Przedstawienie kartograficzne ośmiu województw Korony powstało z połączenia map głównych pięciu tomów serii Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI w. wydanych w latach 1966-2008. Zakres treści i forma prezentacji odpowiadają oryginalnym wydaniom. Nie przeniesiono jedynie warstwy poziomic. Ujednolicono kolorystykę i symbolizację tych elementów, które nie były stosowane konsekwentnie w kolejnych tomach. Dotyczyło to przede wszystkim granic. Aby osiągnąć ten efekt zrezygnowano z przedruku pierwotnych map na rzecz ich ponownego nakreślenia. Dla dwóch ostatnich tomów były dostępne pliki zawierające zapis wektorowy, z których przeniesiono niektóre warstwy. Dla starszych można było uzyskać jedynie, poprzez skanowanie wydruku, format rastrowy. Część treści można było wydobyć z nich w sposób zautomatyzowany, resztę należało narysować ponownie i na tym obrazie od nowa rozmieścić wszystkie opisy. Starano się przy tym zachować w jak największym stopniu formę oryginału. Przede wszystkim sposób obrazowania podstawowej treści, czyli sieci osadniczej, pozostał bez zmian. Ze względu na inny zakres tematyczny konieczna okazała się ponowna redakcja kartograficzna niektórych elementów, np. w szerszym ujęciu należało dodać opisy województw i uzupełnić informacje na temat jednostek zewnętrznych.
Mimo tak szerokiego zakresu prac nie jest to wydanie poprawione: nie aktualizowano treści według obecnego stanu badań. W miejscach, gdzie podczas łączenia poszczególnych arkuszy występowały sprzeczności między nimi, przyjmowano wersję opublikowaną później, czyli odzwierciedlającą dokonany w międzyczasie postęp w pracach atlasowych. Dokonano również pełnego zestawienia informacji zawartych w indeksach do poszczególnych tomów z symbolizacją punktów osadniczych na mapie. Stwierdzone rozbieżności rozstrzygano zgodnie z aktualnym stanem wiedzy. Nie przewiduje się także przyszłej weryfikacji tej mapy. Jest to publikacja opracowana etapami w konkretnych warunkach i oddaje stan badań z czasu swego powstania.
Nie wyklucza to oczywiście aktualizacji treści w odrębnych publikacjach czerpiących dane z tej serii. Między innymi temu celowi ma służyć zamieszczona na tej samej witrynie bazodanowa wersja mapy, obejmujące także pozostałe ziemie polskie Korony, która w przyszłości może być rozszerzona na inne tereny, jak ziemie ruskie czy Śląsk.

Atlas Historyczny Polski

Program atlasu sformułowany przez prof. Stanisława Smolkę w 1880 r. obejmował rekonstrukcję kartograficzną sieci osadniczej drugiej połowy XVI wieku (z wyróżnieniem własności królewskiej i duchownej) oraz podziałów terytorialnych państwowych i kościelnych. Najważniejszą podstawą źródłową miały być rejestry poborowe, czyli wykazy podatku nadzwyczajnego uchwalanego przez sejm na cele wojenne. Edycja tych spisów miała być i była pierwszym etapem przedsięwzięcia: została ukończona przed pierwszą wojną światową. Ukazały się również mapy dla ziem ruskich Korony. Dalsze prace nad atlasem zakłóciły obie wojny światowe. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych projekt został podjęty na nowo, uzupełniony i doprecyzowany. Włączono m.in. rekonstrukcję sieci drożnej i plany wybranych miast. Ustalono skalę (1:250 000) i legendę mapy głównej. Zgodnie z tymi zasadami wydano w latach 1968-2008 pięć tomów serii „Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku” (ustalona z góry numeracja nie odpowiada kolejności opracowywania kolejnych obszarów):

