studia z dziejów liturgii w Polsce, t. I, red. M. Rechowicz, W. Schenk, Lublin 1973, s. 97 – 159; H. Zaremska, Procesje…, s. 25 – 40. ↑

63. Metryka Księstwa Mazowieckiego z XV – XVI w. Pomniki Prawa, t. V, 1429-1433, wyd. A. Włodarski, Warszawa 1930. ↑

64. A. R. Bartolomei, Il processo di canonizzazione…, s. 19-41; L. Canetti, «Domini custos». Contributi alla storia di s. Domenico nelle fonti agiografiche del XIII secolo, Sala Baganza 1994, s. 32nn. ↑

65. V. J. Koudelka, Domenico…, s. 720 – 726. ↑

66. Iacobo da Varazze, De sancto Dominico…, Legenda…, t. II, s. 718 – 744. ↑

67. NKMAz. II, nr 54. ↑

68. Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, wyd. J. Sawicki: t. VI: Synody diecezj płockiej i ich statuty, Warszawa 1952, s. 273. ↑

69. A. Amore, Dorotea e Teofilo, [w:] BS, t. III, s. 819 – 823; K. Wolf, The Legend of Saint Dorothy. Medieval Vernacular Renderings and their Latin Sources, „Analecta Bollandiana” 114, 1996, s. 41-72. ↑

70. R. Petráková, Kostel sv. Doroty…, s. 128-150; A. Supruniuk, Mazowsze…, s. 31 – 39; J. Grabowski, Poczet książąt…, s. 118 – 125. ↑

71. Breviarium…, k. 90v ↑

72. ADP, Antiphonarium, mns. 13, f. 30v. ↑

73. S. Bylina, Religijność…, s. 87 – 89. ↑

74. T. Żebrowski przypuszczał, że parafia powstała już w XIV w. jednak nie podał żadnej podstawy źródłowej, zob. T. Żebrowski, Zarys dziejów…, s. 37. ↑

75. Por. także W. Mąkowski, Przez Mazowsze…, s. 32. ↑

76. P. Brune, Histoire de l’Ordre Hospitalier du Saint-Esprit, Paris 1892, passim; P. De Angelis, L’ospedale di Santo Spirito in Saxia, Padova 1994, passim; K. Antosiewicz, Zakon Ducha Świętego de Saxia w Polsce średniowiecznej, „Nasza Przeszłość” 23 (1968), s. 168-198; M. Słoń, Szpitale średniowiecznego Wrocławia, Warszawa 2000, s. 9 – 24. ↑

77. M. Spórna, Wezwania kościołów i kaplic szpitalnych w diecezji krakowskiej do 1539 r., „Nasza Przeszłość” 98 (2002), s. 549-564. ↑

78. W. Szymborski, Odpusty w Polsce średniowiecznej, Kraków 2011, Aneks I, nr 77. ↑

79. BN 3304, f. 6v; I. Skierska, Sabbata…, s. 222-223. ↑

80. Antiphonarium, 13, f. 199v. ↑

81. E. Pásztor, Elisabetta d’Ungheria, [w:] BS, t. IV, s. 1110 – 1121. ↑

82. P. De Santis, Il culto di san Erasmo fra Oriente e Occidente, „Vetera Christianorum” 29, 1992, s. 269-304. ↑

83. Ch. Hülsen, Le chiese di Roma nel medio evo, Firenze 1927, s. 14 – 15. ↑

84. A. Balducci, Erasmo, vescovo di Formia, [w:] BS, t. IV, Roma 1964, s. 1288 – 1290. ↑

85. BN II, 3303, f. 4r ↑

86. Acta capitulorum Cracoviensis et Plocensis selecta, wyd. B. Ulanowski, Kraków PAU 1891, nr 532, s. 128; MPH, t. V, s. 452. ↑

87. I. Skierska, Sabbata…, s. 154; Natomiast relikwie św. Erazma znajdowały się w XV w. również w opactwie premonstratensów na wrocławskim Ołbinie, zob. M. Starnawska, Świętych życie…, s. 80. ↑

88. M. C. Celetti, Fabiano, [w:] BS, t. V, Roma 1964, s. 426 – 429. ↑

89. Iacopo da Varazze, De sancto Fabiano…, Legenda…, t. I, s. 161 – 162. ↑

90. BN II, 3304, f. 1v; ADP, Antiphonarium de Sanctis, mns. 12, f. 7v. ↑

91. Na temat autentyczności relikwii obydwu apostołów, zob. K. L. Rasmussen, J. van der Plicht, J. La Nasa, Investigations of the relics…, s. 2 – 30.. ↑

92. G.B. De Rossi, Roma sotteranea cristiana, t. I, Roma 1864, s. 143; Ch. Hülsen, Le chiese di Roma…, s. 13-14. ↑

93. ADP, Antiphonarium, 12, f. 10r; 13, f. 51v. ↑

94. T. Żebrowski, Zarys dziejów…, s. 49. ↑

95. Na temat kultu św. Floriana zob. szerzej K. Dobrowolski, Dzieje kultu św. Floriana w Polsce do połowy XVI w., Warszawa 1923, s. 67nn; J. Rajman, Średniowieczne patrocinia…, s. 160 – 163; P. Kołpak, Kult świętych patronów…, s. 52-54. ↑

96. J. Grabowski, Dynastia Piastów…, s. 67 – 71; T. Żebrowski, Zarys dziejów…, s. 37. ↑

97. BN II, 3304, f. 3v; MPH V, s. 451. ↑

98. W. Mąkowski, Przez Mazowsze…, s. 40. ↑

99. C. Gniecki OFM, Hagiograficzne źródła franciszkańskie powstałe w XIII i XIV wieku, Kraków 2004, s. 47nn.; A. Żynel OFMConv, Treści religijnych przeżyć św. Franciszka, [w:] Duchowość św. Franciszka, red. S. C. Napiórkowski OFMConv, W. Koc OFMConv, Niepokalanów 2001, s. 205 – 208. ↑

100. Iacobo da Varazze, De sancto Francisco…, Legenda…, t. II, s. 1016 – 1033. ↑

101. Ch. Frugoni, F. Manzari, Immagini di san Francesco in uno Speculum humanae salvationis del Trecento, Padova 2006, s. 74nn, s. 369. ↑

102. Dokument fundacyjny opublikował J. Piasecki, Opisanie kościołów i klasztorów księży franciszkanów (konwentualnemi zwanych) dawnej prowincji polskiej, Warszawa 1845, s. 68. ↑

