Księgozbiory parafialne stanowią znaczącą część zbiorów gromadzonych przez środowiska kościelne. Przyjmuje się, że na ziemiach polskich ich obecność w parafiach zaczęła się kształtować od początków XIV wieku, zaraz po bibliotekach klasztornych i katedralnych. W dotychczasowych opracowaniach naukowych na temat księgozbiorów kościelnych podkreśla się ich specyficzny, zamknięty charakter ukierunkowany na duchowy rozwój i wewnętrzne doskonalenie różnych kręgów duchowieństwa. W przypadku zbiorów parafialnych ważny jest też aspekt kształcenia i uzupełniania wiedzy niezbędnej do podnoszenia kwalifikacji duszpasterskich. Z racji bogactwa i różnorodności zgromadzonych ksiąg, biblioteki pozostają świadectwem kultury intelektualnej miejsca, w jakim się znajdowały oraz osób z nimi związanych.
Badania nad kulturą intelektualną środowisk kościelnych wymagają wstępnego rozeznania w stanie ilościowym i jakościowym księgozbiorów. Zastosowanie wielodostępowych baz danych znacznie usprawnia proces opracowania masowego materiału źródłowego w postaci
wielu setek, bądź tysięcy tytułów książek. Aplikacje komputerowe pozwalają na wykonywanie szybkich i różnorodnych operacji na materiale źródłowym – zestawień dokonywanych w zależności od aktualnego zapotrzebowania, czy też wyszukiwanie potrzebnej książki za pomocą różnorodnych kryteriów. Usprawnienia takie wpływają na sposób rekonstrukcji stanu bibliotecznego, a ponadto stanowią podstawę do uchwycenia bardziej całościowego obrazu księgozbiorów. Otwiera się tym samym droga do szacowania i porównywania zbiorów bibliotecznych w czasie i przestrzeni oraz dokonywania syntetycznych ujęć w dziedzinie geografii książki.
Publikacja niniejsza ma za zadanie przedstawić wyniki badań dotyczące zawartości księgozbiorów parafialnych w prepozyturze wiślickiej (diecezja krakowska) w II połowie XVIII wieku, a jednocześnie usprawnić proces identyfikacji książek w przypadku opracowywania kolejnych księgozbiorów, tak aby każdy badacz tej tematyki mógł posiłkować się jej zawartością w toku rozpoznawania autorów i tytułów książek. Przyjęty sposób prezentacji (wyszukiwarka internetowa, aplikacja web-GIS), przez zwiększenie dostępności danych, powinien wpłynąć na popularyzację tego obszaru badań, intensyfikację wymiany jednostkowych wyników analiz, a nade wszystko na otwartość w podejmowaniu interdyscyplinarnych przedsięwzięć naukowych, łączących historyków, bibliotekarzy i techników komputerowych. Niewątpliwą zaletą publikacji jest także jej wzmocnienie wizualne w formie prezentacji kartograficznej.
Metoda opracowania
Prezentowana publikacja stanowi elektroniczną [zmodyfikowaną] wersję wykazu ksiąg z bibliotek parafialnych, które udało się rozpoznać w toku identyfikacji, zamieszczonego w publikacji: J. Szady, Księgozbiory parafialne w prepozyturze wiślickiej w II połowie XVIII wieku, Lublin 2008. Bazę danych opracowywano na podstawie inwentarzy bibliotecznych zawartych w aktach wizytacji kanonicznych z lat 1782-1785.
W dotychczasowych ujęciach tematyki bibliotek parafialnych, przeważa klasyczny sposób prezentacji wybranych zbiorów. Opracowanie stanu ilościowego i zawartości treściowej książek zgromadzonych przy jednym ośrodku, bądź obszarze administracyjnym, czy też typie bibliotek, opiera się na identyfikacji autorów i tytułów. Efektem końcowym jest wówczas opis biblioteki (bibliotek) na podstawie spisu książek podawanego zgodnie z porządkiem źródłowym. Problem powtarzalności książek w każdej następnej bibliotece z danego terenu, rozwiązany jest w takim wykazie poprzez system odsyłaczy w przypisach.
Istotną modyfikacją było wprowadzenie elementów geograficznego porządkowania spisów bibliotecznych zaproponowane w monografii na temat księgozbiorów prepozytury wiślickiej w II połowie XVIII wieku. Do każdej zidentyfikowanej książki podano miejsca (kościoły parafialne), w których się znajdowała oraz brzmienie zapisów źródłowych z inwentarzy. W takim układzie, poszukujący informacji musiał znać nazwisko autora, aby odszukać daną książkę i zobaczyć, w ilu miejscach występowała.
