B. Szady, Geografia struktur religijnych i wyznaniowych w Koronie w II połowie XVIII wieku, Lublin 2010.
Streszczenie
Głównym i bezpośrednim celem prezentowanej rozprawy jest przedstawienie organizacji terytorialnej religii i wyznań w koronnej części dawnej Rzeczypospolitej. Ze względu na brak systematycznych źródeł demograficznych dla tego okresu, wydaje się to być najlepsza metoda dla zbadania rzeczywistych relacji ilościowych (statystycznych) oraz przestrzennych (geograficznych) między wyznawcami wszystkich konfesji obecnych w Koronie. Analizą zostało objęte terytorium prowincji małopolskiej oraz wielkopolskiej w ich granicach z II połowy XVIII wieku, a więc przed zmianami terytorialnymi wywołanymi przez I rozbiór Polski. Uwzględniono przy tym także obszary podlegające własności zastawnej lub lennej: starostwo spiskie, starostwo drahimskie oraz ziemie: lęborską i bytowską. Ponieważ zarówno źródła jak i opracowania różnie określają przynależność administracyjną wymienionych obszarów, w statystyce zbiorczej zostały one potraktowane odrębnie, tzn. nie zostały włączone do żadnego z 23 województw koronnych. Osobno została potraktowana także Warmia, należąca formalnie do województwa malborskiego. Ujęty w opracowaniu obszar objął w sumie 424 358 km kw., z czego przypadało na:
Ø prowincję małopolską – 304 390 km2,
– Małopolskę – 57 656 km2
(w tym ziemię spiską – 679 km2),
– Ruś Koronną – 235 227 km2,
– Podlasie – 11 507 km2
Ø prowincję wielkopolską 119 968 km2
– Wielkopolskę – 59 842 km2
(w tym ziemię drahimską – 651 km2),
– Prusy Królewskie – 26 452 km2
(w tym ziemię lęborską i bytowską – 1 857 km2 oraz Warmię 4 316 km2)
– Mazowsze – 33 674 km2.
Jeżeli chodzi o zakres rzeczowy pracy to analizą zostały objęte obiekty sakralne oraz jednostki administracji terytorialnej wszystkich religii, wyznań i obrządków, jakie występowały na terenie Korony oraz wytworzyły dające się uchwycić źródłowo struktury organizacyjne. W grupie świątyń chrześcijańskich znalazły się kościoły katolickie trzech obrządków (łacińskiego, greckiego, ormiańskiego), prawosławne, luterańskie (ewangelicko-augsburskie), mennonickie, kalwińskie (ewangelicko-reformowane) oraz czeskobraterskie (bracia czescy, mimo silnych tendencji unifikacyjnych z kalwinistami zostali potraktowani odrębnie). Wśród religii niechrześcijańskich najwięcej miejsca i uwagi w pracy poświęcono świątyniom żydowskim. Liczba meczetów muzułmańskich oraz kienes karaimskich w Koronie była niewielka.
Praca, ze względu zakres terytorialny i rzeczowy opiera się głównie na źródłach i opracowaniach, przynoszących systematyczne informacje o strukturach oraz rozmieszczeniu obiektów sakralnych religii i wyznań. Znaczący wysiłek został włożony w przygotowanie informacji oraz materiałów kartograficznych dla tych wyznań, gdzie takowe albo nie istniały (np. mapa synagog i bożnic), albo były przestarzałe (np. mapa świątyń protestanckich). Stan wiedzy o scentralizowanym i dobrze nadzorowanym Kościele łacińskim jest bez wątpienia najpełniejszy, głównie dzięki zachowanym protokołom wizytacji kanoniczych, spisom beneficjów czy innego typu zestawieniom potrzebnym do sprawnego administrowania Kościołem. Dość dobrze udokumentowane zostały wspólnoty protestanckie, które systematycznie dokonywały opisów swojego stanu organizacyjnego coraz bardziej kurczącego się w XVIII wieku. Nieco słabiej, chociaż tutaj kluczową rolę odgrywa wciąż eksploracja źródeł, wygląda wiedza na temat organizacji kościołów wschodnich. Trzecia pod względem liczby świątyń grupa wyznaniowa – żydzi, nie wytworzyła – ewentualnie nie są znane – systematycznych spisów swoje stanu posiadania. Wynika to z całkowicie odmiennej struktury organizacyjnej tych wspólnot, które cechowała o wiele większa decentralizacja w porównaniu z wyznaniami chrześcijańskimi. Pierwszy kompletny spis organizacji żydów w Koronie i na Litwie wynika z akcji państwa mającej na celu zmianę systemu podatkowego tej grupy ludności przeprowadzoną w II połowie XVIII wieku.
