Mapa dla narodu. Cyfrowa edycja “Karty Dawnej Polski” Wojciecha Chrzanowskiego, Instytut Historii PAN im. Tadeusza Manteuffla jest dostępne na licencji:
Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (treść)

Projekt realizowany od września 2022 r. do marca 2025 r. zakładał opracowanie cyfrowej edycji “Karty Dawnej Polski” (Paryż 1859, 1:300 000) wraz z komentarzem źródłoznawczo-edytorskim oraz szeroko zakrojonymi działaniami popularyzującymi. “Karta Dawnej Polski” (dalej: KDP) jest jedną z najważniejszych map w historii polskiej kartografii, a jej cyfrowa edycja umożliwia wykorzystanie danych zawartych na mapie do badań historyczno-geograficznych oraz do historii kartografii. Obraz mapy (połączone i skalibrowane arkusze) oraz jej treść (obiekty topograficzne wraz z ich nazwami) zostały opracowane cyfrowo i udostępnione za pomocą aplikacji internetowej oraz jako baza danych do pobrania. W ramach komentarza źródłoznawczego i edytorskiego, mapa scharakteryzowana została jako źródło kartograficzne i historyczne (po raz pierwszy tak kompleksowo) oraz udokumentowana została metodyka przygotowania edycji. W ramach projektu zorganizowaliśmy także warsztaty, prelekcje i wykłady dla różnych grup odbiorców oraz przygotowaliśmy przewodnik po zasobie Atlas Fontium i scenariusze lekcji.

Karta Dawnej Polski jako źródło historyczne i kartograficzne

“Karta Dawnej Polski” to niezwykle ważne dzieło polskiej kartografii i cenne źródło historyczno-kartograficzne, powstałe w otoczeniu Adama Jerzego Czartoryskiego i Władysława Zamoyskiego na emigracji w Paryżu. Początkowo miała służyć celom wojskowym, lecz zmieniająca się sytuacja polityczna sprawiła, że została wydana dopiero w 1859 r. w ramach działalności Biblioteki Polskiej w Paryżu. Prace nad mapą trwały od 1833 r. w trzech etapach, z przerwą w latach 1849–1857, spowodowaną trudnościami organizacyjnymi i politycznymi.

Pomysł na mapę narodził się w Towarzystwie Naukowej Pomocy, a jego inicjatorem był Piotr Pogonowski, który wskazał generała Wojciecha Chrzanowskiego jako najwłaściwszego do jej realizacji. Pierwszy dokument planujący KDP powstał w 1837 r., a do 1843 r. opracowano szczegóły projektu i sposoby finansowania. Prace nad mapą ruszyły na dobre w latach 1843–1849, kiedy wykonano 37 arkuszy pod kierunkiem Chrzanowskiego oraz współpracujących z nim kartografów, w tym Teofila Zabłockiego, Józefa Kowalskiego i prawdopodobnie Romana Wesołowskiego. Prace przerwała Wiosna Ludów – fundusze i wysiłki Czartoryskiego i Zamoyskiego przekierowały się na działalność dyplomatyczną, a Chrzanowski wyjechał do Piemontu, gdzie kierował działaniami zbrojnymi. Prace nad mapą podjęto ponownie w 1857 r. dzięki Walerianowi Kalince, a nad finalizacją projektu czuwał Feliks Wrotnowski. Brakujące arkusze powstały w ciągu 18 miesięcy.

Mapa ma skalę 1:300 000 i została wykonana w odwzorowaniu Bonne’a, powszechnie stosowanym wówczas we Francji i Szwajcarii, a także w Polsce – dla tzw. mapy Kwatermistrzostwa. KDP obejmowała ziemie dawnej Rzeczypospolitej oraz części terenów sąsiednich, choć jej treść nie była jednolita – im dalej od granic z 1772 r., tym mniej szczegółów. Mapa powstała głównie na podstawie map kartografów pruskich, austriackich i rosyjskich, m.in. map Liesganiga, Engelhardta i Szuberta, ale także spisów i rejestrów miejscowości, które wykorzystano do weryfikacji treści map zaborców. KDP jest bardziej mapą przeglądową czy ogólnogeograficzną niż topograficzną (z uwagi na sposób prezentacji osadnictwa) i przedstawia miejscowości, obiekty gospodarcze, drogi, koleje oraz granice, a także hydrografię oraz – szczątkowo – rzeźbę terenu. Na mapie nie pokazano lasów ze względu na brak dostępnych materiałów i koszty, jakie pociągnęłoby za sobą ich wprowadzenie.