103. Vita Godehardi prior, MGH SS, 11, s. 167-196; K. Algermissen, Berward und Godehard von Hildesheim. Ihr Leben und Wirken, Hildesheim 1960, s. 38nn; O. Schmucki, Gottardo di Hildesheim, [w:] BS, t. VII, Roma 1966, s. 134 – 138. ↑

104. P. Wiszewski, Domus Bolezlai. W poszukiwaniu tradycji dynastycznej Piastów (do około 1138 roku), Wrocław 2008, s. 396 – 397. ↑

105. T. Jasiński, Wpływ średniowiecznych szlaków handlowych na powstanie i rozwój miasta Poznania, [w:] Osada Świętego Gotarda w Poznaniu, red. A. Billert, Poznań 2022, s. 23 – 46; T. Jurek, Poznańska osada Świętego Gotarda, [w:] Osada Świętego…, s. 46 – 74. ↑

106. M. Młynarska – Kaletynowa, O kulcie św. Gotarda w Polsce XII i XIII wieku, [w:] Społeczeństwo Polski Średniowiecznej, red. S. K. Kuczyński, t. VI, Warszawa 1994, s. 75 – 90. ↑

107. Iacobo da Varazze, De inventione sancte crucis…, t. I, s. 459 – 471; A. Amore, Elena (Flavia Gulia Elena Augusta), madre di Costantino imperatore, [w:] BS, t. IV, Roma 1964, col. 988 – 992. ↑

108. A. Penna, Girolamo, dottore della Chiesa, [w:] BS, t. VI, Roma 1965, col. 1109 – 1132. ↑

109. Jacopo da Varazze, De sancto Ieronimo…, t. II, s. 1002 – 1010. ↑

110. Por. D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 2001, s. 277. ↑

111. BN II, 3304, f. 5v; I. Skierska, Sabbata…, s. 222-223. ↑

112. D. Tuniz, Egidio (Gilles), [w:] Il Grande…, s. 574-575; T. Dunin – Wąsowicz, Saint – Gilles et la Pologne aux XI – XII siècles, „Annales du Midi” 82, 1970, s. 123 – 135. ↑

113. Iacopo da Varazze, De sancto Egidio…, t. II, s. 887 – 891. ↑

114. P. Wiszewski, Domus Bolezlai…, s. 395. ↑

115. K. Pacuski, Grody i kościoły grodowe Mazowsza północnego XI – XII wieku, [w:] Kościół, kultura, polityka w państwie pierwszych Piastów, red. W. Graczyk, Warszawa 2016, s. 215 – 261. ↑

116. BN 3304, f. 5v. ↑

117. Na podstawie bardzo słabych przesłanek archeologicznych tezę o pochodzeniu kościoła z okresu panowania Bolesława Krzywoustego wysunął Włodzimierz Szafrański, zob. W. Szafrański, Płock we wczesnym średniowieczu, Warszawa 2003, s. 203; następnie na podstawie samego tylko patrocinium początki kościoła do XII w. próbowali odnieść m. in. K. Skwierczyński, Custodia civitatis. Sakralny system ochrony miasta w Polsce wcześniejszego średniowiecza na przykładzie siedzib biskupich, „Kwartalnik Historyczny” t. 103, 1996, nr 3, s. 23-24; L. Zygner, Sakrale Topografie der mittelalterlichen Stadt Płock, „Biuletyn Polskiej Misji Historycznej” 12, 2017, s. 203. ↑

118. Początek kościoła w XII w. widzi Kazimierz Pacuski, zob. K. Pacuski, Grody i kościoły grodowe…, s. 223. ↑

119. I. Skierska, Święta „kobiece” w polskim średniowiecznym ustawodawstwie synodalnym, [w:] Kobieta w kulturze średniowiecznej Europy. Prace ofiarowane profesor Alicji Karłowskiej – Kamzowej, Poznań 1995, s. 87. ↑

120. K. Jażdżewski, Engelberci czy Engelbert w związku z autorem pierwszego żywota św. Jadwigi, [w:] Mente et litteris. O kulturze i społeczeństwie wieków średnich, red. H. Chłopocka, Poznań 1984, s. 189–194; S. Araszczuk, Duchowość św. Jadwigi śląskiej w świetle przedtrydenckich ksiąg liturgicznych, [w:] Księga jadwiżańska. Międzynarodowe sympozjum naukowe św. Jadwiga w dziejach i kulturze Śląska, red. M. Kaczmarek, M. L. Wójcik, Wrocław 1995, s. 99–106. ↑

121. K. Jasiński, Genealogia św. Jadwigi. Studium źródłoznawcze, [w:] Mente et litteris…, s. 195 – 204; J. Grabowski, Dynastia Piastów…, s. 270. ↑

122. BN II, 3304, f. 7v; f. 90v ↑

123. ADP, Antiphonarium, mns. 12, mns. 13. ↑

124. Dokument przytacza także W. H. Gawarecki, Przywileje…, s. 154 – 158. ↑

125. Por. D. Szymański, Wezwania kościołów…, s. 91-92. ↑

126. M. Starowieyski, Legenda św. Jakuba Większego Apostoła, „Warszawskie Studia Teologiczne” VIII, 1995, s. 39 – 95. ↑

127. H. Manikowska, Jerozolima-Rzym…, s. 81 – 85. ↑

128. H. Manikowska, Badania nad kultem św. Jakuba na ziemiach polskich – problemy i perspektywy, [w:] Kult św. Jakuba Większego Apostoła w Europie Środkowo – Wschodniej, red. R. Knapiński, Lublin 2002, s. 9 – 25; R. Plötz, Święty Jakub Apostoł w europejskim krajobrazie patrociniów ze szczególnym uwzględnieniem Frankonii, [w:] Kult św. Jakuba…, s. 47 – 101. ↑

129. Na ten temat zob. J. Tomaszewski, Najstarszy zachowany kodeks rękopiśmienny powstały na ziemiach polskich? Ewangelistarz Płocki z XII wieku w świetle badań paleograficznych zapisków o cudach z 1148 roku w Biblii Płockiej, RB 63, 2019, s. 3 – 29; por. także J. Rajman, Średniowieczne patrocinia…, s. 149 – 150. ↑

