Publikacja powstała w ramach projektu Narodowego Centrum Nauki „Elektroniczna edycja ksiąg sądowych powiatu kaliskiego 1587-1593” nr 2014/13/N/HS3/04421

Wstęp

Niniejsze opracowanie stanowi kolejny etap rozwoju cyfrowej metody edycji źródeł, zastosowanej po raz pierwszy w publikacji księgi wschowskiej z lat 1495-1526¹. Prace nad projektem wschowskim pokazały możliwości i ograniczenia zastosowanej metody, które należało przetestować na większym objętościowo materiale. Podjęto wówczas decyzję o rozpoczęciu prac nad trzema kolejnymi projektami, do których zalicza się niniejsze opracowanie. W projekcie kierowanym przez Tomasza Związka opracowano księgi sądów szlacheckich powiatu kaliskiego z przełomu XV i XVI w.², a w projekcie Arkadiusza Borka – księgi konsystorza kaliskiego z lat 1504–1540³. Dobór źródeł w poszczególnych projektach związany jest z tematyką prac doktorskich przygotowywanych przez redaktorów projektów. W przypadku Tomasza Związka jest to osadnictwo w pow. kaliskim na przełomie XV i XVI w., Arkadiusza Borka – dzieje konsystorza kaliskiego w I poł. XVI w., Michała Gochny – system organizacji poboru podatków w Wielkopolsce w II poł XVI w. ze szczególnym uwzględnieniem powiatu kaliskiego.

Głównym celem niniejszej publikacji jest nie tyle samo opracowanie wymienionych w dalszej części tekstu ksiąg, ile rozwój metody edycji cyfrowej. Od kilku ostatnich lat trwa dyskusja dotycząca możliwości jej zastosowania i umiejscowienia na tle dotychczasowych osiągnięć edytorstwa historycznego⁴. Nie wchodząc w jej szczegóły stwierdzić należy, że niniejszy sposób opracowania źródeł jest propozycją ich uprzystępnienia sytuującą się pomiędzy dwoma skrajnymi rozwiązaniami: zwykłym udostępnieniem skanów źródła on-line i pełnotekstową edycją zabytku opatrzoną komentarzami, przypisami i indeksami. Ma to znaczenie szczególnie w kontekście źródeł masowych, jakimi są chociażby księgi sądów szlacheckich (nie mówiąc już o źródłach dziewiętnasto- i dwudziestowiecznych). Tradycyjna pełnotekstowa edycja wszystkich tego typu źródeł jest niemożliwa. Udostępnienie skanu rękopisów on-line oszczędza co prawda badaczowi wizyty w archiwum, jednak nadal skazuje go na żmudne poszukiwania informacji wśród setek tysięcy, a nawet milionów stron rękopisu, co niekiedy znacznie zawęża zakres chronologiczny czy terytorialny prac badawczych. Częściowym rozwiązaniem tego problemu, w przypadku staropolskich ksiąg sądowych, mogą być wypisy prof. Włodzimierza Dworzaczka z ksiąg ziemskich i grodzkich wielkopolskich udostępniane w postaci cyfrowej⁵. Rozwój nowych technologii pozwala jednak na tworzenie o wiele bardziej zaawansowanych rozwiązań cyfrowych. Niniejszy projekt, łączący skany rękopisu z bazą danych, jest jedną z nich.

Księgi ziemskie i grodzkie kaliskie z końca XVI w.

Przedmiotem opracowania są księgi sądu i urzędu grodzkiego w Kaliszu oraz księgi kaliskiego sądu ziemskiego.