Metodyka opracowania cyfrowej edycji KDP

Opracowanie cyfrowej edycji mapy podzielone zostało na 7 etapów:

Inwentaryzacja istniejących egzemplarzy, w tym skanów oraz wybór kompletu służącego za podstawę edycji,
Georeferencja i mozaikowanie poszczególnych arkuszy,
Opracowanie struktury bazy danych do indeksacji treści mapy,
Indeksacja treści mapy,
Kolacjonowanie danych i ich porządkowanie,
Opracowanie aplikacji WebGIS,
Opracowanie dokumentacji: komentarza źródłoznawczo-edytorskiego.

Pierwszym krokiem do opracowania edycji było wytypowanie egzemplarza referencyjnego. Podstawą edycji są arkusze z kompetentnego i ostatecznego wydania z 1859 r., których skany zostały pozyskane z “Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej”¹. Składa się ono z 45 arkuszy głównych oraz ośmiu dodatków, tj. fragmentów, które nie zmieściły się na zasadniczych arkuszach, ale umieszczono je w arkuszach głównych jako kartony, oraz skorowidza. W sumie daje 49 arkuszy (de facto 54). Arkusze numerowane są w dwójnasób: oznaczeniem literowym “S.” (Sekcja) oraz liczbą arabską, a także liczbami rzymskimi. Dodatki oznaczone są alfabetycznie od “A” do “H”. Podwójny sposób numeracji wynikał z etapowania prac nad mapą. W pierwszym etapie (do 1849 r.) powstały arkusze centrale i wschodnie, a numerację dobrano tak, jak gdyby nie miało być już innych arkuszy poza tymi już opracowanymi. Po znalezieniu środków na przygotowanie brakujących arkuszy, nie było już dla nich wolnych godeł, więc, aby numeracja się zgadzała trzeba było do godła sąsiedniego dodać “bis”. Ze względu na to, że ukończone arkusze były już w sprzedaży i dystrybucji w kompletnej edycji mapy nie można było kasować pierwotnej numeracji, więc dodano drugą: liczbami rzymskimi.

Kolejnym etapem była kalibracja (georeferencja) i mozaikowanie (łączenie arkuszy). Efektem tych zabiegów jest możliwość przeglądania całej, połączonej mapy wieloarkuszowej nałożonej cyfrowo na współczesny podkład kartograficzny, co znacząco ułatwia dostęp do źródła kartograficznego. W celu realizacji tego zadania najpierw przycięto 53 arkusze do obszaru wyznaczonego przez wewnętrzną ramkę każdego z nich. Następnie arkusze połączono w QGIS, wykorzystując linie pomocnicze i dopasowując je przy użyciu wtyczki Freehand Raster Georeferencer oraz narzędzia Georeferencer. W celu precyzyjnej transformacji utworzono około 5300 punktów kontrolnych na granicach rastrów, bazując na drogach, rzekach i granicach administracyjnych. Po połączeniu arkuszy przeprowadzono georeferencję całej mozaiki. Stworzono dwa zestawy punktów kontrolnych – jeden oparty na siatce geograficznej (167 punktów), a drugi na położeniu miejscowości (88 punktów). Transformacje przeprowadzono różnymi metodami, a najlepsze wyniki uzyskano przy zastosowaniu przekształcenia wielomianem 3-stopnia w układzie “Bonne Sphere” uzyskując średnie błąd kwadratowy (RMSE) ok. 2 km i akceptowalne (z graficznego punktu widzenia) zniekształcenia obrazu mapy.

Opracowanie bazy danych przestrzennych treści mapy to kolejny etap i istotny element jej cyfrowej edycji. Baza pełni tu dwojaką rolę. Po pierwsze, umożliwia szybki dostęp do treści mapy, przede wszystkim toponimów, ale także innych elementów, jak rysunek dróg czy pokrycia terenu. Po drugie, baza jest indeksem przestrzenno-rzeczowym treści mapy i odzwierciedla jej strukturę, sposób ujęcia i metody klasyfikacji obiektów. Pierwszym etapem było opracowanie struktury bazy danych na podstawie analizy pojęciowej legendy do mapy oraz treści mapy. Legenda do KDP zawiera 26 znaków reprezentujących 23 kategorie treści. Te kategorie były podstawą opracowania legendy w wersji bazodanowej, tj. tabeli słownikowej zawierającej nazwy poszczególnych typów obiektów, którą następnie wzbogacano o kolejne elementy (typy obiektów na mapie) nieuwzględnione w legendzie albo niewskazane wprost za pomocą osobnego symbolu (10 typów obiektów).