130. W. Załuski, Szkic monograficzny kościołów dekanatu rypińskiego diecezji płockiej, Płock 1909. ↑

131. W. Knapiński, Materiały do sytuacji kościoła katolickiego…, mps 541. ↑

132. Kazimierz Pacuski początki kościoła odnosi do XII w., zob. K. Pacuski, Grody…, s. 226. ↑

133. T. Stramare, Giovanni Battista, profeta, [w:] BS, t. V, Roma 1966, col. 602 – 615; E. Lupieri, Giovanni Battista fra storia e legenda, Brescia 1988, passim; J. Rajman, Średniowieczne patrocinia…, s. 147 – 149. ↑

134. J. Płocha, Najdawniejsze dzieje opactwa benedyktynów w Mogilnie, Wrocław 1969, s. 123 – 129; M. Derwich, Mogilno i Płock. Z dziejów budowy organizacji kościoła polskiego, [w:] Civitas et villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie środkowej, Wrocław 2002, s. 463 – 466. ↑

135. Iocobo da Varazze, De sancto Johanne baptista…, t. I, s. 540 – 552. ↑

136. Por. J. Grabowski, Dynastia Piastów…, s. 229 – 233. ↑

137. Zob. także K. Pacuski, Możnowładztwo i rycerstwo ziemi gostynińskiej w XIV i XV wieku, Warszawa 2009, s. 462. ↑

138. Regestrum advocatiarum in Episcopatu consistentium confectum est anno Domini 1517, rkp. II. 5209, Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu. ↑

139. Acta Ecclesiae Collegiate Varsaviensis, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1897. ↑

140. S. Braunfels – Esche, Sankt Georg. Legende, Verehrung, Symbol, München 1976, s. 23 – 46; 85n; por. także D. Balboni, Giorgio, martire, [w:] BS, t. V, Roma 1966, col. 515 – 520. ↑

141. Iacobo da Varazze, De sancto Georgio…, t. I, s. 391 – 398. ↑

142. J. Swastek, Przedtrydencki kult św. Jerzego Kapadockiego w diecezji krakowskiej w świetle wezwań kościołów, „Roczniki Teologiczno – Kanoniczne” 14, 1967, z. 4, s. 7 – 26; por. także J. Rajman, Średniowieczne patrocinia…, s. 120 – 122. ↑

143. J. Grabowski, Dynastia Piastów…, s. 239 – 240. ↑

144. R. Gauthier, Joseph (saint): Liturgie et documents pontificaux, [w:] Dictionnaire de spiritualité ascétique et mystique, t. VIII, Paris 1974, col. 1316 – 1317; J. Fijałek, Księgi liturgiczne oraz święta i święci katedry wawelskiej z początku XII wieku, „Nova Polonia Sacra” 1, 1928, s. 351- 364. ↑

145. W. Schenk, Der liturgische Kult des Hl. Joseph in Palen vom Mittelalter bis zum 17 Jh., „Estudios Josefmos”, 31, 1977, s. 623-631; K. Białczak, Kult liturgiczny św. Józefa w Polsce w świetle ksiąg liturgicznych, [w:] Studia z dziejów liturgii w Polsce, t. 2, red. M. Rechowicz, W. Schenk, Lublin 1976, s. 31-88. ↑

146. T. Sinka, Kult św. Józefa w Polsce, „Studia Paradyskie” 2, 1987, s. 311 – 335. ↑

147. Iacobo da Varazze, De sancta Catherinaa…, t. II, s. 1205 – 1216. ↑

148. P. Pieńkowska – Wiederkehr, Kult św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Polsce do końca średniowiecza w świetle wezwań kościołów i kaplic publicznych, [w:] Kult świętych i ideał świętości w średniowieczu, red. R. Michałowski, Warszawa 2011, s. 161 – 164; por. także K. J. Lewis, The Cult of St Katherine of Alexandria in Late Medieval England, Woodbridge 2000, s. 46 – 66. ↑

149. Pontyfikał Płocki z XII wieku, oprac. A. Podleś, Płock 1986, s. 198 – 200. ↑

150. KDW, t. I, nr 83; zob. także P. Pieńkowska – Wiederkehr, Kult św. Katarzyny…, s. 164. ↑

151. W. Mąkowski, Przez Mazowsze…, s. 53. ↑

152. T. Żebrowski, Zarys dziejów…., s. 47. ↑

153. Na temat kultu Klemensa, zob. T. Łaś, Przedtrydencki kult św. Klemensa Rzymskiego w diecezji krakowskiej w świetle wezwań kościołów, „Roczniki Teologiczno – Kanoniczne” 14, 1967, z. 4, s. 39 – 52; por. także S. Longosz, Papieże starożytni w religijnej kulturze polskiej, „Vox Patrum” 46, 2004, s. 865 – 872. ↑

154. B. Nadolski, Liturgika, t. II. Liturgia i czas, Poznań 1991, s. 122 – 123. ↑

155. Iacobo da Varazze, De inventione sancte…, s. 459 – 464; De exaltatione sancte crucis…, t. II, s. 930 – 939; zob. także szerzej H. Manikowska, Jerozolima-Rzym…, s. 157-166. ↑

156. Zob. M. Starnawska, Świętych życie…, s. 106 – 113; J. Rajman, Kościoły bożogrobców w Małopolsce. Z badań nad patrociniami i relikwiami (XII – XVI w.), „Folia Historica Cracoviensia” 21 (2015), s. 45 – 77; F. Wolnik, Święci w zabytkach liturgicznych nyskich bożogrobców, [w:] Człowiek i kościół w dziejach: księga pamiątkowa dedykowana księdzu profesorowi Kazimierzowi Doli z okazji 65. rocznicy urodzin, red. J. Kopiec, Opole 1999, s. 147 – 165; por. także A. Wędzki, Miechów w średniowieczu. Studia z dziejów miasta i klasztoru, zagadka Jaksy, Warszawa 2014, s. 132. ↑

157. H. Plehn, Geschichte des Kreises Strasburg in Westpreussen, Anhang I, Urkunden, Leipzig 1900, s. 19. ↑

158. Kościół mógł jednak powstać dużo wcześniej, por. K. Pacuski, Grody i kościoły…, s. 97. ↑

159. B. Cignitti, Leonardo di Nobiliacum, [w:] BS, t. VII, Roma 1966, col. 1201 – 1203. ↑

160. Iocobo da Varazze, De sancto Leonardo…, t. II, s. 1053 – 1059. ↑

161. M. Donnini, Leonardo di Noblac, abbate, [w:] Il Grande…, s. 1176-1177. ↑

162. Ostatnio m. in. L. Zygner, Sakrale Topografie…, s. 199 – 228. ↑

163. A. Amore, Lucia di Sirakusa, [w:] BS, t. VIII, Roma 1967, kol. 242 – 252. ↑

164. Iacobo da Varazze, De sancta Lucia…, t. I, s. 49 – 53.. ↑

165. BN, 3304, f. 90r. ↑

166. A. Sisti, Mattia, apostolo, [w:] BS, t. XI, Roma 1968, kol. 148-153. ↑

167. Zapis w wezwaniu Macieja może być interpretowany zarówno jako zmiana w patrocinium, ale także jako utożsamienie Mateusza z Maciejem. ↑