Sąd i urząd grodzki w Kaliszu podlegały staroście generalnemu Wielkopolski. Ten jeszcze w początkach XVI w. objeżdżał podległe sobie grody w celu sprawowania sądów. Od 1523 r. w grodzie kaliskim funkcjonował zastępca starosty generalnego – surogator, który przyjmował wpisy wieczyste zarówno z powiatu kaliskiego, jak i konińskiego. Dotychczasowy sąd burgrabiego został zastąpiony sądem z surogatorem na czele. Sama kancelaria grodzka przyjmowała zaś wpisy o charakterze spornym i niespornym, a pisarz starosty stał się pisarzem grodzkim. Zmiany organizacyjne, zarówno te wspomniane wyżej, jak i te, które zachodziły w ciągu XVI stulecia, odbiły się również na wytwarzanym przez kancelarię materiale aktowym. Możliwość przyjmowania wpisów wieczystych wiązała się z utworzeniem ksiąg rezygnacji, choć te pojawiły się dopiero w latach 60. XVI w. (wcześniej surogator wysyłał księgi do Poznania, gdzie były przepisywane do tamtejszych ksiąg rezygnacji). W toku rozwoju aparatu kancelaryjnego w XVI w. doszło do podziału ksiąg na poszczególne serie, dotychczas częściowo ze sobą łączone. Na przełomie lat 80. i 90. XVI w. były to serie: rezygnacji, relacji, inskrypcji i dekretów urzędu grodzkiego⁶.

Wobec aktywnej działalności sądów i urzędów grodzkich w Wielkopolsce (rozumianej jako województwa poznańskie i kaliskie), nieco mniejsze znaczenie w porównaniu z innymi województwami Korony miał sąd ziemski. Od XV w. malała częstotliwość roków ziemskich w województwie kaliskim, doprowadzając do sytuacji, że w drugiej połowie XVI w. zamiast przewidzianych statutem nieszawskim czterech zjazdów, odbywały się przeważnie dwa⁷. Związane to było z funkcjonowanie kancelarii grodzkiej kaliskiej, posiadającej prawo do przyjmowania wpisów o charakterze wieczystym.W niniejszym opracowaniu wykorzystano następujące księgi:

L.p.	Sygnatura	Rodzaj	Lata	Lb. stron	Poziom opracowania
1.	Kalisz Gr. 6	grodzka – rezygnacje	1588-1594	1136	zapiski i hasła
2.	Kalisz Gr. 75	grodzka – inskrypcje	1587	681	zapiski i hasła
3.	Kalisz Gr. 76	grodzka – inskrypcje	1588	1172	zapiski i hasła
4.	Kalisz Gr. 77	grodzka – inskrypcje	1589	1145	zapiski i hasła
5.	Kalisz Gr. 78	grodzka – inskrypcje	1590	1066	zapiski i hasła
6.	Kalisz Gr. 79	grodzka – inskrypcje	1592	1539	zapiski
7.	Kalisz Gr. 80	grodzka – inskrypcje	1593	1400	zapiski
8.	Kalisz Z. 47	ziemska	1589	876 (438 k.)	zapiski i hasła
9.	Kalisz Z. 103	ziemska	1593	952 (476 k.)	zapiski

Wybór ksiąg wiąże się z tematyką poruszaną w pracy doktorskiej, przygotowywanej przez niżej podpisanego, a poświęconej mechanizmom poboru podatku łanowego w Wielkopolsce w drugiej połowie XVI w. i na początku XVII w. Jednym z zagadnień poruszanych w pracy jest szczegółowe studium poboru tegoż podatku w powiecie kaliskim w 1591 r., dla którego zachowały się zarówno rejestr, jak i rekognicjarz poborowy⁸. Wybrano więc księgi chronologicznie zbliżone to tej daty, co pozwala na zdobycie dodatkowych informacji źródłowych dotyczących społeczeństwa szlacheckiego powiatu kaliskiego z początku lat 90. XVI w.

Zebrane w toku prac nad projektem dane pozwalają na stworzenie mapy zasięgu oddziaływania kancelarii grodzkiej kaliskiej. Choć wiadomym jest, że sprawy w Kaliszu załatwiała szlachta nie tylko tego powiatu, ale również sąsiednich konińskiego, pyzdrskiego, sieradzkiego i ostrzeszowskiego, to jednak stwierdzić można, że gród kaliski miał ponadregionalne znaczenie A. Pośpiech, Majętności na sprzedaż. Szlachecki handel ziemią i przemiany struktury majątkowej w powiecie kaliskim w latach 1580-1655, Wrocław 1989, s. 12-13; tenże, Księgi rezygnacji w kaliskich aktach grodzkich z lat 1580-1655 (prezentacja źródła, możliwości badawcze), „Rocznik Kaliski”, 1976, t. 21, s. 20-49.. Zjawisko to obrazują poniższe mapy. Na mapie nr 1 oznaczono powiaty, z których przybywała szlachta do kancelarii grodzkiej kaliskiej. Oznaczono jedynie przypadki, kiedy to wprost określono daną osobę jako pochodzącą z konkretnego powiatu. Mapy nr 2 i 3 przedstawiają osady wzmiankowane w opracowywanych księgach. Są to osady będące zarówno przedmiotem akcji prawnej, jak też osady, z których pochodziły konkretne osoby. Zaznaczyć należy, że przedstawione zostały powiaty i miejscowości z terenu Korony, opracowane w przestrzennej bazie danych „Ziemie polskie Korony w XVI w.”. Nie zaznaczono na mapie powiatów wołkowyskiego i sanockiego oraz ziemi chełmskiej.