Tak przygotowana struktura została wykorzystana do indeksacji treści mapy: obiektów punktowych, tj. miejscowości, obiektów gospodarczych i toponimów (155 400 obiektów w tym 137 872 z nazwą), dróg (11 651 odcinków) i granic (3851 odcinków). Indeksacja polegała na wprowadzeniu do bazy danych informacji o lokalizacji obiektu (względnie odczytania jego nazwy zapisanej na mapie), a w przypadku dróg i granic – przerysowaniu przebiegu. Indeksacja została rozdzielona pomiędzy 11 osób i wykonana w programie QGIS według instrukcji opracowanej przez autorów niniejszego tekstu w ramach prac przygotowawczych. Instrukcja, poza podstawowym schematem postępowania, obejmowała także rozstrzyganie przypadków i sytuacji wątpliwych.

Indeksacja obiektów punktowych przeważnie nie nastręczała trudności, chociaż zdarzały się przypadki (pojedyncze i systemowe) wymagające większego namysłu (odróżnienie niektórych typów wsi, twierdz od miast, kwestia symboli bez opisów oraz opisów bez symboli).

Odczyt nazw nie był przeważnie problematyczny. Nazwy wprowadzano do bazy jako transliterację (bezpośredni odczyt) oraz transkrypcję (wersja znormalizowana i z rozwiniętymi skrótami). Zakres normalizacji nie był duży i obejmował jedynie najbardziej oczywiste przypadki. Kłopotliwe okazało się rozwinięcie skrótów ponieważ w legendzie nie było ich rozwinięcia, a także zapisywane były niekiedy w różnych językach (polski, niemiecki, rosyjski, rumuński, węgierski). 91 skrótów pozostało nierozwiniętych, ponieważ nie udało się ich rozwiązać w sposób jednoznaczny i potwierdzony źródłowo.

Projekt zakładał, że tam gdzie będzie to możliwe miejscowości z mapy otrzymają identyfikatory ze współczesnej bazy danych (GeoNames.org). To zadanie okazało się jednak niewykonalne dla całego zbioru danych ze względu na bardzo dużą liczbę toponimów (ok. 140 000), relatywnie duże błędy położenia obiektów na KDP uniemożliwiające automatyczne łączenie danych między zasobami dzięki relacji najbliższego położenia, jak również bardzo duże zmiany osadnicze i nazewnicze na przeważającej części obszaru, jakie zaszły na wschód od Bugu od połowy XIX w. do dziś. To wszystko sprawiło, że zdecydowaliśmy się na identyfikację miast (1860 obiektów).

Podstawową formą udostępnienia edycji jest aplikacja internetowa wykorzystująca technologię WebGIS w standardach Open Geospatial Consortium (OGC). Aplikacja oparta jest o biblioteki JavaScript (interfejs) i OpenLayers (obsługa geodanych), a korzysta z danych udostępnianych przez Geoserver w postaci usług danych przestrzennych. Inną formą wykorzystania danych jest skorzystanie z repozytorium. Dane wytworzone w trakcie opracowywania cyfrowej edycji KDP zostały zdeponowane na “Data Atlas Fontium” w repozytorium opartym na technologii GeoNode. Dostępne są tam warstwy z obiektami punktowymi, drogami oraz granicami, które można przeglądać we wbudowanej w repozytorium aplikacji, pobrać na komputer w kilku formatach, a także za pomocą aplikacji GIS wczytać dane bezpośrednio z repozytorium.

Podsumowanie

Opracowana cyfrowa edycja “Karty Dawnej Polski” nie kończy prac badawczych nad mapą, ale umożliwia rozpoczęcie ich na nowo, już w cyfrowym paradygmacie. Połączone i skalibrowane arkusze mapy dają szybki dostęp do obrazu mapy, opracowane dane kartograficzne w formie bazodanowej do jej treści, a całość dostępna jest przez aplikację internetową. Dzięki edycji znacznie więcej mogliśmy się dowiedzieć o samej mapie a dzięki możliwości analizy poszczególnych warstw – o rekonstrukcji procesu ich opracowywania. Dane z mapy udało się zestawić z informacjami ze źródeł pisanych towarzyszących mapie. Edycja stała się częścią portalu “Atlas Fontium”: efekty wykonanej pracy zaprezentowaliśmy podczas licznych warsztatów, wykładów i prelekcji. Prace nad KDP posłużyły także do opracowania czterech scenariuszy lekcji dostępnych do pobrania i wykorzystania w nauczaniu w szkołach średnich.

Karta dawnéj Polski z przyległemi okolicami krajów sąsiednich według nowszych materyałów na 1:300000 (https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/26947/edition/35709, dostęp: 28 marca 2025).[↩]