168. J.-M. Sauget, Marina (Margherita) martire di Antiochia, [w:] BS, t. IX, Roma 1969, col. 1150 – 1160. ↑

169. Iacobo da Varazze, De sancta Margarita…, t. I, s. 616 – 621. ↑

170. M. Airoldi, Marina – Margherita, [in:] Il Grande…, s. 1371-1372. ↑

171. S. Pazyra, Dzieje Ciechanowa i ziemi ciechanowskiej, Ciechanów 1976, s. 229. ↑

172. Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, rkp. II, 5209: Regestrum advocatiarum in Episcopatu consistentium confectum est anno Domini 1517. ↑

173. Por. M. Starowieyski, Wstęp, [w:] Sulpicjusz Sewer, Pisma o św. Marcinie z Tours, tłum. J. P. Nowak, Kraków – Tyniec 1995, s. 22 – 24; Listy, [w:] Sulpicjusz Sewer, Pisma…, s. 91 – 108; zob. także R. Wiśniewski, Pogaństwo, herezja i diabeł w świecie św. Marcina i Sulpicjusza Sewera, „Meander” 54, 1999, s. 59 – 78. ↑

174. G. Karolewicz, Kult św. Marcina w Polsce do końca XVI w., „Studia Theologica Varsaviensa” 8, 1970, nr 1, s. 422 – 445; J. Dumanowski, W. Rozynkowski, Saint Martin. Le culte, l’oie et la mémoire du Saint en Pologne, „Annales. Centre Scientifique de l’Académie Polonaise des Sciences à Paris” 18, 2016, s. 169 – 188. ↑

175. Iacobo da Varazze, De sancto Martino…, t. II, s. 1133 – 1154. ↑

176. G. Karolewicz, Kult św. Marcina…, 422 – 445; J. Rajman, Średniowieczne patrocinia…, s. 147 – 148. ↑

177. Na temat kultu św. Marka, zob. R. Lebe, Quando san Marco approdò a Venezia. Il culto dell’Evangelista ed il miracolo politico della Repubblica di Venezia, Roma 1981, passim. ↑

178. I. Skierska, Wojciech, Jerzy i Marek – trzej sąsiedzi w średniowiecznym kalendarzu polskim, „Roczniki Historyczne” 63, 1997, s. 17-58. ↑

179. I. Skierska, Sabbata…, s. 220-221. ↑

180. V. Saxer, Le culte de Marie-Maddaleine en Occident dès origines à la fin du moyen-âge, Auxerre-Paris 1959, passim; A. Scatiggno, Maria Maddalena, [w:] Il qrande…, s. 1329-1331. ↑

181. Zob. Iacobo da Varazze, De sancta Maria Magdalena…, t. I, s. 628 – 643. ↑

182. V. Saxer, Le culte de Marie Madeleine…, s. 21nn. ↑

183. W. Szymborski, Odpusty…, Aneks I, nr 78. ↑

184. N. Acocella, La traslazione di san Matteo. Documenti e testimonianze, Salerno 1954, s. 12 – 18; F. Papa, Le traslazioni delle reliquie di S. Matteo Apostolo tra storia e legenda, „Rassegna Storica dei Comuni”, IX (1983), fasc. 13 – 14, s. 52 – 56. ↑

185. Pontyfikał…, s. 62; D. Brzeziński, B. Leszkiewicz, Zapiski liturgiczne…, s. 34 – 37. ↑

186. Iacopo da Varazze, De sancto Matheo…, t. II, s. 957 – 965. ↑

187. F. Spadafora, Matteo Evangelista, [w:] BS, t. IX, Roma 1967, col. 110 – 130. ↑

188. W. Mąkowski, Przez Mazowsze…, s. 53. ↑

189. Z. Anusik, Garwascy herbu Grzymała w XV-XVII wieku. Przyczynek do dziejów i genealogii rodu, „Przegląd Nauk Historycznych”, r. XIV, 2015, nr 2, s. 25-30. ↑

190. W tym przypadku nie chodzi raczej o zmianę wezwania, a o błąd w zapisie utożsamiający Mateusza z Maciejem, których imiona w dopełniaczu łacińskim brzmią podobnie: Mathaei – Mathiae. W konsekwencji jednak trudno wskazać, które z wezwań było pierwotne, albowiem do pomyłki mogło dojść albo w momencie kopiowania aktu erekcyjnego w XVIII wieku albo w chwili podawania informacji wizytatorowi w 1598 r. ↑

191. W. Mąkowski, Przez Mazowsze…., s. 39. ↑

192. M. G. Mara, Michele, arcangelo, [w:] BS, t. IX, Roma 1967, kol. 416 – 446. ↑

193. G. Otranto, Genesi, caratteri e diffusione del culto micaelico dal Gargano, [w:] Culte et pèlerinages à saint Michel en Occident : les trois monts dédiés à l’archange, Rome, École Française de Rome, 2003, s. 43 – 64. ↑

194. J. Kłoczowski, Kult św. Michała Archanioła w Polsce średniowiecznej, „Zeszyty Naukowe KUL” 14, 1971, s. 19 – 27; J. Rajman, Średniowieczne patrocinia…, s. 116 – 118; W. Michalski, Legenda fundacyjna dawnej lubelskiej fary św. Michała Archanioła, „Bibliotekarz Lubelski” 58/59, 2015/2016, s. 73 – 106; Cz. Deptuła, Archanioł i smok: z zagadnień legendy miejsca i mitu początku w Polsce średniowiecznej, Lublin 2003, s. 63 – 67; por. także K. Skwierczyński, Custodia civitatis…, s. 16. ↑

195. Iacobo da Varazze, De sancto Michaele…, s. 986 – 1002. ↑

196. NKMaz. II, nr 81. ↑

197. T. Żebrowski, Kolegiata św. Michała w Płocku i szkoła kolegiacka (około 1150–1612), [w:] Małachowianka. Dzieje najstarszej z istniejących szkół – obecnego Liceum Ogólnokształcącego im. Marszałka Stanisława Małachowskiego w Płocku, red. W. Koński, Płock 1995, s. 11–30; M. M. Grzybowski, Kolegiata św. Michała w Płocku, Płock 2015, s. 12nn. ↑