Metoda opracowania

Skany rękopisów zostały umieszczone w aplikacji INDXR, która pozwala na oznaczanie wybranych fragmentów obrazu. Każde zaznaczenie tworzy rekord w bazie danych. Przy edycji danego elementu wpisywane są wybrane. W ten sposób utworzono dwie tabele: zapisek i haseł.

Zapiski

Tabela zapisek zawiera listę wszystkich zapisek występujących w księdze. Oddzielnie oznaczano incipity (actum), które niekiedy, zwłaszcza w księdze rezygnacji (Kalisz Gr. 6) zawierały listę świadków. W edycji na ogół nie wpisywano miejsca sporządzania wpisów tj. miasta Kalisza. Zaznaczano jedynie wypadki, kiedy urząd bądź sąd grodzki lub ziemski działały w innych miastach. Najczęściej był to Koźminek, do którego przenosiła się kancelaria grodzka w czasie, gdy w stolicy powiatu trwała zaraza (w księgach objętych niniejszym projektem zapiski spisywano w Koźminku od 11 października 1588 r. do 4 marca 1589 r.⁹

Tabela zapisek składa się z następujących kolumn:

• „Id” – kolumna techniczna zawierająca numer kolejny rekordu w edycji.
• „Id zapiski” – kolumna techniczna zawierająca unikalny identyfikator zapiski, łączący dane z tabeli zapisek i haseł.
• „Rok” – kolumna źródłowa, jest to rok sporządzenia zapiski w postaci znormalizowanej i liczbowej.
• „Data” – kolumna źródłowa zawierająca datę dzienną sporządzenia zapiski w przełożeniu na kalendarz współczesny w formie liczbowej.
• „Data-źródło” – kolumna źródłowa zawierająca datę dzienną sporządzenia zapiski w formie, w jakiej została ujęta w źródle.
• „Nagłówek” – kolumna źródłowa zawierająca transkrypcję nagłówka zapiski lub informację o jego braku.
• „Typ sprawy” – kolumna źródłowa zawierająca typ głównej akcji prawnej, jaka jest przedmiotem danej zapiski. W przypadku braku takiej informacji w nagłówku, kolumnę tę uzupełniano na podstawie lektury zapiski, a określenie akcji prawnej podawano w nawiasie kwadratowym.
• „Uwagi” – kolumna krytyczna zawierająca uwagi autora edycji.
• „Pisarz” – kolumna krytyczna określająca ręce pisarskie.
• „Odczyt” – kolumna źródłowa zawierająca odczyt wybranych zapisek.
• „Strona początkowa” – kolumna źródłowa zawierająca numer strony początkowej zapiski.
• „Strona końcowa” – kolumna źródłowa zawierająca numer strony końcowej zapiski.

Hasła

Tabela haseł zawiera indeksy osobowy, geograficzny i selektywny rzeczowy. W tym ostatnim oznaczano przeważnie obiekty sakralne i gospodarcze, posiadające mniej lub bardziej sprecyzowane odniesienie przestrzenne (m.in. kościoły, młyny, budynki etc.).