Stefan Wojciechowski, Województwo lubelskie w drugiej połowie XVI wieku, pod red. W. Pałuckiego, Warszawa 1966 (t. 3);
Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, pod red. W. Pałuckiego, A. Dunin-Wąsowiczowa, I. Gieysztorowa, J. Humnicki, W. Kalinowski, W. Lewandowska, K. Pacuski, W. Pałucki, H. Rutkowski,
W. Szaniawska, Warszawa 1973 (t. 7);
Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, pod red. W. Pałuckiego, A. Dunin-Wąsowiczowa, W. Lewandowska, K. Pacuski, W. Pałucki, H. Rutkowski, Warszawa 1993 (t. 2);
Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku, pod red. H. Rutkowskiego, K. Chłapowski, A. Dunin-Wąsowiczowa, S. K. Kuczyński, K. Pacuski, E. Rutkowska, S. Trawkowski, M. Wilska, Warszawa 1998 (t. 5);
Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku, pod red. H. Rutkowskiego, K. Chłapowski, J. Duma, K. Follprecht, J. Laberscheck, E. Rutkowska, H. Rutkowski, R. Skowron, J. Suproniuk, M. Wilska, M. Zbieranowski, Warszawa 2008 (t. 1).

Każdy z tomów składał się z dwóch części: materiału kartograficznego, zebranego w osobną teczkę, oraz umieszczonych w jednej książce komentarza i indeksów. Jedynie w tomie lubelskim wszystko znalazło się w jednym zeszycie. Jego pełna treść jest dostępna w bibliotece cyfrowej UMCS natomiast pozostałych – w Repozytorium Cyfrowym Instytutów Naukowych.
Mapa główna w skali 1:250 000 zawiera przede wszystkim rekonstrukcję sieci osadniczej. Dla miejscowości zidentyfikowanych w źródłach z drugiej połowy XVI w. zobrazowano na niej położenie, wielkość, przynależność własnościową, status prawny, pełnione funkcje centralne oraz ówczesną nazwę. Naniesione są także granice jednostek terytorialnych i ważniejsze drogi. Podkładem dla tych treści jest obraz hydrografii i zalesienia dla przełomu XVIII/XIX w. (dla okresu wcześniejszego brak odpowiednich źródeł) oraz współczesna rzeźba terenu. Każdy tom zawiera inny zestaw map przeglądowych w skali 1:500 000; mogą to być struktury kościelne wszystkich szczebli, rozmieszczenie własności czy sieć dróg z podziałem na szlaki główne i pozostałe. Dla wybranych miast sporządzone są plany w skali 1:10 000. W komentarzu omówione są źródła pisane i kartograficzne, metoda opracowania atlasu oraz podsumowanie uzyskanych wyników. Osobne rozdziały są poświęcone środowisku geograficznemu, państwowym i kościelnym podziałom administracyjnym, sieci osadniczej (lokalizacja miejscowości, ich charakter, wielkość i przynależność własnościowa), nazewnictwu, drogom, planom wybranych miast oraz herbom. Indeksy obejmują wszystkie miejscowości uchwycone w materiale źródłowym: również te, dla których nie ustalono lokalizacji i nie mogły znaleźć się na mapie, oraz zestaw informacji zbliżony do tego przedstawionego na mapie. Są tu jednak uwzględnione np. odmianki nazw i nazwy współczesne, brak natomiast wiadomości o wielkości osady.
Indeks w postaci bazy danych powiązanej integralnie z mapą jest dostępny w „Atlasie Źródeł i Materiałów do Dziejów Dawnej Polski”: AtlasFontium.pl. Znajduje się tam także wstępna wersja mapy obszarów, które są w trakcie opracowywania (Wielkopolska, planowane ukończenie: 2017 r.) lub dopiero w planach (Prusy Królewskie, Kujawy, Podlasie); całość ma być ukończona w 2020 r. Sukcesywnie są tam również zamieszczane treści z map przeglądowych oraz przede wszystkim podstawowe źródła. W dalszej perspektywie baza może objąć także tereny i przedziały czasowe innych serii Atlasu historycznego Polski, jak mapa ziem ruskich w XVI w. czy województwa krakowskiego i Śląska w XVIII w., oraz analogiczne wydawnictwa zagraniczne, np. dla ziemi lubuskiej czy Prus Książęcych. Włączenie terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego nie jest obecnie ani planowane, ani wykluczone – witryna ma charakter otwarty.

Marek Słoń

Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000 autorzy, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.