198. A. Gambacorta,Culto e pellegrinaggi a San Nicola di Bari fino alla prima Crociata, [w:] Pellegrinaggi e celto dei santi in Europa fino a alla I crocciata, „Atti del IV Convegno storico internazionale”, wyd. II, Spoleto 2017, s. 491 – 498. ↑

199. Iacobo da Varazze, De sancto Nicholao…, s. 38 – 49. ↑

200. M. Starnawska, Saint Nicolas en Pologne Médiévale, [w:] En Orient en Occident, Le culte de Saint Nicolas en Europe (Xe-XXIe siècle), red. V. Gazeau, C. Guyon, C. Vincent, Paris 2015, s. 257 – 272; na temat kultu Mikołaja zob. także R. Michałowski, Kościół św. Mikołaja we wczesnopiastowskich ośrodkach rezydencjonalnych, [w:] SPS, t. 6, red. S. K. Kuczyński, Warszawa 1994, s. 64nn.; ostatnio także P. Jokeš, Patrocinium svatého Mikuláše a středověká Morava, [w:] Pro Pana Profesora Libora Jana k životnímu jubileu, red. B. Chocholáč, L. Reitinger, M. Wihoda, Brno 2020, s. 181 – 191. ↑

201. Pontyfikał…, s. 62. ↑

202. Por. K. Pacuski, Możnowładztwo i rycerstwo ziemi gostynińskiej w XIV i XV wieku, Warszawa 2009, s. 462. ↑

203. Por. także W. Mąkowski, Przez Mazowsze…, s. 32. ↑

204. E. Mazza, Una concezione del Santo nelle prime fonti liturgiche romane e il suo abbandono nel medioevo: il caso del prefazio di Maria Vergine, [w:] Il tempo dei santi tra Oriente e Occidente: liturgia e agiografia dal tardo antico al concilio di Trento, red. A. Benvenuti, M. Garzaniti, Firenze 2005, s. 128. ↑

205. H. J. Turrin, „Aureo flore” and the Question of Dating the Tradition of Marian Veneration in the Medieval West, „Mittellateinisches Jahrbuch” 14, 1979, s. 76 – 88; G. Gracco, „Nescio virum”: Alle origini del culto Mariano in Occidente, „Rivista di Storia e Letteratura Religiosa” 40, 2004, 3, s. 445 – 474; I. Vona, Temi mariani in San Bernardo e nei suoi discepoli, [w:] La Madre del Signore dal medioevo al rinascimento, Roma 1988, s. 19 – 34. ↑

206. S. Bylina, Nowa dewocja, postawy wiernych i kult maryjny w Europie środkowej późnego średniowiecza, „Studia Claromontana” 5, 1984, s. 110-126; por. także J. Wojtkowski, Kult Matki Boskiej w polskim piśmiennictwie do końca XV wieku, „Studia Warmińskie” 3 (1966), s. 221n. ↑

207. K. Skwierczyński, Początki kultu NMP w Polsce w świetle płockich zapisek o cudach z 1148 r., [w:] Europa barbarica, Europa christiana, red. R. Michałowski, Warszawa 2008, s. 213 – 240; Ł. Żak, Kult Najświętszej Marii Panny w Polsce do początku XII wieku, „Salvatoris Mater” 10 (2008), nr 3, s. 180 – 227 M. Stawski, Pobożność maryjna w Polsce do końca XII w., [w:] Wiekowe bogactwo chrześcijaństwa. W 1050. rocznicę chrztu Polski, red. M. Lubecka, J. Mironczuk, Ostrołęka 2017, s. 167 – 187. ↑

208. CDM I, nr 301, s. 343; zob. także M. Stawski, Religijność w Polsce XII wieku. Zarys problematyki, [w:] Pierwsze wieki chrześcijaństwa w Polsce: do roku 1200, red. J. Tyszkiewicz, K. Łukawski, Pułtusk 2017, s. 97 – 113; ↑

209. R. Kunkel, Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2006. ↑

210. dok. fundacyjny za: J. Piasecki, Opisanie kościołów i klasztorów księży franciszkanów z dawnej prowincyi polskiej, Warszawa 1845, s. 78. ↑

211. W. Mąkowski, Przez Mazowsze…, s. 40. ↑

212. Por. M. Trzeciecki, Gród na Wzgórzu…, s. 125 – 128; por. także M. Pauk, Płock i Spira. Piastowska „imitatio Imperii” na przełomie XI i XII w.?, [w:] Świat średniowiecza. Studia ofiarowane Profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi, red. A. Bartoszewicz i in., Warszawa 2010, s. 492n. ↑

213. Z. Kozłowska – Budkowa, Płockie zapiski o cudach z r. 1148, „Kwartalnik Historyczny” 44 (1930), s. 342; D. Brzeziński, B. Leszkiewicz, Zapiski…, s. 35 – 37; zob. także K. Skwierczyński, Początki kultu…, s. 215 – 240. ↑

214. Apokryfy Nowego Testamentu, t. 1. Ewangelie apokryficzne, wyd. M. Starowieyski, Lublin 1980, s. 182n. ↑

215. B. Nadolski, Liturgia i czas…, s. 129. ↑

216. A. Witkowska, Titulus Ecclesie…, s. 95 – 96. ↑

217. Iacobo da Varazze, De nativitate sancte Marie virginis…, s. 900 – 918. ↑

218. ADP, Antiphonale, mns 12, f. 91. ↑

219. Bieniak J., Sadłowo i jego dziedzice w średniowieczu, [w:] Zamek w Sadłowie na ziemi dobrzyńskiej, pod red. L. Kajzera, Rypin 2004, s. 25n. ↑

220. J. Polc, „Visitacio Beatae Mariae Virginis”: da seicento anni nell’Occidente liturgico, „Ephemerides liturgicae” 103, 1989, s. 268 – 270; idem, La festa della visitazione e l’unitá della Chiesa, „Oikoumenikon” 12, 1979, s. 464 – 467. ↑

221. I. Skierska, Sabbata sanctifices…, s. 22. ↑

222. D. Balboni, Paolo, apostolo. Culto, [w:] BS, t. X, Roma 1968, kol. 194-212; M. Righetii, Manuale di storia liturgica, t. II, Milano 1955, s. 342-352. ↑