Tabela ta zawiera następujące kolumny:

• „Id” – kolumna techniczna zawierająca numer kolejny rekordu w edycji.
• „Hasło” – kolumna krytyczna zawierająca znormalizowany zapis hasła. W przypadku osób posługujących się dwoma lub więcej nazwiskami, wpisywano wszystkie podane w danym zapisie źródłowym, bez uznaniowego wyboru nazwiska obowiązującego¹⁰.
• „Typ hasła” – kolumna krytyczna informująca o rodzaju hasła. Może być to hasło osobowe, geograficzne lub rzeczowe.
• „Podtyp hasła” – kolumna krytyczna informująca o podtypie hasła. Podtypy indeksu geograficznego obejmują osady wiejskie, miasta i obiekty topograficzne. Wśród haseł osobowych wyróżniono następujące podtypy, określane na podstawie informacji źródłowych (w nawiasach najczęściej występujące predykaty stanowe):
  • „szlachecki” (nobilis, dominus, generosus, magnificus)
  • „duchowny” (reverendus)
  • „mieszczański” (civis, honestus)
  • „chłopski” (laboriosus) – kategoria ta obejmuje całą ludność wiejską, a więc zarówno kmieci, jak i zagrodników, komorników etc.
  • „żydowski” (Iudaeus) – źródła zawierają informacje precyzyjnie określające, że dana osoba była Żydem, stąd w edycji zdecydowano się wyodrębnić tę grupę spośród innych typów haseł osobowych
  • „mieszany” – ten podtyp hasła stosowano w przypadkach, gdy informacje źródłowe nie określały jednoznacznie przynależności stanowej danej osoby, ale podawały stany społeczne, z których ta osoba prawdopodobnie się wywodziła.
  • „nieokreślony” – podtyp hasła określający osoby, co do których brak było informacji źródłowych o przynależności stanowej
• „Informacje dodatkowe” – kolumna krytyczna zawierająca dodatkowe informacje o hasłach. W przypadku osób są to informacje dotyczące śmierci, wdowieństwa, sprawowanych urzędów i funkcji, wykonywanych zawodów, miejsc pochodzenia danej osoby (ale tylko w wypadku określenia powiatu lub województwa; gdy wspomniana została osada wówczas wpisywano jej identyfikator w kolumnie „Identyfikator osady”). W indeksie geograficznym lub rzeczowym będą to przeważnie informacje o wielkości pól czy też o położeniu indeksowanych jednostek (np. skrótowy przebieg drogi).
• „Hasła powiązane” – kolumna krytyczna zawierające informacje o hasłach powiązanych z hasłem indeksowanym więzami porewieństwa. W księgach Kalisz Gr. 75 i 77 wpisywano dla próby pełny zapis hasła (np. mąż Jan Cielecki, brat Wojciech Czermiński). Sposób ten okazał się jednak zbyt czasochłonny i w pozostałych księgach powrócono do metody przyjętej w edycji księgi wschowskiej tj. określania jedynie stopnia pokrewieństwa osób występujących w zapisce (np. mąż, brat – bez podawania imienia i nazwiska osoby powiązanej).
• „Identyfikator osady” – kolumna krytyczna zawierająca unikalny identyfikator osady, zaimportowany z przestrzennej bazy danych „Ziemie polskie Korony w XVI wieku¹¹ .
• „Uwagi” – kolumna krytyczna zawierająca uwagi autora indeksów.
• „Id zapiski” – kolumna techniczna zawierająca unikalny identyfikator zapiski, łączący dane z tabeli zapisek i haseł (tożsamy z identyfikatorem w tabeli zapisek).

Stan prac i dalsze plany

Pierwotnie zaplanowano zindeksowanie do poziomu zapisek i haseł ksiąg grodzkich nr 75-80 oraz dwóch ksiąg ziemskich nr 47 i 103. W toku rozwoju projektu uznano, że jego cel, a więc przetestowanie metody edycji na większej niż w projekcie wschowskim partii materiału, został w znacznej mierze osiągnięty i kontynuowanie oznaczania haseł w dwóch pozostałych księgach grodzkich (nr 79 i 80) oraz jednej księdze ziemskiej (nr 103) nie jest konieczne. Zdecydowano się na oznaczenie tych ksiąg jedynie na poziomie zapisek. Dołączono zaś księgę z nieindeksowanej do tej pory serii, tj. rezygnacji (nr 6), by wypróbować metodę również na tym typie źródła.