Analiza rozmieszczenia świątyń wszystkich wyznań i religii na bardzo dużym obszarze oraz silne zróżnicowanie regionalne wymagały wprowadzenia wewnętrznego podziału ułatwiającego prezentację zjawiska. Prowadzenie narracji wg poszczególnych wyznań nie umożliwiało pełnego wykorzystania metody porównawczej. Z drugiej strony przyjęcie jako kryterium podziału struktur Kościoła łacińskiego, które obejmowały całe terytorium Rzeczypospolitej, nie było uzasadnione ze względu na to, że na Rusi Koronnej o wiele ważniejszą rolę odgrywał Kościół greckokatolicki. Mimowolnie groziło to porównywaniem innych wyznań do Kościoła łacińskiego. Wobec powyższego za najwłaściwsze uznano przyjęcie podziału administracji państwowej (prowincje oraz województwa), w ramach których została przeprowadzona analiza ilościowa, strukturalna i geograficzna poszczególnych wyznań (rozdział I: Prowincja małopolska i rozdział II: Prowincja wielkopolska). Rozdział III pracy (Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony) jest próbą „wyjęcia” ze szczegółowej analizy terytorialnej momentów identyfikujących i charakterystycznych dla przestrzeni wyznaniowej i etnicznej obu prowincji. Przy formułowaniu głównych wniosków istotną rolę odegrało wykorzystanie metod analizy geostatystycznej. W pracy zostały wykorzystane zarówno bazy danych przestrzennych jak i oprogramowanie geoinformacyjne (ang. GIS, Systemy Informacji Geograficznej), jako zespół narzędzi do analizy przestrzennej zgromadzonych danych. Zarówno sama metoda jak i narzędzia do jej zastosowania stwarzają szansę pójścia krok dalej w stosunku do obowiązujących w geografii historycznej klasycznych metod prezentacji kartograficznej. Te ostatnie są oczywiście także obecne w prezentowanej rozprawie.
Dwa pierwsze rozdziały pracy mają charakter systematycznej analizy geograficznej i statystycznej sytuacji wyznaniowej każdego województwa Korony. Obok przedstawienia statystyki oraz podziałów administracyjnych wyznań i religii, podjęto zagadnienia związane z kształtowaniem się granic administracji terytorialnej, kwestie rozwoju i czynników wpływających na kształt sytuacji wyznaniowej w poszczególnych regionach. Na plan pierwszy wysunęły się tutaj takie elementy jak zasięg pierwotnej chrystianizacji Słowiańszczyzny, polityka władz państwowych i sytuacja międzynarodowa wpływająca na zmiany granic nie tylko politycznych, ale także wyznaniowych. W okresie nowożytnym szczególne znaczenie miała unia polsko-litewska oraz będąca jej konsekwencją unia brzeska, które zmieniły obraz wyznaniowy Korony poprzez włączenie obszarów, gdzie swoje struktury posiadały kościoły wschodnie. Istotny wpływ, zwłaszcza w Wielkopolsce i Prusach Królewskich, pozostawiła reformacja protestancka. Rozwój organizacji kahalnej, wiążący się z procesami kolonizacji zewnętrznej jak i wewnętrznej, wpłynął na ukształtowanie się w okresie nowożytnym samorządu żydowskiego, którego centralnym organem był Sejm Czterech Ziem. Zróżnicowanie w zagęszczeniu obiektów sakralnych było ściśle związane z sytuacją własnościowo-osadniczą w każdym województwie oraz z wewnętrznymi regulacjami organizacyjnymi kościołów i religii.
Analizie geostatystycznej zostało poddanych w sumie 15 253 obiekty sakralne, w tym 8311 cerkwi unickich, 5720 kościołów łacińskich, 841 synagog i bożnic, 276 świątyń luterańskich, 35 cerkwi prawosławnych, 22 kościoły katolickie obrządku ormiańskiego, 19 świątyń mennonickich, 14 – kalwińskich, 10 – braci czeskich, 3 kienesy karaimskie oraz 2 meczety. W oparciu o ich rozmieszczenie przeprowadzono analizę zasięgu wyznań i religii, zróżnicowania w ich zagęszczeniu oraz dokonano regionalizacji wyznaniowej Korony. Szczególnie interesujące okazało się wyodrębnienie obszarów o różnym stopniu heterogeniczności wyznaniowej (tzw. frakcjonalizacja religijna). W perspektywie społecznej zjawisko określane mianem „wielowyznaniowości” dotyczyło głównie miast, natomiast w perspektywie geograficznej pograniczy: łacińsko-unickiego, łacińsko-luterańskiego oraz unicko-prawosławnego. Ujmując rzecz najbardziej ogólnie za najbardziej heterogeniczne wyznaniowo obszary i środowiska w Koronie mogą uchodzić miasta położone na pograniczach, gdzie swoją dominującą pozycję tracił Kościół łaciński – na wschodzie na rzecz Cerkwi unickiej, na zachodzie i północy – na rzecz Kościoła luterańskiego. Przeprowadzona analiza geograficzno-historyczna ukazuje zróżnicowanie wyznaniowe Korony oraz jej rozbicie na dwie części (łacińską i unicką) i trzy wyraźne pogranicza (łacińsko-unickie i łacińsko-luterańskie oraz unicko-prawosławne). W przekroju całego analizowanego obszaru, biorąc pod uwagę niewielkie odchylenia w każdej prowincji, na które wpływały opisane wyżej czynniki, można powiedzieć, że geografia obiektów sakralnych oddaje poprawnie sytuację wyznaniową w Koronie.
Publikacja do pobrania: B. Szady, „Geografia struktur religijnych i wyznaniowych w Koronie w II połowie XVIII w.”, Lublin 2010.
Pobierz publikację (pdf, 17 MB)