223. Antiphonarium, nr 12, f. 18r. ↑

224. U. M. Fasola, Nereo e Achilleo, [w:] BS, t. IX, Roma 1967, kol. 814 – 820. ↑

225. Iacobo da Varazze, De sanctis Nereo et Achilleo…, 510 – 512. ↑

226. R. Van Doren, Odilia (Ottilia), badessa, [w:] BS, t. IX, Roma 1967, col. 1110 – 1113. ↑

227. M. Spórna, Wezwania kościołów i kaplic szpitalnych w diecezji krakowskiej do 1539 r., „Nasza Przeszłość” 98, 2002, s. 549-564. ↑

228. M. Starnawska, Świętych życie…, s. 230. ↑

229. Wskazuje na to pochodzący z tego czasu tekst Depositio Apostolorum datujący początek podwójnego święta już w 258 r., zob. H. Manikowska, Jerozolima-Rzym…, s. 177. ↑

230. M. Starnawska, Kult św. Piotra w Polsce średniowiecznej na tle europejskim, „Ecclesia. Studia z dziejów Wielkopolski” 6, 2011, s. 25 – 35; A. Witkowska, Titulus ecclesie…, s. 205 – 207. ↑

231. J. P. Kirsch, Le feste degli apostoli s. Pietro e s. Paolo nel Martyrologio Geronimiano, „Rivista di Archeologia Cristiana” 2, 1925, s. 54 – 83. ↑

232. M. Starnawska, Życie po życiu…, s. 88. ↑

233. A. Prandi, La tomba di s. Pietro nei pellegrinaggi dell’età mediewale, [w:] Pellegrinaggi e celto dei santi in Europa fino a alla I crocciata, „Atti del IV Convegno storico internazionale”, wyd. II, Spoleto 2017, s. 283 – 448. ↑

234. Iacobo da Varazze, De sancto Petro apostolo…, s. 559 – 575. ↑

235. I. Skierska, Sabbata sanctifices…, s. 22. ↑

236. Dokument wydany przez S. Chodyński, Wikariusze katedry włocławskiej, Włocławek 1912, s. 221-223; por. także K. Pacuski, Możnowładztwo…, s. 392, 458. ↑

237. T. Żebrowski, Zarys dziejów…, s. 37. ↑

238. M. Righetti, Manuale di storia…, s. 542-552. ↑

239. ADP, mns. 13. ↑

240. B. Nadolski, Liturgia i czas…, s. 130; B. Kochaniewicz, Średniowieczni dominikanie a niepokalane poczęcie Matki Bożej, „Salvatoris Mater” 6, 2004, s. 197 – 202. ↑

241. J. Wojtkowski, Wiara w Niepolane Poczęcie Najświętszej Maryi Panny w Polsce w świetle średniowiecznych zapisków liturgicznych, Lublin 1958, s. 32nn.; ↑

242. I. Skierska, Sabbata…, s. 22. ↑

243. BN II, 3304, f. 8v; AGAD, nr 6704. ↑

244. B. Vanmaele, Potenziana e Prassede, vergini, martiri di Roma, [w:] BS, t. X, Roma 1968, col. 1062 – 1071. ↑

245. Kopiarz rzymski Erazma Ciołka z początku XVI wieku, wyd. S. Kutrzeba, J. Fijałek, „Archiwum Komisji Historycznej” seria 2, 1923, nr 13, s. 84; M. Starnawska, Świętych…, s. 80. ↑

246. Smołucha J., Udział pielgrzymów z Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego w obchodach średniowiecznych jubileuszów chrześcijaństwa, „Nasza Przeszłość” 93, 2000, s. 5 – 21; Wojtyska H. D., Lata święte w XV i XVI wieku, „Roczniki Teologiczno – Kanoniczne” 23, 1976, z. 4, s. 11 – 24. ↑

247. A. Vauchez, Rocco, [w:] BS, t. XI, col. 264; San Rocco: genesi e prima espansione di un culto: incontro di studio, Padova 12-13 febbraio 2004, ed. A. Rigon, A. Vauchez, Bruxelles 2006, passim. ↑

248. J. Fijałek, Historia święta Rozesłania apostołów w Kościele rzymsko–katolickim, „Sprawozdania z Posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności” 25 (1920), nr 6, s. 3 – 7; L. Wojciechowski, Treści ideowe święta Rozesłania Apostołów w Polsce średniowiecznej. Zarys problematyki, [w:] Symbol Apostolski w nauczaniu Kościoła do soboru trydenckiego, red. R. Knapiński, Lublin 1997, s. 307 – 314. ↑

249. M. Starnawska, Grunwald, Jerozolima i święto Rozesłania Apostołów, [w:] Conflictus magnus apud Grunwald 1410. Między historią a tradycją, red. K. Ożóg, J. Trupinda, Malbork 2013, s. 222 – 228. ↑

250. G. Labuda, Święty Stanisław, biskup krakowski, patron Polski. Śladami zabójstwa – męczeństwa – kanonizacji, Poznań 2000, passim; J. Rajman, Przedkanonizacyjny kult św. Stanisława biskupa, „Nasza Przeszłość” 80, 1993, s. 5 – 49; M. Starnawska, Świętych życie…, s. 200 – 214, 265 – 269; ostatnio szerzej P. Kołpak, Kult świętych patronów Królestwa Polskiego w czasach Jagiellonów, Kraków 2020, s. 32-34, 38-46. ↑

251. W. Schenk, Liturgiczny kult św. Stanisława biskupa w Polsce, „Analecta Cracoviensia” 11 (1979), s. 587 – 602. ↑

252. NKMaz. II, nr 63, s. 61. ↑

253. J. Grabowski, Dynastia Piastów…, s. 237, 385. ↑

254. S. Mąkowski, Przez Grunwald…, s. 39. ↑

255. Z. Lasocki, Szkice z życia szlachty zawkrzeńskiej XV – XVI w., „Miesięcznik Heraldyczny” X, 1931, nr 11, s. 2 – 46; K. Pacuski, Możnowładztwo…, s. 463-464. ↑

256. Por. także Gałkowski P., Grążawski K., Strzygi w ziemi dobrzyńskiej (monografia historyczna wsi i parafii), Brodnica–Osiek–Rypin 2006, s. 45 – 53. ↑

257. T. Kaczmarek, Odnalezienie relikwii św. Szczepana „otworzeniem bramy łaskawości Boga”, „Studia Włocławskie” nr 17, 2015, s. 133 – 144. ↑