W 2019 r. zostanie przeprowadzona redakcja wszystkich. W toku prac nad projektem testowano bowiem różne możliwości, jakie stwarzają narzędzia cyfrowe. Stąd wynikają niektóre różnice dotyczące sposobów konstruowania poszczególnych zapisów np. zapisu hasła powiązanego w księgach grodzkich nr 75 i 77 (zob. wyżej). Ponieważ dwie księgi grodzkie objęte pracami – nr 6 i nr 77 – zostały już wcześniej zregestowane przez Włodzimierza Dworzaczka, planowane jest dołączenie sygnatur z cyfrowej edycji „Tek Dworzaczka” to poszczególnych zapisek. Dzięki temu użytkownik będzie miał możliwość w miarę szybkiego odnalezienia regestu wybranej zapiski.

Jak już wcześniej wspomniano, niniejszy projekt stanowi propozycję uprzystępniania źródeł, stojącą pomiędzy zwykłym udostępnieniem skanu a tradycyjną, pełnotekstową edycją. Zarazem pokazuje, że edycja źródła nie musi być procesem zamkniętym, ale otwartym, do którego dołączane są kolejne elementy¹². W niniejszej publikacji mamy do czynienia z opracowaniem źródeł na trzech poziomach: zapisek, haseł i pełnotekstowego odczytu zapisek. Możliwe jest jej dalsze rozbudowywanie – transkrypcja całego tekstu, połączenie haseł osobowych z bazą genealogiczną, dołączenie do tekstu łacińskiego polskiego tłumaczenia, dodanie do wybranych osób hiperłączy do ich biogramów w iPSB¹³, czy też wspomniane dodanie informacji o sygnaturze zapiski w „Tekach Dworzaczka”. Szczególnie obiecująco niniejsza metoda przedstawia się w kontekście coraz bardziej popularnych projektów crowdsourcingowych (np. „Pelagios Commons” – http://commons.pelagios.org/ – czy też „GB1900” – http://www.gb1900.org/). Projekty te polegają na włączeniu w prace wolontariuszy, którzy dobrowolnie tworzą nowe treści np. poprzez wpisywanie danych bądź wprowadzanie oznaczeń na mapie lub obrazie. Dzięki temu gromadzone są znaczne ilości materiału, niemożliwe do zgromadzenia nawet przez rozbudowany zespół badawczy. Kwestią otwartą pozostaje sposób weryfikacji tych danych, jednak ten trend pozostaje zauważalny w nauce i niniejsza metoda może posłużyć do stworzenia dużego projektu crowdsourcingowego (zwłaszcza biorąc pod uwagę dużą aktywność w Polsce genealogów-amatorów, samodzielnie indeksujących księgi metrykalne – por. inicjatywy typu „Projekt Podlasie” – https://projektpodlasie.pl/ – lub „Geneteka” – www.genealodzy.pl).

Podziękowania

Pragnę podziękować dr. hab. prof. IH PAN Markowi Słoniowi, pomysłodawcy niniejszej metody opracowania źródeł, który wspierał twórców niniejszego projektu w jego przygotowaniu. Za życzliwą opiekę naukową dziękuję dr hab. prof. UW Jolancie Choińskiej-Mice. Wyrazy uznania i podziękowania za wspólną pracę kieruję do członków zespołu – dr. Emila Kalinowskiego i dr. hab. Pawła Klinta. Za wsparcie informatyczne projektu dziękuję Grzegorzowi Myrdzie. Koleżankom i Kolegom z Zakładu Atlasu Historycznego Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk składam podziękowania za inspirujące dyskusje, uwagi i wskazówki. Serdecznie dziękuję żonie Joannie za nieustające wsparcie.