Niniejsza publikacja wychodzi naprzeciw ograniczeniom obu wersji inwentarza drukowanego i umożliwia sposób wyszukiwania książki wg wielu kryteriów (autor, tytuł, miejsce księgozbioru, metoda identyfikacji) wraz z umiejscowieniem każdego rejestrowanego tytułu w przestrzeni geograficznej (na mapie). Opiera się na materiale źródłowym w postaci bibliotecznego inwentarza wizytacyjnego, stanowiącego część wizytacji zewnętrznej kościoła parafialnego, odnoszącego się do jego majątku ruchomego. Z racji swego charakteru, inwentarz taki posiada wiele niedoskonałości formalnych. Przede wszystkim książki nie są w nim rejestrowane w sposób uporządkowany i ułatwiający ich rozpoznanie. Zapisy tytułów dokonywane były w sposób uproszczony i pozbawiony pełnych danych bibliograficznych. Najczęstszymi uchybieniami w rejestrze książek jest brak miejsca i roku wydania, nazwy nakładcy, cech formalnych, takich jak format czy liczba stron. Zapisy rejestrujące książki w inwentarzu pomijają czasami nazwisko autora przy tytule, bądź odwrotnie – rejestrują tylko autora bez tytułu. Zapis tytułów pozostawia również wiele do życzenia, gdyż pozycje inwentarzowe są jedynie częścią tytułów, czy też kompilacją z wybranych słów w tytule. Sposób zapisu książek w źródle rzutuje bezpośrednio na możliwość ich zidentyfikowania, czyli nadania im krytycznych i potwierdzonych danych bibliograficznych.
W toku identyfikacji udało się ustalić część całości zbiorów parafialnych na badanym obszarze. Długotrwała i żmudna identyfikacja książek polegała na oczytaniu zapisu źródłowego i ustaleniu na podstawie różnego rodzaju informatorów bibliograficznych i biograficznych, katalogów i inwentarzy bibliotecznych oraz wydawnictw słownikowych i encyklopedycznych (patrz: spis skrótów), brzmienia pełnego opisu bibliograficznego.
Użytkownik otrzymuje zatem dwa typy informacji:
– źródłowe: źródłowy zapis tytułu, skrót źródła informacji z odpowiednią stroną, na której książkę zapisano;
– krytyczne (identyfikacyjne): nazwisko i imię autora /niekiedy w kilku wersjach/, tytuł/inne wersje tytułu/, miejsce i rok wydania, skrót źródła informacji oraz dane o metodzie identyfikacji.
Metoda identyfikacji przyjęta w trakcie analizy brała pod uwagę różnorodny sposób zapisu książek w inwentarzach bibliotecznych. W inwentarzu mógł znaleźć się wpis odnoszący się do autora i tytułu, samego tytułu, lub też samego autora. Powodowało to, że identyfikacja miała często charakter jedynie przypuszczalny lub prawdopodobny. Z tego powodu wprowadzone zostały dwie kategorie: identyfikacja pełna oraz niepełna.
Identyfikacja pełna: odnosi się do zapisów źródłowych w postaci autora i tytułu, na podstawie których ustalono bez problemu pełne dane bibliograficzne (identyfikacja zawiera: autora, tytuł); zapisów w postaci samego tytułu, którego brzmienie wskazuje jednoznacznie na autorstwo (identyfikacja zawiera: autora, tytuł); zapisów samego tytułu, dla którego autor pozostawał nieznany nawet w źródłach identyfikacyjnych (identyfikacja zawiera: tytuł).
Identyfikacja niepełna: odnosi się do zapisów źródłowych podających samego autora, do którego mogło odnosić się kilka dzieł, które napisał (identyfikacja zawiera: autora); zapisów źródłowych w postaci autora i tytułu w brzmieniu, które uniemożliwia rozpoznanie książki (identyfikacja zawiera: autora).
W zestawieniu pominięto tytuły niezidentyfikowane, czyli takie, których zapis źródłowy uniemożliwił rozpoznanie dzieła. Wśród nich znaczną część stanowiły tylko określenia ogólnikowe, typu „kazania”, bądź też zapisy utrudniające poprawne odczytanie nazwiska autora czy tytułu.