258. J. Rajman, Patrocinia…, s. 154 – 155; M. Starnawska, Świętych życie…, s. 82 – 84. ↑

259. L. M. Peretro, Giuda Taddeo, apostolo, [w:] BS, t. VI, col. 1152 – 1155. ↑

260. W. Rozynkowski, Omnes Sancti…, s. 96. ↑

261. Iacobo da Varazze, De sanctis Symone et Iuda…, s. 1079 – 1088. ↑

262. H. Farmer, Tommaso Becket, [w:] BS, t. XII, Roma 1969, col. 598 – 600. ↑

263. W. Schenk, Zagadnienie zależności kultu św. Stanisława biskupa od kultu św. Tomasza Kantauryjskiego w świetle śląskich rękopisów liturgicznych, „Roczniki Teologiczno – Kanoniczne”, t. 4 (1957), z. 3, s. 73 – 85; M. Walczak, „Alter Christus”. Studia nad obrazowaniem świętości w sztuce średniowiecznej na przykładzie św. Tomasza Becketa, Kraków 2001, s. 57nn. ↑

264. F. Spadafora, Tommaso, apostolo, [w:] BS, t. XII, Roma 1969, s. 536 – 539. ↑

265. Iacobo da Varazze, De sancto Thoma apostolo…, s. 53 – 63. ↑

266. J. Braun, Tracht und Attribute der Heiligen in der deutschen Kunst, Berlin 1988, s. 693 n. ↑

267. F. Spadafora, Tommaso…, s. 538. ↑

268. A. Witkowska, Titulus Ecclesie…, s. 226 ↑

269. W. Dürig, Dreifaltigkeitsfest, [w:] Lexicon für Theologie und Kirche, Bd. 3, red. J. Höfer, K. Rahner, Freiburg 1959, kol. 562; A. Witkowska, Titulus Ecclesiae…, s. 60 – 61. ↑

270. A. Angenendt, Patrocinium Salwatora…, s. 23 – 37. ↑

271. W. Mąkowski, Przez Mazowsze…, s. 39. ↑

272. G. Sicari, Urbano, papa, martire, [w:] BS, t. XII, Roma 1969. ↑

273. Iacobo da Varazze, De sancto Urbano…, s. 515 – 516. ↑

274. C. Grelier, L’Église et le culte de Saint Urbain, “Société d’Émulation de la Vandée”, 1961-62, s. 13 – 28; W. Lühman, St. Urban. Beiträge zur Vita und Legende, zum Brauchtum und zur Ikonographie, Würzburg 1968, s. 34nn. ↑

275. A. Amore, Valentino, presbitero, martire di Roma, [w:] BS, t. XII, Roma 1969, col. 896 – 897; E. D’Angelo, La Passio sancti Valentini martyris (BHL 8460-8460b). Un “martirio occulto” di età postconstantiniana?, [w:] San Valentino e il suo culto tra medioevo ed età contemporanea: uno status quaestionis, ed. M. Bassetti, E. Menestò, Spoleto 2012, s. 179 – 222. ↑

276. A. Amore, Valentino…, col. 897. ↑

277. Iacobo da Varazze, De sancto Valentino…, s. 265 – 267. ↑

278. S. Carletti, Lorenzo, martire, [w:] BS, t. VIII, Roma 1967, col. 108 – 122. ↑

279. M. Juzepczuk, Kult świętych a zwycięstwa militarne pierwszych Piastów (od X do początków XIII w.), „Saeculum Christianum”, t.25, 2018, s. 63 – 76. ↑

280. Iacobo da Varazze, De sancto Laurentio martyre…, s. 754 – 774. ↑

281. L. Misiarczyk, Zapiski o cudach z 1148 roku w Biblii Płockiej, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 104, 2015, s. 196 – 197. ↑

282. T. Żebrowski, dz. cyt., s. 36. ↑

283. Na temat wiarygodności kościoła M. Trzeciecki, Gród na Wzgórzu Tumskim, [w:] Płock wczesnośredniowieczny…, s. 125; A. Bukowska, Relikty architektury…, s. 158nn. ↑

284. T. Żebrowski, Dzieje diecezji…, s. 49. ↑

285. T. Żebrowski, Dzieje…, s. 45. ↑

286. T. Moral, Vincenzo di Saragozza, [w:] BS, t. XII, Roma 1969, col. 1150 – 1155. ↑

287. Iacobo da Varazze, De sancto Vincentio…, s. 174 – 180. ↑

288. L. Misiarczyk, Zapiski o cudach…, s. 196. ↑

289. A. Amore, Vito, Modesto… martiri, [w:] BS, t. XII, col. 1244 – 1246. ↑

290. Iacobo da Varazze, De sanctis Vito et Modesto…, s. 529 – 532; por. także A. Paner, Kilka uwag o fenomenie kultu św. Wita w kulturze ludowej, „Studia Historica Gedanensia”, t. VII, 2016, s. 217 – 221. ↑

291. J. Soszyński, Kult św. Wita w Polsce średniowiecznej, „Przegląd Historyczny”, t. 73 (1984), nr 3, s. 463 – 470; A. Paner, Z dziejów kultu św. Wita na Słowiańszczyźnie Zachodniej, „Studia Lednickie” t. II, Poznań 1991, s. 43 – 50. ↑

292. Magistri Vincentii dicti Kadłubek Chronica Polonorum, wyd. M. Plezia, [w:] MPH, s. n., t. IX, lib. III, cap. 14, Kraków 1994; por. J. Banaszkiewicz, Włócznia i chorągiew. O rycie otwierania bitwy w związku z cudem kampanii nakielskiej Bolesława Krzywoustego (Kadłubek, III, 14), “Kwartalnik Historyczny” 94 (1987), nr 4, s. 3 – 24. ↑