Michał Gochna

---

1. M. Słoń, U. Zachara-Związek, The Court Records of Wschowa (1495–1526). Digital Edition, „Studia Geohistorica”, 6, 2018, s. 204-222, http://atlasfontium.pl/index.php?article=wschowa (dostęp: 15.02.2019). [↩]
2. Elektroniczne indeksy do ksiąg sądów szlacheckich powiatu kaliskiego (ok. 1470–1519), red. T. Związek, oprac. Witold Brzeziński, Joanna Karczewska, Wojciech Lis, Michał Słomski, Urszula Zachara-Związek, T. Związek, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk, 2018 (wersja robocza), http://atlasfontium.pl/index.php?article=gr_zm_kalisz_c1500 (dostęp: 15.02.2019). [↩]
3. Księgi konsystorza kaliskiego 1504–1540 (wersja robocza), red. Arkadiusz Borek, oprac. Arkadiusz Borek, Iwona Krawczyk, Wojciech Lis, Konrad Szuba; Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk, 2018, http://atlasfontium.pl/index.php?article=kkk_09_13 (dostęp: 15.02.2019). [↩]
4. A. Kozak, W poszukiwaniu edycji późnośredniowiecznych kościelnych źródeł sądowych, [w:] Editiones sine fine, red. K. Kopiński, W. Mrozowicz, J. Tandecki, t. 1 vol, Toruń 2017, s. 163-175; T. Jurek, rec.: J. Tandecki, K. Kopiński, Edytorstwo źródeł historycznych, Warszawa 2014, „Kwartalnik Historyczny”, 2016, t. 123, z. 2, s. 357-362; M. Słoń, W odpowiedzi na uwagi Tomasza Jurka zawarte w recenzji książki Janusza Tandeckiego, Krzysztofa Kopińskiego „Edytorstwo źródeł historycznych”, „Kwartalnik Historyczny”, 2017, t. 124, s. 1, s. 119-121; M. Słoń, Pryncypia edytorstwa źródeł historycznych w dobie rewolucji cyfrowej, „Studia Źródłoznawcze”, 53, 2015, s. 155–161; Tenże, Sine initio et sine fine. Edycja źródła jako proces zawsze otwarty [w:] Editiones sine fine…, s. 131–142; M. Słoń, M. Słomski, Cyfrowe możliwości publikowania źródeł historycznych [w:] Jak wydawać teksty dawne, red. K. Borowiec, D. Masłej, D. Rojszczak-Robińska, „Staropolskie Spotkania Językoznawcze”, t. 2, Poznań 2017, s. 65–84; M. Słoń, M., U Zachara-Związek, The Court Records…; T. Związek, Wydawać, ale jak? Propozycja cyfrowej edycji staropolskich ksiąg sądowych XV-XVIII wieku [w:] Editiones sine fine…, s. 203–226. [↩]
5. Teki Dworzaczka. Materiały historyczno-genealogiczne do dziejów szlachty wielkopolskiej XV-XX wieku, Biblioteka Kórnicka Polskej Akademi Nauk, 1995-2014, http://bkpan.american-systems.pl/preview2/index.php (dostęp: 19.02.2019). [↩]
6. J. Bielecka, Inwentarze ksiąg archiwów grodzkich i ziemskich Wielkopolski XIV-XVII wieku. Województwo poznańskie, kaliskie, gnieźnieńskie, inowrocławskie, Poznań 1965, s. 55-62. [↩]
7. J. Bielecka, Inwentarze…, s. 132–133. [↩]
8. Edycja rejestru poborowego: M. Gochna, J. Suproniuk, Rejestr poborowy powiatu kaliskiego 1591 [w:] Atlas historyczny Polski. Rejestry poborowe województwa kaliskiego w XVI wieku, Atlas Źródeł i Materiałów do Dziejów Dawnej Polski, nr 2, red. M. Słoń, Instytut Historii PAN im. Tadeusza Manteuffla 2015, http://www.atlasfontium.pl/index.php?article=kaliskie (dostęp: 21.02.2019). [↩]
9. Kalisz Gr. 6, s. 94-95, Gr. 76, s. 1087-1163, Gr. 77, s. 1-179. [↩]
10. Zjawisko to było przejawem konstytuowania się nazwisk szlachty polskiej w drugiej połowie XVI w. zob. Stefan Grzybowski, Nazwisko i jego stałość jako elementy identyfikacji osoby w dawnym prawie polskim, „Onomastica“ 2/3, 1957, s. 485–514. [↩]
11. Ziemie polskie Korony w XVI w. Przestrzenna baza danych, Instytut Historii PAN im. Tadeusza Manteuffla, http://atlasfontium.pl/index.php?article=korona (dostęp: 18.02.2019). [↩]
12.  M. Słoń, Sine initio et sine fine…, s. 135-140. [↩]
13. Internetowy Polski Słownik Biograficzny, Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny, http://www.fina.gov.pl/ (dostęp: 27.02.2019). [↩]