293. J. Soszyński, Kult św. Wita…, s. 468. ↑

294. T. Żebrowski, Dzieje…, s. 36. ↑

295. Tamże, s. 49. ↑

296. E. Mazza, Una concezione del santo…, s. 132. ↑

297. B. Nadolski, Liturgia…, s. 132 – 134; A. Witkowska, Titulus…, s. 116 – 118 ↑

298. K. Skwierczyński, Początki kultu NMP…, s. 214 – 240. ↑

299. Iacobo da Varazze, De Assumptione Marie Virginis…, s. 779 – 811. ↑

300. K. Pacuski, Możnowładztwo…, s. 462. ↑

301. W. Mąkowski, Przez Mazowsze…, s. 39. ↑

302. K. Dola, Grono przyjaciół świętego Wojciecha jako pierwsze ognisko jego kultu, [w:] Święty Wojciech i wejście Polski do Europy przed dziesięcioma wiekami, red. J. Adamczyk, Łowicz 1997, s. 28 – 34; G. Labuda, Święty Wojciech. Biskup – męczennik, patron Polski, Czech i Węgier, wyd. 2, Wrocław 2004, passim; T. Dunin – Wąsowicz, Wezwania św. Wojciecha w Europie Zachodniej około roku 1000, [w:] Święty Wojciech w polskiej tradycji historiograficznej, red. G. Labuda, Warszawa 1997, s. 372 – 380; J. Nowacki, Z dziejów kultu św. Wojciecha w Polsce, [w:] Św. Wojciech w tradycji i legendzie średniowiecznej, red. K. Śmigiel, Gniezno 1992, s. 227 – 269; W. Danielski, Kult św. Wojciecha na ziemiach polskich w świetle przedtrydenckich ksiąg liturgicznych, Lublin 1997, passim. ↑

303. Pontyfikał…, s. 49; T. Żebrowski, Stolica książąt mazowieckich i płockich (1138 – 1495), [w:] Dzieje Płocka, t.1. Dzieje miasta do 1793 roku, red. M. Kallas, Płock 2000, s. 67. ↑

304. G. Labuda, Św. Wojciech w działaniu, tradycji i legendzie, [w:] Św. Wojciech w tradycji i legendzie średniowiecznej, red. K. Śmigiel, Gniezno 1992, s. 57 – 97. ↑

305. Według Tadeusza Żebrowskiego parafia powstała jeszcze w XIV w., por. T. Żebrowski, Dzieje…, s. 49. ↑

306. Zapewne kościół w R. istniał już dużo wcześniej w związku z osadą grodową, zob. K. Pacuski, Grody i kościoły grodowe Mazowsza północnego XI – XII wieku, [w:] Kościół, polityka, kultura w państwie pierwszych Piastów, red. W. Graczyk, Warszawa 2011, s. 221 – 227. ↑

307. Jednak niektórzy badacze odnoszą początki kościoła nawet do XI – stulecia, zob. J. Wroniszewski, Rypin gród i miasto w czasach średniowiecza, [w:] Rypin – dzieje miasta, t. 1, red. K. Mikulski, Rypin 2010, s. 92; podobnie W. Graczyk, Patrocinia św. Wojciecha, biskupa i męczennika w diecezji płockiej, sambijskiej, pomezańskiej i warmińskiej w granicach do XIX wieku, „Studia Płockie” 29, 2001, s. 235 – 253. ↑

308. Archiwum Diecezji Płockiej, Odpis dokumentów klasztoru norbertanek w Płocku wykonany przez Władysława Mąkowskiego. ↑

309. T. Żebrowski widział parafię w Zagrobie już w 1364 roku, ale bez podania solidnej podstawy źródłowej, zob. idem, Dzieje…, s. 39. ↑

310. Szerzej na temat kultu zob. P. Saintyves, I santi successori degli dei: L’origine pagana del culto dei santi, Roma 2016, s. 22n; zob. także J. Rajman, Patrocinia…, s. 153-154. ↑

311. J. Rajman, Patrocinia…, s. 154. ↑

312. F. Záruba, Capella regia – kaple Všech svatých na Pražském hradě, [w:] „Castellologica Bohemia” 12, Praha 2010, s. 99–135; L. Jan, Král na stříbrném trůnu, Praha 2015, s. 402 – 412. ↑

313. Iacobo da Varazze, De festiviate omnium sanctorum…, s. 1099 – 1113. ↑

314. W. Mąkowski, Przez Mazowsze…, s. 39. ↑

315. Tamże, s. 49. ↑

316. J.-M. Sauget, Sofia, [w:] BS, t. XI, Roma 1968, col. 1272. ↑

317. Iacobo da Varazze, De s. Sophia…, s. 308. ↑

318. B. Nadolski, Liturgia i czas…, s. 115 – 116. ↑

319. K. Dobrowolski, Przyczynki do dziejów średniowiecznej kultury polskiej z rękopisu szczyrzyckiego, Kraków 1927, s. 34 – 35, 40 – 41. ↑

320. Iacobo da Varazze, De Annuntiatione Dominica…, s. 326 – 336. ↑

321. BN II 2264, f. 4v ↑

322. W. Wydra, Średniowieczny cyzjojan płocki, „Archiwum Literackie” 25, 1980, s. 7-22. ↑

323. Gregorius Touronensis Fredegarius, Historia Francorum, [w:] Patrologia Latina 71, Brepols 1849, s. 244 – 248. ↑

324. Gregorius Touronensis, Passio Sigismundi regis et martyris et sociorum eius, [w:] MG SS Mer., t. 2, Hannover 1951, s. 335 – 339. ↑

325. A. Rojewski, Zarys dziejów kultu św. Zygmunta w diecezji płockiej w okresie przedtrydenckim, „Studia Płockie” t. IX (1981), s. 109 – 111; M. Starnawska, Burgundzki herb kapituły płockiej, [w:] Heraldyka i okolice, red. A. Rachuba, S. Górzyński, H. Manikowska, Warszawa 2002, s. 94 – 97; eadem, Świętych życie…, s. 74 – 75. ↑

326. Trudno zweryfikować przypuszczenie Nowowiejskiego, albowiem graduał na który się powoływał uległ zniszczeniu, zob. J. A. Nowowiejski, Płock: monografia historyczna, Płock 1930, s. 364, 365; A. Rojewski, Zarys dziejów kultu…, s. 102 – 118. Z kolej Rojewski tak wczesną metrykę kultu argumentuje datacją dokumentów, co jednak jest bardzo często złudne albowiem tą wyznaczał kalendarz liturgiczny. ↑

327. M. Studničková, Kult svatého Zikmunda v Čechách, „Sbor. Kat. fak. Univ. Karl. Dě. um.-hist.”, t. 4 (2006), s. 283 – 288; A. Rojewski, Zarys dziejów kultu św. Zygmunta w diecezji płockiej w okresie przedtrydenckim, „Studia Płockie” t. IX (1981), s. 102 – 109. ↑

328. ADP, Stellae chori (odp. W. Mąkowskiego), rkps II/3; A. Rojewski, Zarys dziejów kultu…, s. 110 – 112; M. Starnawska, Świętych życie…, s. 66. ↑

329. ADP, mns. 12, f. 11r. ↑